Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 29, 31 December 1873 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

MOKUNA XLiII No Inihā B3xtalina, Hoomau aku la au i ka hele a hiki i ka puka pa nui, aka, ua paa i ke paniia, Hele ae la au e hali i ka puka mau o na kauwa e hemo ai i waho, ike aku la a u i kekahi puka pa i hana nioniolo ia kona mau ku me na gotica, a e hamama ana 'hoi kekahi puka iwaena o ka pani puka manoanoa. Puka mai la ka mea kiai puka iwa-ho me ka ninau niai, ina paha owau ke kanaka opio e kakah la ana. I ko'u ae ana aku, kauoha oluolu mai la oia e komo aku, a alakai aku la ia'u iioko o kekahi keena nui kiekie, i kahiko hoonani ia me na mea hoomanao o ka wa kahiko, a nie na mea kaua he lehulehu wale. Na hae kaua, a me ca palekaua o na ano lehulehu wale, na ihe, a me na pua, na !ageta, a me na pahikaua laulau nui, na poo dia, a me na mea e ae e ka-kau mai ana a puni na paia o ke keena. He kanaka opiopio loihi ke noho ana iluna o ka noho loihi ma kekahi aoao.ua aahu piha ia oia me ka aahu o ko ka Hilana poe, me ka hulu eleele e welo ana i ka piko o kona papale muouou, me na paa upoho e waiho ana ina kona alo ; haiia mai la au o ke kumuao hookani pila ia ■ a ke Alii. Iwaenakonu o ua keena nei ku īho la ko'u alakai no kekahi manawa, me ke au ae o na maka ma o a maanei, a mahope nana mai la ia'u. Owau hoi, ua ulihia au e na manao uiuahewa no ka nui hewahewa o ka'u mau mea kamahao e ike nei- Ninau mai la oia i ko'u maoao, hai aku la au, ua hooponiuniu ; ia ko'u mau maka no ka oui o ka'u mau mea nao» i ike ai, mino aka iho la kela, a heie aku la. Alakai aku la oia ia'u mawaena aku o kekahi alapii akea, a ma ke kau wahi ala ololi aku, a hiki i ke komo ana iloko o ke keena o na kauwa. la'u i komo aku ai, he umi paha a keu na kauwa e puuluulu ana : iloko, he mau kauwa kane a me na kauwa wahine pu, e kamailio pu ana. Hoolauna aku la ka mea kiai puka ia'u me lakou, ku ae la lakou me ka haawi mai i na aloha pumehana no'u. Ke wai olu wale la au, me he la o ko'u home ponoi keia. Fii aku la kekahi kauwa i ke keena hookipa, e hai aku ia : Mr. Venakara, ua hiki mai au ; a iloko o kekafci mau mtnute pokole, kahea ia mai la au . e pii aku e kamailio me kuu haku hou. Ala-! tni la aku la au e kekahi kauwa mawaena aku o ai {»pahoia akea o ka lanai, a komo i iloko o kekahi keena nani akea, o kona mau papahele be pohaku maheia no ia, a pela hoi ; me db kia, oa hana ia e like me na newenewe ano hou. Pii hou aku la inaua ma kekn-

hi alapii nani akea loa, a hiki i ke kau wahi papa-hola, malaili "e manamana aku ai ka hele ana 110 ua puka he lehulehu, aka, e hamama mai ana no ka puka o ke keeha hookipa. ' O keia keena hookipa, he mea e ka nani a roe ke kinohinohi o na mea hooiako hale. He mau kii poha'ku mabela, a me na kii keleawe ke ku mai ana ma kekahi aoao, e welu mar ana hoi na paku ailika ulaiila, omaomao a lenalena, ma na puka aniani, a ma o a maanei. Alaanei i ike aku ai au iua Alli k e noho ana, ua aahu ia no oia me ke kahiko piha o ko ka Hilana. Ua aneane na makahiki o Mr. Venekara i ke kaoaono, lska, ua pololei a loihi nae kona kino, o ia inau palupalu opiopio no o kona mau helehelena, a me he mea ia, aole i ka* nalimakona mau makahiki. I) kona ano a me ke kamailio ana he oluolu ioa. la'u i komo aku ai, aole oia wale bo ke noho ana, ekolu mau mea e aee nohopu ana mē ia, o kana keikikane ponoi, kana kaikamahine hoahanau, a me kekahi keoninoana kahiko i kapaia o Dominie. U ka mua, kana keikikane hoi ka mea i kapaia ma ka inoa Karistiaiio o Leaoke, he kanaka opiopio maikai no ia, i ane like na helehelena me ko ka makuakane, a o kekahi no hoi ia o na keiki ui opiopio a'u i ike ai. Ua aneane e iwakalua kuioamakola kona mau makahiki, he mau laia kane hanohano alii kona, a i kuhke no hoi no ke kalanaalii. Aka, o ke kaikamahine, ka lua hoi ona mea e noho ana, heaha la auanei ka mea hiki i ka peni ke hoakaka aku i ka naoi i&aipahe, o ka mea he umīkumamawala makahiki ? a o ka mēa hoi e noho ana ma aoao o Leuoka ilunao ka roho koki. O Emaiaine Venakara keia, ke kaikamahine hoahanau a ke ahi—a o ke kaikuahine hōahanau no ke keonimaoa opiopio. Maiwaena maio na pua nani a pau o keia honua, o Anahela no ka'u iuiu hookahi o ka nani i ike ai, aka, o Emelaine ka hoi kona lua e likeai. O kona mau hiohiooa a pau ua haiamu ia e ka nani, ka nohea, ame ka waipahe. O kona ili, ua like no ia me ka hau aiai loa, a maemae, a o kona mau maka, he uliuli poniponi—mohala—a me ke onaona. O kona mau papalina, aole no ia i hooneleia i ka ula helo o k v rose, e popohe uia mai ana, a hiki i ka nalowale ana aku iloko o ke anapuni aiai o kona helehelena. O kona lauoho, he uliuli ahia no ia, i hoonele ole ia i ka hinuhinu mau, a e maewa kuuwelu iho ana ia maluna ona kipoohiwi palahalaha. O liona mau lehelehe he ulapaa nō ia, i hoonele ole ia i ka ma-u, me he la ua hoopulu ia la e na kulu hau, a mawaenakonu o ia mau laina nonono ula, e ikeia aku no ke aiai mai o na niho, e like me ka momi maemae. Ma na mea a pau, oia hookahi ku'u i hoohalike ai me Anaheia, a nolaila, ma kona ola, a ma kona aloha hoi, ua hiaai nui iho la au no Ēmelaine Venakara. O ka mooielo o keia kaikamahine, oia no ke kaikamahine a ke kaikaina o Mr. Venakara, he Generala no Inia, a ua make kahiko oia i ka wa o ke kaikamahine S ike ole ai 1 ke ano o kona makaa, a pela i lilo ai oia malalo o ka malama ana a kona kaikuaana. O kona makuahine hoi, he mau maiama ekolu i hala ae ua hele aku ia oia i ka aoao mau 0 ka honua. O ke kolu o na īnea ē noho ana o Dominie Calakamana, he kumuao oia nana keikikane opio elua a Mr. Venakara, kana mau keiki hope me ka lua o kana mau wahine, aka, ua make kahiko nae ko iaua makuahine mahope iho oka hanau ana oke keiki muli, —a oko laua mau makahiki he umi a he Umikumamalua pakahi. Ua kapaia kekahi keiki o Ivora, a o kekahi o Lokiele. Aka no ke ano eieiiiakuie o ua Dominie nei, a mo ka ano heha pu, nolaiia, ua haawiio kē ao ana i ua mau keiki nei na kekahi keiki opiopio e ae. Qa ae aku no nae o Mr. Venakara ika elemakule Dominie e noho pu nie ia, ina pela kona makemake. Ano ka mea hoi, he ai loaa wale ia ia, a he noho ana e like me ko ka poe alii, me ka uku e loaa mau ana he haneri a ine kanalima paona i ka makahiki, nolaila, ua noho iho Ia oia i Iniha Metalina me ka manao ole e hele hou aku i kahi e. Ua nana aku oia ia lniha Metalina ma ke ano, oia hookahi ke kanaka nui o ke ao oei, a ia Lenoka hoi ke keikikane mua a ua ka-.! naka klawai nei o ka Hiiana, ma ke anooia ; hookahi ka oi o ke kanaka ui opiopio ina na kahua heihei oke ao holookoa—* ia Ēmēla-! ine ma ke ano, o ka mea a Parisa i hailona ai me ka ohia gula, ina paha ua like oia me Juno, Maineva, a me Venusa--a ina keikikane opio hoi, me he mau lala oliva e kupu ohaoha ana lioko o ke kihapai a ke kanaka kanu pua. 0 keia mau mea a'u i hoike ae la, aole ia 1 loaa mai ia'u i ka wa o ko'u ku mua ana aku rna ka papakaukau i ke alo o laiha Metalina, aka, he mea pono ia'u ke hoike aku i ko lakou moolelo pakahi«oa kahi i hoike ia ai ko lakou rnau inoa pakahi. 1 kuu wa i ku mua aku ai imua o ke Alii o Iniha Metilina, nana mai la oia me ke kilo P on ° ana mai i ko'u raau helehelena, alaila olelo mai la. " £ ke keiki opio, ua makemake nui au e hiki koke mai oe mamua o keia manawa." Pāne aku la au ; "Ua minamina nui au no kuu hiki mua ole ana mai; aka, ua &ki mai nae au ia nei e like me ka hikiwawe oi loa i hiki ia'u." " Ua pono, ua maikai no kau h6akaka ana, wahi a ke Alii. " E lilo ana oe i kauwa pilikino no Mr, Lenoka, oia wale no. O ka poe o pau e komo mai ana ia nei, aole lakou e hopohopo no ka hookuke ia mai nei aku, koe wale no ka lakou mau hana kue iho." ■" Ke paulele nei au, e ike no oe i ko'u oluolu lon no kau mau hoike ana mai i na leo uioha me ka lokomaikai. He mau pala-

pala hoomaikai no ko'ai —" aka. hamau hou ibo la au r no ka mea, aole i hiki mai kuu waiii pahu mai Ladana mai, aia itbbo olāi!a na pplapala hoomaikai o'u. Uii hoopeu ia nae ko'u piiikia no ia mau mea, ma ftona pane hou ana mni. -' Aole o'u makemake e ike ia nau palapala hoomaikai ou, no ka mea, ua hiki ia'u ke paulele nou ma o aa olelo mahalo la a kekahi hoaaloha kahiko o'u." ! " Ua poho iho ia," i pane ae ai o Domi-! nie, tne ke ano hehena. •• Ke hoomanao nei au i ke kaa wahi mooielo.—" Aka, pane hou mai la ke Alii. " Nau wa. le no ka hana i koe e losepa. Ē hoike ia oe

iho i kou ano kapono ma ka oihana au e hana aku ai, a e hilinai no kahi a'u i hoonoho aku ai ia oe." " E ka makua," i pane roai ai o Leooka no ka wa raua, •' aole o'u kanalua no kuu makemake ia ia, no ka meā, ua hoike mai kona mau beiehelena i kekahi mau ouli oka makemakeia." Ani hope mai ia ke Aiii ia'u e hele, huii ae la au a hele aku ia, me ka ukali pa ia e ke kauwa aana au i alakai mai. a hiki hou i ke keena ona kauwe. 1 keia wa, ua hala ae la ka hora eeno o ke ahiahi, a e hooma» kaukaa ia ana ka papaaina no ka paina ana. A ia'a hoi i komo aku ai i ke ksena o na kauwa. aia hoi, eono mau kauwa e lawemai ana i na pa mea ai, manao ihoia au, heahaaina nui ke mstīaraa ia ana no kekahi poe hoaai he noi; aka, oiahope koke iho, ike iho la aa-aole peia—o ka poai ohana waie no o ka hale ke paina ana, a pela mau if>9 la no na hoomakaukau ana, o ka papaaioa i na manawa a pau. Mahope ihoo ko iakou paina ana ua hoom&kaukauia iho la ka makou papaaina. He umikumamaono ka nui ona kauwa ke huipa ia me e'u, a rae na kanaka hoehoe waapa he umikumamalua, he poe ka> naka opiopio maikai wale no lakou a pau ; nolaila ua aneane e kanakolu ko makou nui ma ka papaaina. Mahope iho oka pau ana 0 ka paina. ua imi aku la au i ko'u keena moe ponoi, me ka waioluo ka manao no ko'u wahi hou. Ua kokoke loa ko'a keena moe 1 ke keena o Mr. Lenoka Venakara, a he be* ie ke kau ana maiona o ko'u keena, a ma ia bele e ike ai au i na kahea ana no'u i ka ma> nawa e makemakeia ai au. 1 ko'u a!a ana ae i kakahiaka nui, a kiei aku la ma ka pukaaniani, he mea e ka nani 0 na helehelena o ka nina e waiho mai ana. Ma kekahi aoao, ke lana malie mai la na wai maokioki o kekahi hapa o ka loko, a o ka pua!i hoi, ua iike. no kona akea me ka hiki i ke kaa hookahi ke holo, a he alanui no hoi ke moe ana malaila a hiki i ka aina nui. Nana aku k au ī ka loa a me ka laula o ka aina, a hiki i kan'alowale ana aku o kekahi aoao, aohe mea e ae nona ia aina a'u e ike nei, aka no ke Alii wale no o Iniha Metalina. Aole i kapaia oia ma kekahi inoa hoohanohano, he hs»ku, he Baroneta, he Naita hoi, a 1 ole o kahi inoa e ae, aka, o Mr. wafe no. Aka nae, he Alii oia, he Alii no ka Hilana, he poe no kekahi ohana, a he mea maopopo lea ma ka noonoo ana, ama kona manao ana hoi, oia hookahi iho no ke kanaka nui maluna o ka papahna oka honua—a nolaila ua kapaia oia he Alii, a o kooa aina, he aupuni maoli no, a o kona hale he kakela. Ike koke iho la au, aole no he aui o ka'u hana, a he nui loa ko'u manawa kaawale. Aole a'u hana e ae ma ka hale, aole hoi ma na mea pili i ka hoomakaukau ai ana ; o ka'u hana wale no oka ukali ia Mt. Lenoka ma kana wahi e makemake ai e hele, a me ka malama ana i kona mau kapa, a me ka hookomo ana i kona mau lole, aole he hana e ae. Mai kuu wa mai i hiki ai ī Imha Metalina, mai ia manawa mai i lilo ai au he hoaaloha maikai no ke kauwa ukali kino no ke Alii, oia o Camerona. Nolaila, i kekahi la mahope iho o kuu hiki ana aku, koi mai la kela ia'u e hele i k a holoholo. Aia maua e naue ana ma na kapa o ka loko, pane mai la oia. , " Ua hiki mai oe ma ka la nui ole o na lealea ma Iniha Metalina nei.aka, elima nae la i koe, e hiki mai ana na poe malihini, a e ] ike auanei oe ika lealea oia nei. He wahi hele pinepine loa ia keia ena malihini." I Ma ia manawa ike aku la oia īa Mr. Le- ! noka e hele ana, olelo hou mai la oia ia'u. | " Aia o Mr. Lenoka ke hele Ia i ka hoehoe waapa. Malia paha e hele ana ika makoikoi." " Nani maoh no ka haku opio o kakou." wahi a'u ; " Ae." -wahi a Camerona; «• ua haaheo loa ke alii ia ia no kona Jieiki ana nana ; a o makou no hoi a pau loa kekahi i mahalo ia ia, ma ke ano o ko makou haku ia o keia hgpe aku. Aole anei ou manao e losepa, ua kupono loa oia ke mare la me Miss Emelaine ?" ■'. •' Ua hoopalau anei iaua ?'' i ninau aku ai au. •• Ae," i pane mai ai o Camerona. «• Ua hanai pu la laua mai ko laua wa liilii mai, a ua pipili no hoi laua kekahi i kekahi, a he manao wale ko'u, aole e loihi na la i koe» a e hoohuiia auanei laua ma ka berita mare. Ua aloha ke Alii ia Miss Emelaine me he j mea o kana kaikamahmo ponoi ia, a ua haa-1 heo hoi nona, no ka mea, aia iloko o kona j mau a-akoko kahi i holo ai o ke koko o na i Venekara. No ka ke kaikamahioe ! ponoi no ia a ke kaikaiiia o Mr. Venakara, 1 ka tr,ea i make i Inia. Ua ike anei oe i ke. ! kahi kaikamahine opio i oi aku ka nani ?" " He kakaikahi loa," wahi a'u. me ka ma> ' nao ole e hoike aku ia ia no kekahi mea like j e ae, no ka mea. he kumii ia e alakai aku ai iloko o kekahi mau hoakakaana no Anahela. : Ma ia manawa ike akii la au i kekahi mea i e hele mai ana, olelo akn )a au. "Ua olele j mai nei oe, e hiki mai ana Kekahi malihini i ia nei, malin v paha,oia kela e hele mai la." • {A"l,