Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 26, 10 December 1873 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

Ma m hope koke iho, iohe aku ia au i ka nakekeana ntsi o ke ki i ka laka, ku ino ae la bu ilona me ka hoouluhua ia o na manao e ka pilihua a me kf, inaina. Ua lena mai ia ka manae e ia ana paha au. Pultly ae la i na lima a paa me ka niihi nui ; no'u iho. ī ka wehe iki ia ana ae o ke pani puka manoanoa, uiuiki mai !a ka malamalama o ke kukui, a komo mai ka wahine ; luahine, Mrs. HataJe, a mahope mai ona o j Torae Lade a me Bila Umiumieleele. E ] paa ana kekahi lima o ka wahine i ke kukui ihoiho, a he pa mea ai ma kokahi lima," me l ' ka olelo mai ia'u. Eia ko wahi ai !" i 0 keia vyahine luahine i holoi ae ai 1 na waimaka me ke kihi o kona epani, i ka wa j a Lanova i kamaiiio aku ai ia ia, he lua-! hine hookamani ! Aka hoi, nonoi aku la au i īa īa e hookuu aku iwaho, a nonoi pu aku | la do hoiau i na kanaka eiua e hookuu ia'u. O kuu mau nonoi ana aku a me na uwalo ana ■ aku ia iakou, he ole ka maliu ia mai. Waiho ia iho ia ke pa mea ai a me ka j pika wai iiaio, papani ia mai la ka puka | a ki ia mai ia hoi a paa. Hoi hou mai Ja ke anoano eehia e hooalii iho i ke keena, he neo a me ka meha pu wale no ka'u e ike nei, koe nae na hauii a me na mauiiawa ana iloko o'u. Ma o ka malamalama ia o ke kukui ihoiho i ike maopopo ai au i ke ano o loko o ke keena, he kapuahi kuke nui no ia i hanaia i iloko o na paia o ka haie, a me na hao haka*' lfeka « puka ai ka uwahi. Hala ae la he mau hora, ua hoomaka inai! (a au e paloii, aka aole e hiki ia'u ke ai i I ke pa mea ai i waihq,ia mai. Ua hoowaha- j waha kuu naau i ka ai ana īa enau mea. Huli ae la au me ka imi ana i wahi e pakele ai, aka, aohe hiki. Ua aaki mai a | paa a me ka manoanea o na paia, o na hao hakahaka a'u i manao ai e hakihaki, he ole ka meheu mai i ka uwalu aku me na maiao. Hala hoa f»e la he mau hora mahope iho i o kfi hiki ana mai o ka luahine me kuu mau «oemi/aia hoi, hemo hou mai la ka puka, i a komo mai la ka luahine me na mea ai, a i kiola mai i kekahi mau Kuluhuiu i kapa i moe no'u. Papani hou ia mai la ka puka, I a koe hookahi iho la au. 1 keia wa, ua ai iho la au i na mea ai i i waiho ia mai, no ka pololi maoli; a no ka maluhiluhi hoi a me ka aikena i ka naku ! hele i o a ia nei, nolaila, ua owili īho la au | a paa iloko o ka huluhuiu, a haule iho ia e inoe. Ma kuu ana aku i ka ihoiho : kukui : waiho ia mai, ua maopopo ia'u eli-1 ms hora ka loihi aJaiia pio, he poomuku : ihoiho kukui e ae no kekahi e waiho ana, nolaila, i ka wa pio ai kela ihoiho kukui ' e ho a hou no au ia poomuku, INn ka inea,

J aole o'u makemake e moe me ka pooli, m ■ hoomaoao loa au ia.Bita Umiumieleele me 'ka weliwel'. No ka polukuiuku i&'o ko'u .! mau lalae ka eha, a me ka maluhiluhi hoi, nolaila, ua hikiwawe loa k.n pili ana o kuu mau maka, a hiamoe iho la no kekahi mau hora eha paba ka loihi, a elima paha, no ka i&ea, i kau wa i aia hou ac ai, aia hoi ua koe uuku loa kahi ihoiho kukui, nolaila, awiwi aku la aO e ho-a hou i kahi poomuku i i koe, a hoi hou iho la e moe. I kuu wa j i ala hou ae ai no ka lua ona manawa, aia i hoi, ua kokoke e pau kahi ihoiho kukui.no- , laila uaala loa ae la, me ka manao ole e i hiamoe hou. Alahope iho o ko'u hia-a ana no na hora i ekolu paha, aīa hoi, hemo mai la ka puka, ! komo mai la ka luahine, o Mrs. Halale, a i o Tade kekahi i komo pu niai mahope ona, j e kau pono mai ana oia i ka pu panapana j i kuu poo ina ke kua mai a ka Muahine. | Ua uwe ae !a au me ka leo nui, a holo aku f la ma kekahi kihi o ke keena, e nōho ai me Ika haalulu ika makau. Kukuli iho la au | me ke noi aku e aloha msi ia'u i " Keiki naaupo lapuwale !" i hooho mai jai o Tade me ka leo nui. " Aole au e hoo- | poino ana la oe. O keia mea a'u e kau nei ' i kou poo, he mea ia e ao aku ai īa oe e no* 1 ho malie, ina aole ou makemake i kekahi i poka e waiho ia mawaena o kou poo." Waiho mai la ka luahine hemau mea ai | hou na'u, a me kekahi ihoiho kukui hou. | Hala ae la kekahi mau hora hou, hiki hou { mai la ka luahine me kekahi mau mea ai, !a me kekahi ihoiho kukui hou. Ma keia i manawa o Tome Tade no kekahi i hele pu j mai aole nae i hoana mai i ka pu e ki ia'u. [ Mahope iho oko laua haalele hou ana ! mai ia'u, hoomaka iho la Ct»e noonoo i mea e pakeie au, Aia hele hou mai ka luahuie me Tau?, alaila e lele ino aku no au maluna aku o ka luahine a loaa o Tade, me i kekahi puupuu ikaika loa a'u e kui ai ia ia j e hina no oia i lalo, a e holo aku no au a j pakele. i O keia mau manao o'u ka'u i hooholo īho lai e hana, a nolaila, ua. kakali iho la au me ike ake nui e wehe hou ia mai ka puka. He mau minule loihi ka i hala ae, aia hoi nakeke hou mai la ka puka; ku ae la au iluna me ke ana pono i ke kowa mawaena o'u a me kahi e hiki ai ia'u ke lele aku i ka puka. Weheia mft la iia puka, a komo mai la ka luahine ke kukui ma kekahi lima ; a he ki&hā raa kek&hi (ima. &ka U maiuna aku o kanaLhakua, ina pahā o Tade kekahi i hele pu mai me ia, aka, aole au i

< ike aku ia la. Ua makaukau au e kuiai ino I aku ia ia ilalo a e holo aku hoi i waho, ia wa olelo raai la oia : ''Hamau !—e noho malie—mai kamailio oe! Owau no kou makamaka !" Auwe! no keia mau mamala olelo, ua I ano hou ae ia ko'u manao, na ia mau mapuna leo 1 hookomo mai ia'u i ka olioli. Fariß hou mai Ja o/a. " Hainau ! e i ae , ; 110 uo poe kanaka ia n>a kela keena ; aole ' ; pono e lohe mai i ka kaua kamailio ana. j j Ua ininamina au ia oe e ke kanaka opio ! ■ ' Mamuii oe ike i ka'u mea e hans ai nou. j j Ua makemake lakou e haawi aku au ia oe | ! i ka berena wale no a me ka wai, aka, na'u | ' wale no ke koi e haawi mai i io bipi nau. i ! Ua makemake lakou e moe wale no oe me ; I ke kapa ole, na'u wale iho no ka nianao e j j lawe mai i mau huluhulu nou e moe ai i j j po. Na'u wale iho no ka waiho aku i nou. E hoolana i kou manao. Uo- i nto o na hora elua e iho malu mni no au e ; hookuu malu ia oe. O ka hora ewalu keia I ; o ka po, mahope iho o ka hora umi e iho I : mai au a hookuu ia oe." Hooho ae Ia i ka I olioli, " O ! i aha la auanei ka'u uku ia oe!" | ■ Hamau ] mai kamailio mai," a nana | : mai la me na helehelena oluolu i ku i ke ! | aioha, nolaiia manao iho la au he luahine ( I anookoa loa keia o ka manao, aole i like ine j | ka'u i kuhihewa inua ai. " Eia ko kiaha ' j waina a l u i lawe mai nei, E inu—e inu ! i oe i keia kiaha, — he mea ia e hooikaika ia | i ai kou manao a me kou mau lala." j i Haawi mai la oia i kekahi pa mea ai, a | j me kekahi kiaha nui i piha i ka Pota waina. ! Hapai ae la au i ua kiaha la a ninini iho la i ka waina a pau iloko o kuu puu. Nani ke ano e o na mea i loohia ia'u, mahope iho 0 kuu inu ana ae, aole e hiki īa'u ke hoo- ! manao pono. He wahi hoomanao powehi- ] wehi ka i loaa ia'u, ma ka ike ana aku i ka 1 iawe ana ae o ka luahine i ke kukui, a pa- j ; pani mai la i ka puka, aole i waiho hou mai! 1 ke pa mea ai a me ke kukui e iike me na wa mamua. Ua hina aku la au ilalo me ka haa ana, aole no ka ona, aka no kekahimea j poniuniu ano e. Ua pau ae ia ko'u noonoo ! maikai, a iloko o kekahi mau minute pokele j ma ia hope iho, ua poeie pu mai la, aohe ! ike, aole hoi he noonoo. | Hoko o kekahi minawa pokoie nia ia hope ; iho, me he la aia au iloko o kekahi kaa ; ! no ka mea he halulu o na huila ka'u e lohe ' j nei, a me ke pohapoha o na kapuai lio, aka \ \ no ke powehiwehi a me ka pouli pu mai la,! j nolaiia, ua manao au he moeuhane wale no. ' ! Alaila, haupu hou mai la na monao iloko; ! o'u, aole owau wale no ko loko o ke kaa, aka. he nmu kanaka e ae elua kekahi e ! noho ana nu kekahi aeao mai o'u. Ua i ! hoomanao au no kuu aia ana ae iluna, ua ! ! hiki pono no la'u ke liooala pono ae i kuu , i poo, aka, ua haule hou aku la ilalo me he j kepau la ke kaumaha, a he eha hoi ka i ko-! ! maeele iho la iioko o kuu 1010. 1 ko'u ! ! manuo ua ike aku la au i ka a mai o na ! j kukui o ke alanui i ka wa i oaka ae ai kuu mau maka. Ma la wa ua uhi hou mai ia ' ka poeie i kuu mau maka, a hiamoe aku 1 : la me he hiolani ana la o ka mea i pau ka ! hanu, He wa ioihi loa keia o ko'u hiamoe ; ana me ka iioonioni ole ia, a hiki wale i kuu wa i noonoo iki ae ai, e hapai ia ana au e kekahi ii.au lima kanaka. ia wa na >

' ala iki ae !a me ka noonooo kupnrto, aole | , nae he īkaika iloko o kuu mau olona a me !na io huki. ae ia kuu mau 4 maka, | aia hoi he pouli baalde ke uhi ana maluna : ; o'u a puni—c pa mai ana ka makani toe ka ! hūihui Aia hoi elua kanaka e paa ana īa'u, o Toroe Tade n8 ia a me Bila Umiumiele-' i ele. Aka he mau mn>ule pokoie wale no i ko'u ike maopopo ana aku ia laua iloko o 1 | kahi malamalama moowini oka pouli: no j {ka mea, hili mai la ke kolu o na kanaka ; i a'u i ike ai ia wa, oia no hoi kela kuapuu ino, a ku aoa ma kuu aoao; hoo mai la oia i ka I nuku o kekahi omole ma kuu lehelehe, a I ua komo iho ia kekahi hapa o 'ka wai o ua : i omole nei iloko o kuu puu, o ko'u maule ! | aku la no ia me ka poina hou o ka noonoo. l { lkawa i hoī malie mai ai kuu noonoo 1 jme ka lohi—a !e na lam, nani ke potiiuniu { nani ke poluea! nani hoi ka eha o ke kino ! He eha iloko o ka' nnau, he welenia i ka ' puu, he eha ma ka umnuma ! Ua maiule ia kuu mau lala a.pau ame ka manao pu. Oj ko'u wahi e waiho nei aole i maopopo lea ia'u ke ano, aia hoi e paialewaia ana iluna i a ilalo, aio a ia nei. I kahi wa, he Inla ino ana, a i kahi wa e pii ino ana iluna a iho hou aku i lalo. Kuhi au no ke ano e 0 kau 1010 ke kumu o keia luaiele ana o kuu kino, ano ke poniuniu la. He mau minute ko'u oke ala ana me ka waiho 1010 nae o kuu kino; aole i loaa ia'u ka ikaika i kupono e ala ae iluna, aole hoi he mana i kuu mau lima e hiki ai ke hoomohala aku, ; Mahope iho hoomaka ae la au e hoonioni ' 1 kuu mau lala. a e kikookoo i kuu mau hma, aka, pa koke ae la no i kekahi paia laau, a he mau papa hoi ma na aoao a puni, 1 he papa ma kuu poo, a he papa ma kuu mau wawae. Oe oa lani ? heaha keia ?e i anei au iloko o ka pahu kupapau?ua kanu ola ia anei au ? Ua nno weliweli mai la kuu mau hoo- : manao ana, ua ikaika loa hoi na nune ano" ! ahiu ana a loko. Ua pio ka manaolana | iloko o'u, nani ke kaumaha o kuu uhane ! O ! aka ae la kuu mau maka, aia hoi, me he' l j mea la no e upoi hou ia iho ana me ke k|tu- : | maha, a he wahi malamalama ahiahia ka'u I i ike aku ai e lewa ana i o a ia nei, a me ho ' mea la o kuu poo kekahi e, poniuniu hele ; j ai.a, me hc mea la e lumai ia ana au iloko o j kekahi puahiohio. Ua manao hou au he ' deboio paha ia mea, nolaila, ua weliweli / »lr, no kek. maa malamekma ana ; iapu e hoholo ana matyna ae o'u. Mahope | koke iho iohe akq )a ai|j i ke uhu. mai, no[liāla, ua weliweli laana o)e ? k« makau. jUh ao kanaka loa ae Ja o loko—a hoomaj opf-po iho la aole au i kanu ola ia, aole hoi { iloko oka pahu kupapau,—aole he malai malama lapu ka'u i Jkej ai e lewa ana, a o j na kani uhu a'u i lohe ai nole ia he mau | leo debolo mai ka luaku lapau mai. No ka j mea ua ike lea ae la, eii: au iloko o ke kee- ! na o ka moku kahi i moe ai, ao ka mea a j a'u i ike ai e lewa ena, o ka ipukukui no ia o ke keena hope o ka moku, a o kekahi hoa eepakeka ma o mai n'u, nona ka leo ! kaniuhu a'u i lohe »i, ua looliia oia i kā . -mai. Pe|a au i hoomaka liilii mai la e ike, a enoonoo hoi; aka nawai la i iiookau ia'u iluna o ka moku, a i kahji hea hoi » ke ao nei e hoouna ia nei au ? Aole i liuliu iho maopopo mai Ja ia'u ua loaa i::akou i ka ; makani ino. E pulumi ana ka makani mc ka ikaika maluna ae o ka moku, a c hu ana hoi, me ka hi ana .o na kiula, me ka. haa-, lulu ino ona kia. E luli ino ana ka inoku, a e auku ana īluna a ilalo, a e popoi ae ana na ale iluna oka oneki. Uf» hiki ia'u ke lohe ae i ka owe ana o ijia wai i awili pu ; ia me ka halulu oka makani. Aiaila, he uuina ana ona kaol", he uwi ana hoi o na , papa, na kaula, na kia, aj m£na i-a, me he mea la e nahaha liilii ae ana ka moku īloko 0 na apana elua, a e pihe ana makou īloko bka opu oka hohonu. Ua makemaks iho la au e ninau aku i kekalhi mau eepakeke e ae, no ke ano o ka moljuj kona inoa, ko- ; na nui, kona ikaika kupofio no ka makani : ino, a me kona wahi e holo nei ? Kiei ae la au mawaho o ka pale o ko'u wahi keena moe huki, me ka ana i na papa pale o ka moku, i ole au e haule loa aku | ilplo. Ma kuu hana pela.ua ike aku la au he umikumamalua no miu keena cabina i ane like me ko'u. Aoie no hoi i kana mai i ka hahana o ka wela, a hb ea hohono kepau ke pohai aoa ma na wahi a pau. E waiho mokaki ana iluna o ka papahele na lole komo a me na kapa i kiolaia mai eka luli ino ana oka moku. Hoi hou iho ! la au e moe iloko o ko'uj keena, a ala loa ae la me ka hoomau ana i ka noonoo no na mea i hanaia. Ua maopopo raai la ia'u kuu hoohainu ia ana i ka waina e kahi luahine ma ka Hale Alabionu, me ka laau hoohiamoe iloko o ka waina, a ma ia ano i lawe i ia ai au i ka uwapo i kahi o ka moku e ku ana. Hoomanao hou ate la 'hoi no kuu hoohainu hou ia ana e kahi kuapuu me ; kekahi laau ioi loa aku ka ikaika, a me ia ano poniuniu o'u i hookau ia ai au iluna o 'ka moku. Aka, aole nae i mnopopo la'u ka nui o na hora a me na mipule i hala mai ia manawa mai, a hiki vrale i ka hoi hou anamaioko'u mau noonoo kanaka ia'u. Oiai au e noonoo ana lohe sku la au 1 ke kahea aoa ae o kek;J(i eepakeke i ka inoa o kekahi eepakek e a/, penei. " E Tomeseta, pehea koli manao no keia?" " Aole o'u manao !" i p&ne mai ai kona hoa. " Ina e ike mua ai o kekahi keia o na ulia e loaa ana ia kakou, a" pela e mau ai a hala na malama eono a ehiku o ka bolo ana i ka moana, aole no au e holo mai. Nani ka mea poluen nui vrale!'' Ena Uni maikai! ma nuli o keia mau ] mapuna leo, ua naaopopo h'u he wahi loihw loa ka ko makou e holo n< i, e haīa ana nf malama eono a ehiku ika moana. E hol| ana ka paha ma kela ao»o aka hohua. "Aj hea kakou i keia wa i kou manao ana p$ ia i ninau ae ai kekahi enpakpke e ana maluna ae o ko'u.keena, i.l ■•/' / jn/n. ) *