Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 30, 7 January 1874 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

" Aole ia," wahi a Camerona ; " o Mr. Situata ke kumuao a nS keiki opio. Elua makahiki i hala ne nēi, ua hoopama ko Dominie noho ao ana no na keiki opiopio, a o Mr. Situats ke pani iiia kuna waki. Ika hora umikumamakahi o na la a pau e hele mai ui oie, a e noho ana ia nei a hiki i ka hora ekolu,a ika horaeha paha o,ka auwina la, olaila hoi. He kanaka opio maikai oia, aua mahalo loa ke Alii ia ia, aka, lio kumuao wale no nae kona kulana.'' " A i hea kona wahi i noho ai ?". i. ninau aku aiau. ''Aia .uo la kooa wahi i nolio ai ])eia i pane inai oi oiu me - kuiiikuhi '>ku i ke kau walii kauhale uuku o Meialina ina kola ; aoao mai o ka ioko, Mahope ilio o ko inaua holoholo una no ' kekahi manawa ua hoi houaku la maua i ka hai». He niau !a i haia ae la; hiki mai la kuu wahi pahu mai Laelana mai, a rne kekahi leta pu, he bila aie no ka uku o ka hoouna ana mai, na ka mea nona ka faotele i JSa ki Kea, Ladana. Aole au 1 ike pono ike aoo e hoouna aku ai i ke ilala uo ka.hookaa ana i kuu aie ;—nolaila, hele aku la au e ninau ia Gamerona i tnea e hiki ai ke hoouna aku i ke d#la. Olelo mai la kela ia'u, e hele i kahi kauhale o Metalina ma ke!a kapa o ka loko, a e ninau i ka agena o ke Alii no na inea a pau e hoounaia ana i Ladana, a nana no e ; hoouna. No ka ia la olelo pela, ua liele aku la -a«ā i kahi kauhale o Metalina ma kela aoaoao, a o ka manawa m-ua no hoi ia ko'u hi- ■ ki ana iloila. Oua kauhale 1», h.e aneane e kanalima, a i ole ia, he kanaono paha ka nui o na hale, aka, Jie maemae, a he mikioi: hoi ; ke kulana o na hale, a he snn kuonoono ka noho ana oko laila poe kanaka. Eku ko- ! koke nna me ka halepule kekahi halekula, i ; hoopuniia me na laau hihi, a ua maemae pono ke kukuluia ana o ua wahi halekula nei. He wahi mamao aku ma o o ke kauhale, ila- i ila kahi i ku ai o ka haie o ka agena o ke alii no na mea hoouna a pau ma na wahi e ae ; noiaiia, ua hele aku la au ilaiia. i ko'u hiki ana aku, he kanaka oooano lokomaikai-; ka agena oua Alii nei; ua hoike koke aku la au ia ia i ka'u hana i hiki aku ai i ona la, a ua lawe aku īa i na luhi a pau o ka hpou- • na ana maluna ona, e like me ka'u kauoha. ; O ka hapalua keia o ka hora ekolu o ka auwina la, a ia'u i hookokoke mai ai i ka wapo i pili waapa, ike aku la au akahi noa pae mai i o Mr. Situata, o ka pau ana mai no ia o kana hana ma ka hale Kakela. O ka makamua keia o ko'u ike pono loa anaikona mau helehelena. Ua olelo mua aku au he loihi kona kino, a ua like no hoi ke kulana me ko Mr. Lenoka,—a me he mea ( la oo hoi, ua ane like pu no ko ianei mau - makahiki me kona,—aka, aole nae he hanohano, a he ano hiehie e like aku me ko Mr. I Lenoka, aka nae, he maoli i!i lahilahi oko'a no hoi keia. Ua kalai mikioi ia kona mau I helehelena maka; he lauoho uliuli, a he inau ! maka uliuli poni moakaka, he ano a-aa ke ! nana mai, a he hoihoi, aka, mailoko mai nae o ia mau nanaina he mau ouli omamalu kekahi o ke kaumaha. No keia manawa o ko'u ike paka ana ia ia, aole au i nele ma ka manao ana, he kanaka opio waipahe wale oia, aka nae, ua polukulukuia kona inau manao o lokoe na nuue kaumaha. Ua hoonaauao ia oia ma ke Kulaoui o Galasago : a no kona waiwai ole, a me ka nele ana i na hoaaloha kupono, nolaila. ua hoolilo ia kona akamai i mea pamaloo; n o kana wahi hana wale no ia e loaa ai ke ola, o ke ao ana i na keiki opio eiua a ke Aln.

O keia iho la keMo o 31 r. SUaata, kā mea i haiawai pu me a'u ma ka wapo pili ' waapa. Ona kauwa eae a pau loa ma Iniha Melalina, aoie loa iakou - i heo'p&aeiko . lakou mau'papaie e aloha mai iar īa, a nolai- , la, aole no lakou i manao ua oi ae kona ku> , lana malona oko lakou. Aka i kooa wa i , lele tnai ai ī kula, ua haawi aku la au i ke x aloha nona ma ka wehe ana ae i kuu papale, nolaila. ku iho la oia e kamailio oluolu mai tla ia'u ; "Ua ike au ioai Enelani mai oe. Pehea kou manao no kou homehou ?" 11 Makemake nui loa au," wahi a'u. '• He nani maoli ka oanaina 0 keia wahi a pau ; a aole o'u kanalua, ina o ka makalii keia. he keu maoli a ka nani." " He ma kemake nui anei oe i ka nani o ka aina ?" i ninau mai a4 keia me ke au ae 0 na maka i na kiekiena o Iniha Metalina a me ka aina nui ma ke kua aku. " Ua lia au, a ua upu hoi no na kiilohi o na puu, na mauna, a me na awawa, na hale o wai, a me na mokupnni, e like me ia i hoikeiu iloko o kekahi ona melea Waher Scott, aka, aole nae au i ike mua, a akahi waie no au a ike kumaka ibo nei i ka nani o ka Hilana.e like me kana mau hoakaka ana no na wahiahiu o ia nei," " A !" i puana ae ai o Donaia Situata, me i ka nana pono mai ia'u ; " ua heluhelu anei oe i na Mele a Scott ?" "O na laina a pau-—o na huaolelo—a heaha ka mea i koe ia'u i pane aku ai au. "Ua hiki ia'u kehai paanaau aku mai ka mua a hiki i ka hope o kana meie kaulana, hoohaili puuwai i hoike ai no ke Kaua o Folodera, ma Mamionu ; a ke makemake nui nei au e hele kino ia wahi i ike maka ai au 1 nn hiohiona o ia Kahua Kaua." " Ua hoononuao maikai loa ia ka oe ?" i j)une mai ai o Mr. Situata, me na haili o ka lioihoi ano makainaka ia'u. " Alaiia pehea oe i hiki mai ai i—" aka, oki pokole iho la ia, me he mea la ua hoopoluluhiia kona ma- : nao o ninau mai oia i kekahi ninau nana e ; hoohali mai i na manao ehaeha. i : " Pehea anei i hiki mai ai au ike kuiana kauwa oia anei kau ninau ? 0, aole e ; hiki ia'u ke hilahila no ia mea ! Ua konoia au e ai-w ka berena o ka'u hana ponoi iho, a i

ua hoopomaik ii ia mai au no ka loaa ana o I kahi hana." ! " He oiaio, pela—ae, he manao kupono loa , ia ou," i pane inai ai o Mr. Situata, me ka : mino aka iho, alaila, huli awiwi ae la oia a j hele aku la ma ke alanui e hiki aku ai i ke ' kauhale. " Aia he helehelena kaumaha ka i loko o ia I aka i:.na mai; aka, ua hiaai nui au me ka s mahalo i kona ano oluolu. j Hele aku la au, a ia'u i hoomaka ai e kau ma ka waapa, ia wa ua hoomanaa hou ae la au no kekahi mea.i poina ia'u ma ke kauha- ] le o Metalinn. Ua ike au, aole a'u hana ma j ka hale Kakela a hiki i ka hora eoho o ke i niiin|ii, a no ko nuea hoi, aole j hiki ae i ka 4iora ekolu, nolaili, ua huLi houae la au a hej le.aku la i kahi kauhale o Metalina. O kahi halekuai, kahi o na mea a'u i ma-) kemake ai e kuai, ua kokoke joa ia i ka ha-1 lekula, a ia'u i koino aku ai iloko o ka halekuai, ike aku la au ia Miss Emelaine e pu-; ka mai ana mai ka halekula mai. Ua ike :nua au i kona hele pinepine i ua hale kula | la, a me kona kipa ana ma kahi o ka poe I ilihune, a me ka poe mai, e hooluolu aku ia ; lakou, a e huawi aku i na manawalea a ke : aloha. i ko'u wa i ike aku ai ia ift, ku iho i la au 'ma ka lmai o ka halekuai, a nana aku | la i kana wahi e hele ana. aka, ma ia mana- ■ wa pu, ike uku ia au i kekahi keonimana mā | ke kihi o kekahi alanui ololi, e hele wikiwi- j ki ana a naiowale aku ia i na pahale e leu ; ana ma hai o ke ala. Aole e hiki ia'u ke ! hoon aopopo lea i kona ano, no ka mea, o ke i kua wale no ka'u i ike aku. Ma ia manawa j pu, e alawa ana o Miss Emelaine ma o a [ maanei, me ka nana ae a puni, alaila, hele i aku la oia ma ua wahi ialanui nei i nalowalei ' aku ai ke keonimana. Aoie oia i ike mai I ia'u, no ka mea,ua uhi paapuia ka lanai e ke»; i kahi laau hihi, mawaho mai o ko'u wahi e i ku ana, a e nana aku ana au maioko aku o , na hakahaka. Komo loa ae la au iioko o ka halekuai, a | kuai iho la i na mea a'u i makemake ai, ala- { ila, hoi hou aku la i ka hale waapa. la'u e ! nune ana no ka'u mau mea i ike ai, ua hoomanao «ale ae la au, o Mr. Lenoka Venaka- : ra paha, inalia e pee ana a e hoomakakiu ana oia no kona kaikuahine kaukini. Aka, ina pela, no keaha la i nana ae ai o Miss Eme- j j laine a puni me ke ano hopohopo. A ia'u i kau ai i ka waapa, ua hoohaluea ia au e na ■ manao o keia ano, oiai, ua hoomanao mau au 'i- | he kaikamahine oiaio a kupaa ke kaikamahi-, ne hoahanau a Iniha Metalina, aka, he mau I , kuihe, a me na haha houpuupu ka i puka ; mai la iloko o'u.—Aole au i ike no keaha la i : i puka mai ai na manao o keia ano. j " He auwina la nani maoli keia," wahi a j ; ke kanaka malama hale waapa i pane mai ! ai. i ko'u wa i lele aku ai i kula ma na kapa i i o ka anemoku. ! " Nani," wahi a'u. " Ke omamaka mai! { nei na hiohiona nani o ke Kupaulau, a e ka« i ! hikoia auanei oia me kona mau wai hooluu ) j kinohinohi." MOKUNA XL[V. Na Ipo, He malama okoa ka i hala ae la ; a i keia i wa ua aneane no e kokoke i ka hopena o Aperda ; ua hoomaka mai la ke kula a me ka wao laau e hoike akaka i ko lakou nani; ua kalae no hoi na lani, me ka waiho wale ! ■ o na paia uliuli o ke aouli, a e malino anapanapa ana ka loko i na kukuna ikaika o ka ta. "Ua aahu ia na mahinaai i ke kapa i uliuli o ko lakou mau lauai; ua mohala ae la hoi na muo hou o ke kau mua o ka pua ana, a un hihi p«-a na kapa iliili o ka loko i na

[ lilia wai a me na kaluha, a ine Ue akaakai. Ma ua kapa a puni ka ioko, ua luhiehju ke : nana aku, ipe na pua nani uia wale, a o na I manu he lohe mau ia aku ko lakoa kani fina 1 mai i na la a pau, a ua hooimaka mai la no | hoi ka leo o na pupu a kne na mea kolo makalii e kani hone ana i ka pili o ke ao. : Oka eooo keia ona hebedoma o kuu no- | ho ana i iniha Metalina, a ma na ano a pau, ua oi loa ae kau 'hoohihi ana i ua wahj nei i mamua ona wahi eae a'u i noho mua ai. Woa wale iahi na pahu buke a mena wahi huli paiajala oke Alii, nolaila, ua heluhelu mau au i na bube i kela la keia ia, i oi aku i ko ke Alii a me kana keiki. ina ao- | le he mau nupepa aole no laua e heluhelu iki aifa. Oko laua ola ana, ua hoohaia ia no U »loko o na luana nna tne na hoa, ka ahaaina ana. a tne na hookahakaha, ka hololio, ka hoehoe waapa. a me kekahi mau iealea e ne. No ka nui ona poe malihini hiki mau mai iloko e ka malama i hala ae, nolaila aole i hele pinepine o Miss Emelaine i ke I kauhale e hke me kona anomau, no ke kipa ana ma ka halekala e kokua ai i ke aoana i na haumana, a me ka hele ike ana hoi i ka poe mai. a ilihune. Aka, ona ahaaina ana ma iniha Melaiina, he niea e ka nui o namea ai a me ka nani o na mea hoolako o ka papaaina. He puni loa o iniha Meiaiina i na mea o ka papaaiaa a me na omole, aka, aole nak he pakeia. ai ame ka pakela inu. i i kekahi euuwina ta, kauoha mai ia o Mr. 1 Lenoka ia'u e hoio i ke kauhale e kuai ai i 1 mau makau lawaia. 1 keia wa ua hala ae ia ka hora ekolu o ke ahiahi, a i ko'u wa i hiki ai ikawaapa, ia wa no ī iho iho ai o Mr. Situata iluna oka waapa. 1 kona ike ana mai ia'u kakali iho la o)a no ko'u kau ; aku iluna, a olelo mai la : " E losepa, akahi no oe a ike i ka nani o ka Hiiana nei, no ka i roea, o ka wa malie keia, a e piha auanei ka aino i na hiohiona nani o na mea ulu a pau." i •' Pela io no," i pane aku ai au, " he wahi j nani keia, aole o keia wahi wale no, aka, o I ika aina holookoa a pauo ka Hiiana nei,—no | ' ka mea ke hoomaopopo nei au i ka'u mau I mea i ike ai i ko'u wa o ka holo ona mai." i " Ma ke ala hea oe ī heie mai ai ?" i "Ma Pereta mai," i pane aku ai au. "Ma- i | waena mai au o ka aina o Caronadaie. Aka i ! nae, ua hoopalaimaka ia au no kuu īke | ana—" . i .. ; '' He mea hoopalaimaka io jio ka ike ana | jia wahi. Owau kekuhi i hele mai malaila, i : a ua loaa ia'u ia haawina hookahi." " No keaha la i mahi ole ia ai la wahi ?" I i i ninau aku ai au ; " a aole anei hoi he mea i : kaumaha ka lilo ana o ia wahi i ka mea e ■ , mai ka ona ponoi aku no.ia ia wahi ?" i " Ae, he naea kaumaha io no ia, no kona ' ona ponoi," i pane mai ai o Mr. Situata, "a no ka mea hoi e manao nei he kuleana kona e kapaia mai he ona ponoi no la aina." " He manaolana ko'u," i pane aku ai au, " e lanakila ana o Sir Alekanedero Caronadale maluna o kona mau enemi !" " Nani kou hiaai nona I" i hooho ae ai o Mr. Situafa ine ka nana pono mai ia'u me i ke ano pahaohao. " A pehea oe i ike ai no na mea e pili ana ia ?" "Ma o kekahi ulia pomaikai i loaa ia'u. Ua holo pu mai au me ka loio Mr. Ounekanabe ma ke kaa hookahi, a mai a iaia mai i lohe ai au i na mea e pili ana i keia." Mahope iho o keia manawa, ua noho maiie ibo ia fiu a hiki waie i ke kau ana o ka waapa ma kela aoao. Lele aku la keia i ku-' la, me ke aloha mai ia'u, a hele aku ia i ke kauhaie j aka, aole nae oia i komo aka ma ; ke aia mau, ua heie aoao :te la mawaho o ke i kauhaie, manao iho la au e makemake ana oia e hele paha ma kahi Uanui oloii meha-: meha. Ua komo aku no hoi au ike kauha- i le ma ke alanui poloiei, a kuai iho la i na ' makau ; a ia'u i huli hoi ne-«i, (hanao iho la au e hele holoholo wale aleu no mawaho o ke ! kauhale e makaikai ai. Ja hiki aku la au i kē alanui akea, a hala ae la hoi ka haiepuie ia'u, a me ka halekularhiki mai la au i k kihi o kahi alanui oioli. niaanei i hoomanao aeai au no ke keoniman » i nalowale ano e ai ma ua wahi alanui la, ? like me ka mea i i hoikeia ma ka mokuna i liala. ' Ua poina kahiko ko'u manao ana no ia mea, aka, no ko'u hiki kino ana malaila, no- j iaila ua hoomanao hou ae ia au, a oial au e ! nune ana pela, ike aku la au i kekahi lede a 1 me ke keonimana e naue malie ana tna keia ! poo oke ala ololi. Aole e hiki ia'u ke hoo-! hewahewa'no laua, no ka mea : o Donala Situata no ia a me Emak.ine Venekara. i Ku koke Sbo la au me ka pihoihoi nui o ' ka manao—aka be kah« ka akaka lea ka i ' mua o'u. Ua hiki ia'u lie ike noelo no ko i laua aao, o ke kaikamahi ie alii hoi ka ili la- j hiiahi hoi o iniha Melalina a me ke kumuao,! he mau pio iaua na ke aloha. £ hele ana ' laua me ka iohi, a i kela a me keia manawa , e hapai le ana o Situata i ka iima o Emelaine a honi iho. A! o Mi. Situata no ka'u i i ike mua ai, aohe he mea s ae. Aole a'u mea e ae e kanaioa ai, no ka mea ua ike kino au , !ia laua. Holo ae la au e pee iho ia maUio| o ke kumu laau, no ka rr ea aole o'u make-, make e ike mai laua ia'u ; o manao mai aua-' nei laua he kiu au. Ua hoopaa iho au iioko o kuu naau, aole e hoika aku la hai, no ka mea, he ano makemake ko'u no Mr. SituaU, i aua aloha hoi iaia. Oini, he oluolu kana i oleio a me kona ano, aoie e like me Mr. Le- i noka ka haakei, a me ka iilani hookano. Ua i j ike au i ke ino o be alohn.a ua maopopo lea ' hoi ia'u, o ko laua komo ana iloko o ke aioha, aia no ia malalo o kekahi ana weliweii. | Kakuli iho la au ma ko'u wahi i pee ai a ' hiki iko laua nalo ana aku ma ka uakee o ke alanui, alaila, huli ae la au a hele Usukir ;ia a hiki ika hale waapi. Ua ike au i ke-: kabi mea huna me kuu n anao fma, aole loa > i ike ia a i lonolono wa in hoi ma Inihu Me- ' talina. Aka, ua aloha nte au me ka liiinamina ia laua. (Aok i pau.) • •