Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 34, 4 February 1874 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA

Ma ia wa no hoi, ua pohaia loa/'ae la o Lokieie, a i kona wa i pohala loa ae ai, puili mai ia ka makuakane la ia me ka hauoli nui. Oklo ae la in. "E hoi koke kakou i kn Imle. Ivßk. ijituata, la oe i aie iiui ai au uyi ke oi i o ku'u kuikainahine, a me kuu keiki inuii l(>a. Ji iioilim aku oo e Lenoka ia .Vlr .SiUK-ta, :t p t»;uuvi nku i kekahi ioie maloii o» nona." Hiiii uvai ln oia la'u me ka iik li» uii i " E lose|»a ia oe i nie nui ai au no Ue (il i o. luiu■'keiki nluha nui loa ! i oi aku iuaimin o ke aloiia ana no'u. iho

Olelo h'ou nliii la oia la Mr. Situata. "E Mi. .Situati, ke lioohiki nei au imua o ka ia(ii e Ikkiwi uku no uu i ka mea au e nonoi mai ai no kou lioopakele ana i ka'u keiki aloha inai ka make mm ; a o kau mau mea ;j ; ,i ii c uonoi inai ai, aole loa la e poina." Kiiln'ii iuai l;v o Lenoka. " Heie mai e j \lr. .>»itii:ill, e hefe wikiwiki mai oe me a'a | i kuu l;rf'ir<, i loaa ona mau kapa maioo j liOli. ' I D lie.e awiwi: aku ena au mahope o ka j li'iiukm e lioi uoi ī kn liale, nie ka manaoiana e wei - koke ne ī ko'u mau kapa puiu a ko* mo iho i .na ka-pa maioo, -ia wa i hopu mai ai » 0 l»,,iiiiine i laiu lima, ine k.i olelo mai. "Na- i lu ki.u ufal.au o!i- c Josepfi, a me kou hoopa- j k<-..* ūti;t i ke ki'iki 1 vi>ri. A ! he hana we-j ir,vi ii k.ui i inii:i ai, iiolo au ī ike i kekahi , li-i'.-u 11i., 1:ol- Wiiie no kekalii ulia o keia ancr i.oko o ī. i inakalnki lie nui i liala aku nei, j on l.uu wa o 90110 nii'i ine ka walune kane ! iuuke OelenahakeK l ', a linule ai kuu hoaaloha >ulnlioti i,oko 0 ka lAkeke wai." Ok-!n iil.ii la au. " h kala mai ia'u no ka i ine-a ua jiulu loa au." " JVIa walii a ua Dominie nei, " Aia ;i l.i !.:i|ii iuamwa aku e hoopau īa ai keia." Ilaa.e.e koke al.u h au la ia, a awiwi aku | II 1 ki hn!e. He hapalua horu mahope iho 1 '1 ke;a in'Hi;iwa, lialiwai aku la au me Can,* i-i,ri;i, a hooi'naka m<ji h kela i ka ninanii^ūT7;i H u 110 iia jnea n pau e piii ana i ka lili i weiiuoii, c iike me iu 1 iioike ia aku nei; i. ui 11 nku h au la ia i na meaa.pau. : M;ilio]>,j iho o ko'u hahai ana aku, ninau i'.n !a 1111, 111,1 j>:iliii e paina lnlii ana lakou n»i: i!.o o k<* keena hookipa. t J ane iii u la k(-la. •' Ua piu mai nei." " Me l.i- 11 u' 1 I•», 0 Mr. Situata kekahi i oolio iho e pahw ; ;iole anei ?" ' ileihi : lioko 0 ke keena hookipa?" i |jHi, inai ai 0 Caineror,a me ke ano hoohuoi. " Ar,|< , te <■ e lnki ia i.i ke ui inalaila. Ua hoo i.al.iiiil.nuia kiina niiiu niea ui ina ke kau ; ih 1 </.0,1 .i", iiole maloko o ke keeoa hoo* kipu. L'a ho<ilr: mai nue o Mr, Situata, aole i </ti;i ni'ikem.'ike e ai." " Ua pono in lioo'e ana inai," wahi a'u, iiii iio in'.au iii, aoie no a-u e >,e anā e paina 'ii 1 i.ahi i hookae-ia iuai ai au.'° Naii.i mai-la' o Camerona ii'u me ke ano huhH, akn,. huli ne Ja.au a liele aku Ja nu. A : Mi'u e h' " iiim mai'ona aku, iohe aku ia au • 1 l.i-m iiiiimimnu ana 1110. " Xo ko lala < ano Inkaiie, nolaila ka like ole o kona mamui ma ko'u. Aka ina he manao kona ua iiewu o liiiha Meialina n>a ka hana ana peia, aiaiia, aok; oin i pauieie tiui i kona liaku." MOKUNA XLVI. Ka iiele' jrou ana i ke Kauhale. iloko o i;i au'wina | i holookoa a pau, aole au i kauohaia inai e hele uku i ke Alii la e : lio;ke ai no keia han'a i hoounaia ai au 1 Carorj:-nlale. Manuoau 110 na ulia pomo ma ki ioko, i.olail 1 ke kumu i poina Joa ai 0 Mr. Vennkar;i 110 ka hoomanao ana no la ni' a. Aole no au i ike liou ia Miss. Emala- , ioe iu auwina la ; a hiki wale i ke aliiahi, i ia \va i ike aku ai au i ka ohani a pau a me i na malihini, e akoakoa nui ana iloko o ke keeoii hookipa, a rne hr- la, e hooluana ana : iloko 0 na aheahe lau makam, e kahili ana * miiiuna o na liaiialia wai o ka loko, a e mapu ; pu mai ana me ke ala moani 0 na pua. Ike ak'u la au ia Mr. Lenoka Venakara e puka mai ana iwaho 0 ka hale, a hele awiwi i aku ia ma ke alanui ,0 na kihapai pua. a komo aku la iioko 0 kahi ulupo i na pua. Owau kekahi e holoholo ana malaila ia manawa, ma kahi ana i komo rnai ai me ka ike ole inaī ia'u. Manao iho ia au, e hele mai ana ■oia e kamailio pu me a'u, aka, aole nae pela, Hu-ii ae Ia au a ht:e aku la ma kekahi liianui u 1.0 1, a oiai au e lioohala manawa ana ia'u iho nin ka lioioholo ani, ua haupu mai !a ko'u muu iioonianao ana no Anuhela, a i k'iu hil.i an'a 1 kahi pouliuli i na lau laau, iioho iho la au ilaio nie ku hoona-na ana i iia lia a ka manao, Aoie i liuliu ko'u nohoana lualaila lohe aku la au i kekahi mau kapuai wawae e hele mai ana, a ku inaiie iho la inalaila me ka hilinai nna i ke kumu iaau. L T a pihn pu keia wahi i na kumu laau, a 11 1 e na opu rose, nu opu pikake, a me tia pua ; aia e ne, a no ka paapu o kēia mau wahi ia iiiau inea, nolail.a, aole e hiki ke ikeia kekahi mea I ino e nolio ana inaloko olaila ; a roaluna ne o'u e uhi iho ana na lala laau maiun.aiu. I kuu wa i iohe aj e hookokoke loa mai ana kona hele »na i o'u la, manao iho la . au e puka aku 1 waho mai ko'u wahi i noho ai, no ba mea, ua maopopo ia'u o Mr. Lenoba 110 kn mea e hele mai una. Aka. no ko-; n* liina ana aku iluna 0 ke kumu laau me ke niio e 0 ke k<v ana 0 kon* mau lima, ua ane i

maban iho ta §u nōna, me he mea ia e naaa* | auwa ana paha oin i kooa kino iho. | Aole o'u manao e nolio loihi malailn ; aka ike aku ia au īa ia e lulu aaa i ka lala laau j me ka ikaika, a iuahope lohe aUu la au i ko- i aa puana ana ae peaei: | "O kela mau nanaina i kukaiia mawaena 0 laua, he nwu .npnaiua anei ia no kekahi ano ®ae ? Ua hoopupule la anei au ma ka inanao ana pela ? Ma ona lani—ina kela kumukula ino—kela kānaka i ike ole ia, ka huakahi, a tne k« puamana—kela kanaka ilihune—ina ua a-a oia e hookiekie ae i kona mau maiiaolana—A ! aole ;he mea hiki ole ia! He kuko hewa wale r»o jvaha na'u! Aole au e hoohaahaa ia 'u i'ho ma ka lili kumu oie ana i kekahi kanaka haahan. aole hoi e hoike aku i kekahi. Aole ; aole no au e kamaiiio aku ana i buu makuakane no keia mea. Aka, e kiai no au, ae, e hakiio no au

nona ! A ! nani ko'u iili mnkehewa ana !" Me keia mau huaolelo, ua huli wikiwiki ae la o Mr. Venakara a heleaku la inai kahi e ulu po ana i na laau, a hiki Wdle i ka milowale ana o kona mau kapuai mai ka loheia aku. Ma ke ano ulia wale i ioaa ai ia'u ka ike no keia mau mea, a me Ko'u loheana i kana mau olelo. O keia poholo ana o Oonala Situata iloko o ko wai, oia iho la ka mea i hoalaiinnai ai ka lili iloko o>Lenoka. Aioha rno na ipo innueie ake aioha ! Ke nakui la au ia'u iho, ua hoomahuahua loa ia ko laua pilikia i keia wa, no ka mea, ua ikeia, a ua ahuwale ka iaua mau mea huna imua o*Le* noka. Hoi aku la au i ko'u keena ponoi, a hianioe iho la me ka nune nui o ka manao no keia mau mea.

I ko'u wa i komo aku ai i ke keena moe 0 Lenoka Venakara i kekahi kakahiaka ae. no ka hoomakaukau ana ika'u mau hina e iike me ka mea mau.aia hoi, ua ane haikea pono oie kona mau heleheleua 1 k« nanaaku. Me he mea la, aole oia 1 hiamoe maikai iki ia po. Ua ala no oia iluna, a i kona ike ana mai ia'u, pane mai la oia. -' Mamuli e losepa. Mamuli oe hele liou mai. Aole au e ala koke ana. Ua hana oe i kekahi hana oi ioa inehinei: nau i hoopakele ke ola 0 ivoia a o keia ka manawa kupono inua loa n'u e haawi aku ai i ko'u mau mahaio piha nou." "Ke hoomaikai aku nei au no i<ou loko* maikai," i pane aku ai au. "He uiia Weliweii maoli no ia, e make ai ke ola; aka, he mea kupanaha ka poino oie aita 0 kekahi oia." Aole i kamaiiio hou mai 0 Lenoka no kekahi mau minute, ua haule hoii aku la la iluna

ITT<Tuluna meTa hoo&upilikii ia o kona mau , man o ; a mahope a!a hou mai ia oia iluna ine ka olelo ana. " Manao au, ua kauoha kuu la oe, e ukali pu oe ma na hana Venakara e kauoha inai ai ia oe, a pela hoi me kana mau wahi e hele oi. e like me kou lawelawe ana mai no'u. Ina ua huhu wau ia oe i kekahi manawa , pokole i haU aku,—e lioomanao oe ike kumu o kuu huhu ana ; no kou hoolnhe pono ole ina kauoha. Me he mea la ua hooiaio ; ia mai kela huhu ann o'u. Aka, oole au e : hoomanao hou no ia mea i iiala, ma o kekahi inanao ino hou ana, ako, koe nae—" ,

No keka/ii manawa i pna iho ai kona wa- < lia me ke ano kuihe ; a mahope ihooielo hou mai la : " Ke olelo aku nei au ia oe e losepa, ma ! keia hope aku, e, malama pono oe i na kauoha a pau a kuu makuakane ; e hele pu me Miss Venakara ma na wahi a pau ana e he>: le ai, me ka haalele ole ia la. I kona wa e > hele ai i ke kauhale a i na wahi e ae paha, e ukali pu me ia me ka haalele ole." , "'E ukali pono no au ia ia e like me kau kauoha," wahi a'u. 1 ka hora umikumamakahi o ia la, hai mai' la o Camerona ia'u, ua makemakeia au e be Alii e hele aku i ona la, iloko o ke keena kakau palapala. Nolaila, ua hele wikiwiki aku la au, n i ko'u »e4ie ana ae i ka puka,; aia hoi, e knmailio pu ana o Oonala Situata me Mr. Venakara. E hoomaka ana au e pu-; ka hou aku, ia wa i kahea mai ai ke Alii.' " Komo mai, e losepa! Mamuli pau ka'u kamailio pu ana me Donala Situata." Nolaila, pipani ae la au j ka puka, a ku malie iho la. E noho ana ke Alii ma ka papakaukau i waenakonu, a *e ku ana o Mr. 1 Situata ni? kekahi aoao o ka papakaukau.' He mea maopopo i ka'u ike aku, aole i kauohaia mai o Situata e noho ilalo, aka, e kamaili® pu aoa no oia me ke ku ana iluna me he kauwa la." " E Mr. Situata," wahia Iniha Metalina, mahope īho o ke kahea ana mai ia'u e hoi ' hou aku ; ua hai aku au i ka'u olelo : he mea paa loa ia : a e hooko la no. Ua hoike aku au i ko'u mau hoomaikai ana no kou hoopakele ana i kuu kaikamahine.a me ka'u ' keiki muli loa. E hai mai oe ia'u i kau inea e nonoi mai ai, ī hoopau ia ai ko'u aie j ia oe. A i ole oe e hoike mai, alaila, ua ; hoolilo mai oe ia'u ma ke kulana o ka poe aie kaa ole, a aole loa o lniha Metalina e ae ' aku e noho aie na kekahi mea ! Heaha kau ■ e noaoi mat ai ?" " Ke olelo aku nei au, aole a'u mea e hoike 1 aku ai i keia naanawa ; aka, ina oe e oluolu e haawi mai i manawa no'u e noonoo ai, alaila e hoike aku no au ma ka manaw'ā'kupo* no e hiki niai ana." " Ke ae aku nei au," wahi a Mr. Venaka> ra ; no ka mea, aole he pono ia'u ke hookikiua wale akuia oe. 1 keia wa ke hoopaa nei au ia'u iho no kau mea e nonoi mai ai.aka, i iloko nae o ka manawa pokole mai keia wa ■ aku e nonoi mai ai oe, mai hooloihi loa, o ; nele auanei oe ; oiai, he manawa a he mau j ulia i ike oie ia ko ka wa e hiki mai ana." " Pelano," i pane akuai o Situata; " na'u i ia e noonoo pono." ! " Oia ka pono," i oleio raai ai ke Domi» j nie ; " aka, mai manao oe e nonoi mai ia Ini.; ha Meta)ina e haawi aku i kona #hle kakela 1 noo, aole no i kona mau aina, aole i kana

kaikamaiiinp h{j)banau i wahine mare nBB, hoolfllo i kaua mau keiki liiiii i mau kauwa nau, aole no ke kauohaana raai ia T u e hoe aku maluna oka waapa a.hiki i kela kapa o ka Joko,; uo ka inea,. ina' o kekahi keia o kau inau noi. alaila e kaa no niakou malalo ou." Pane ae la ke Aiii me ka hoapono ana. " O keiatnau olelo a pau a Mr. Calakamana he mau hoakaka kupono loa ia. Aole iloko 0 na mea i hoak'akaia e like me ka Mr. Calakainana i olelo ae nei, kekahi o kau mau noi ano ole\e nionoo ai." i " Ua maopopo ia'u, a ua ike lea au," i pane aku ai o Mr. S'ituata ; ua hoopii ia nae koiia ohiiahila no na olelo ano hupo a ke Dominie, e pili ana i ke no4 e mare w me Emeiaine. No ka mea, oia mau huaoleio i puanaia, ua iike ia me he pua la i hou ia mai 1 kona puuwai, ako, aole nae i ike o Domi-

nie, ume ke Alii no kona eha ana. la wa kunou hoomaikai nku la oia i ke Alii a hele koke aku la. 1 kona hala ana aku, paue mai la ke Alii iu'u. "li iosepa, e hoike mai oe ika moolelo o kou huakai i Caronadale." Pane akuiaau, "O namea a pau a'u i lohe ui, i kuponō ke hoike aku. ua hiki no ia ke hoike oku me na huaoleio pokole. O ka manao paa o ka poe a pau e noho la ilaila, aoie e ko ana na hoopii a ka poe nona na moraki, e like me kana hupepa o Peretasire i hoopuka ai. Oua poe la nona k%i moraki, iko lakou wa i helē aku ai i Caronadale, aole lakou i noho loihi ilaila, no ka mea, ua ala mai laJte kulanakauhale a pau e kue ia lakou, a ua kipakuia lakou mailaila aku." " Alaiia, aole anei oe i lohe i na manao a ka poe nonaka moraki e hana ai ? Ua manao au e ko ana ka'lakou hoopii." " o ka pau ana o ka lakou halawai kuka nna malaila, aole lakou i hoike iki aku i keanoo ka lakou mau hana i .kekahi kanaka e ae." " Pono," wahi ake alii; i' ua huli oe i na mea a pau e loaa ai ka lohe.aole nae hehiki. He mea maopopo no ia, aole' e hoike wale ana ka poe akamai i ke ano o ka lakou mea e hana ai, a hiki i ka ike ponoia ana oka hopena." " A pehea hoi, ina e lilo hou ana m wahi ia Sir Alekanedero Caranodale ?" wahi a Dominie. " Aole ona niau kulana i koe, aole ona wahi iki ilaiia," wahi a ke aiii. " £ ke kanaka opio," i oielo mai ai ke aiii ia'u ;'' nau i hoopakele ke oln n kim keiki

i kane lvora inehinei: a nolaila, he aie ko loiha &leta!ina i\ oe i keia wa." Pane aku la au. " Aole ipela ko'u manao ana. Ua hana au e like me ka hiki ia'a ke kokua, aoie nae no ka ukuia mai." '• Aole loa -pela e ke kanaka opio. Ua aie au ia oe, aole o'u nianao e noho aie au pela. i Mai pane hou mai oe no keia mea. Eia īloko o keia eke he kanalima dala guinea : nou : in. Hui pane moi oc, aole au makemake i : kekahi huaolelo hookahi, Uko Iniha Mei tatina uno, e hooko pono no ia i kana mau : men a pau e oielo ai, a o kou pono.e hoolo- , he mai i kona leo."

Aole uu i na epane liouaku.no ka mea, ua pani'a paa m inai la. Lawe ae la uu i ua eke gula nei me ka hoike aku i ko'u mau , hoomaikai ana ia ia, a puka aku la i waho, aka, kahea heui mai la oia mahope. " 1 hookahi huaoielo e ke kanaka opiopio, ; oia hoi keia. aole au e nuku wale aku ana ia : oe, no kamea, va kala e iaae nei no ko'u ma- , nao okaikai, mamuli o ko'u lohe ana i ka mea a Lenoka ka'u keiki i hai mai ai ia'u, ' i ka loaa aaa aku o ka'u m&u olelo ia oe, e noi aku ana in oe, e inalama moi i kuu kaikamahine ia Miss Venakara, iloko o kona mau hele pinepine ana i ke kulanakauhale ; : aka, ma kau ukali hope loa ana, ua lfoikeae i oe t kou ano pulama ole ; nolaila, aole pono [ e ike hou ia keia hana. E hoomanao hoi, ! : aole o'u manao e hoonauluuiu wale- aku | ia oe i keia wa : o ko'u makemake io inaoli ] e hoike aku ia oe, he mea maikai e malama j loa ia ka'u inau oleloao ma ua palapalala ! , a'u. A nolaila, mai nonohua hou oe, a mo* ; lowa hoi ika pulama ana i kuu kaikamahi. ; ne." - | . Ani peahi niai.la ke Alii i kona hma ma ka puka, a noho iho la au ma kahi o ke keena palapala, me ka ekemu ole ae i kekahi > huaolelo e ae. Oiai ua ulu mai ia ka nooaoo iloko o'u, manauli o na hana ano e loa, e hooiaio ana ia i ka lili o Lenoka Venakara ia I Donala Situata. Aole paha e hiki ika ma- ( kuakane ke ao miai ia'u, ina aole i hahai ia ; aku ; aka.no ka hai ia ana ata, nolaila, i ao ia mai ai au. A no ka nui loa o ka ua o ia mau la nola- : ila, aole wahi loaa hele aku mawaho, a ka ohana ame na malihini. A hala na la eli« ' ma, alaila, maiie iho la ka ua, a makaukau iho la na inalihini.e hele ma ka lakou huakai

hele. No ka I(ma hou ana mai oni leo | oluolu ma lmha Metalina, nolaila, hoomaha j hou malaila. A uluku mai la Uo'u wahi ■ manao, 110 ka pomaikai a me ka oie o la i hoomaha ana, oiai, ua loaa mai ka lokorT,aikai 1 oke Kapena oleloe ma Hotedama, i kona haa- 1 : wi mua ana mai i ke daia ia'u : a hoohoio iho ' ia au e hoi hou i ke alii iloko o ke kulanaka-1 uhale. A hoomakaukau koke iho la au e . hele i kekahi !a ke malie maikai mai. Ika I malie loa ana, ua heie aku na malihini ma ka lakou huakai. No ka loaa ana mai ona ! ; oleloao a ka makuakane a me ke keiki ia'u ! | no Miss. Venekara, nolaila, he pono ia'u, ke ' | ninau i ke kaikamahine, mat:.ua o ko'u kaa-1 | wale ana, ina he makemake oia i lea'u mau 1 hana. A komo aku kau i(oko oke keena | hookipa—a loaa aku la ia'u e noho a»a, me ' ka heluhelu nna i ka hake, a o ke aiii hoi, * ■ e heluhelu nupepa ana, a o Dominie e noho ' mumule ana ma kuono. (J Lenoka ua ' ike au ua hala i ka hololio. • (A<4e i pau.)