Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 34, 4 February 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE KAAO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU. [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE KAAO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU.

(0 k&akaao e boopukaia nei, be kaao ao laulab> bo) mawaeaa o na kanaka llawaii, a ua hoopaka ia i mea • ikeiaal ke aao ona maaao o ka po® kahiko o Hawaii nei, ke lakou mau baka ana i oa koao, na ano o ko lakou mau lealea aua, na kobo wale ana o lakou i kahi e heie aka ai ka uhaae mabope iho oka make aaa oke kiao, a pela aku, Hoomakaia kona hoopuka aoama ka Helu 34, Bake 1.)

~ £ na hoalolia, a ine na makamaka, ka poe kiekie a me ka poe haahaa, e noho maluhia ana mawaena o keia mau Mokupuni, mai Hawaii a Niihau, alolia oukou. Eia mai ka moolelo o Hiku, kekohi no hoi keia o na mooleio kahiko o Hawaii nei, i unuhiia mal mailoko mai o ka wahn. a me ka paa naau i ka poe kahiko o keia Pueaina. A ke noi haahaa aku nei au i ko oukouahonui, ina' ua hewa ka'u mau mea e hoopuka nei, a!aila, e pono no oukou e kala mai, a e hoike mai paha i k« oiaio mao(i o keia moolelo kahiko. HE L U 1 . O Ku ka makuakane, o Hina ka makuahine, hanau mai la o Hiku i Kaoahele na' laua, elua ano o keia mau makua, he akua, a he kanaka, ma ka mauna liualalai kahi hanau ai, o Puulaalaail ka i'noa o ia wahi puu, uia no ia wahi ma ka aoao hikina o Hu-1 alaiai. Aia no maluna-pono oua wahi puu ia, he kahua hale, a me ka pou, a me ke kipaepae o ka paepae puka, ke waiho ia no ia mau mea a hiki i keia la, aole loa i,joaiawaie kekahi o lakou. Aia no hoi ma ka aoao , ma uka o ua puu ia ke ana e kuku ai o Hina, aia no maloko o ua ana nei ke kua a me na ie kuku, ua kua pohaku iu mau mea e waiho la.

0 keia wahi no hoi, he wahi makaikai nui ia iio e na malihini, ke pii pu nae me na kamaaina o ua mauna knulanala nona ka oleioia nnama ke mele alii o W. P. Ki* nau Leleiohoku i make, a penei ner is : Mai kihilina ka inoai ka awaawa, Kapeku mau ka luna o Hunlalai, Noenoe Mailehahei i Ua ua noe, Noenoe uahi pohina ke ahi i lie kula. 1 ka hanau ana o iHiku, he keikikaneoia a maikai kona roau helehelena, a*nani no hoi ke nana aku. Ua hanaiia oia me kekapu, e like me ke ano o na 'lii hanai, ua malama pono ia oia e kona mau makua. Pela ino kona hanaiia ana a hilu i kona wa i nui ai. Hookahi makahiki o Hiku a me na anahulu ekolu, hanau hoa inai Hinahe kaikamahine, a ua kapaia kona inoa e kona makuakane oia o Ku, o Knwelu, mamuli no ia o ka inoa o kona mau kupuna akua. A hiki i ka umikumamaiua o na makahiki o Hiku, akahi a ikei'a ae la kona kulana, a me kona mau helehelena nani a pau, aoie ' o kunamai ka ui, a rne Ke kanaka maikai, Aohe he keiki o ia wa i like aku me kona : nani a ui no hoi, oiai, laia no e noho pu ana ! me kona mau makuo ma ka aina uka kualo- : no, i hele a momona i na mea ulu, ke ko, ! ua moe a ala mai ka, mau, a ua heie no hoi

a paia ku, he manu ka mea nana e ai. I kekahi la. iaia e iealea ana ma kona ka : hua paani, he kahua kea pua no ua :la ia m&o ta. Maluhiluhi iho la oia, aho aku la e hiamoe ma kahi 1 hoomakaukau it ; nona, e like me ka inea mau. Ma k& hua lealea o Hiku i ka Naliele, e waiho ik kakou i ka olelo ana nona ma keia wahi, % e hoi iiope ae kakou ma ka puu honua« : hoomaha ai, a e olelo hoi no Kawelu kooi ; kaikuahine, oiai hoi, i kona wa i hanau ai ; ua lilo koke no oia i ke kaikunane o j makuahine, oia ka pololei a ka mea kakai ! moolelo i Uwe maj ai, aole he kaikuaana ne | kona maknakane, e like me ka mana mua>( keia moolelo i waiho ia aku i kekahi makua i Ika lilo ana ike kaikunane o Hina ks | hanai ina ia Kawelu, ua hoihoi ia oia i kai ; o Kaumalumalu, a ua knkulu ia na halau a :me ka hale alii nani o Kawelu, aua mala< 'ma nui ia me ka hiwahiwa, a me ke kapu • i olelo ia i ka wa ; kahiko o ko kakou nei : aina aloha, (he palama) o ke ano o keia hui 1 olelo, he kapu Pela iho la nokeano maoli I o ka malama ia ana, a ine ka hanai ana i na kaikainahine punahele, a me na keikikane punahele no hoi o ka manawa i hala e nohe | ana iloko o ka wa pouli. lloko o ka manawa ehanai ia ana o Ka welu, me ka ike ole ia e na mea a pau, o aipuupau wale nb ka mea ike aku i kooa helehelena hiehie nani; oka walu ia o koo( mau makahiki, mai ka hanau ana «aai Is wa no hoi i pii mai ai kona ui, a me ka ule noheahea o kona mau papalina, e likk m<

Ike ano ona wahine maikai mai ka hanao j ana mai. Ia wa hoi, oo!e i ike o Hiku he i kaikamahine kana, pela no hoi o ((awelu, i aole no hoi oia i ike he kaikunane kona i | hanau pu ia mai . i l'ela iho la laua i hanai hoohiwahiwaia ai ! a hiki i ko laua wa i nuu ai, aka, ua hikiwa. I weloa ko Kawelu nui ana, e like me ke aoo mau o na kaikamahine opiopio e ulu mai no j i keia wa. Aole emo nunui, oke keikikaoe hoi, ulii kona ulu iina, pela no keiamau pua > ; kahiko. j ; la laua i nui like ai, aole i hai aku na ma- j kua o Ku, a rae Hina imua o ka laua keiliU | kane o Hiku, he kaikuahine kou ; a pela no hoi ko Kawelu niakuakane nana i hanai, aohe i hjLt aku i kana miUmili hak\», he kau kunane|fkou. (Ji«i iho ke kumu nnnn j keakeaem&i i ko lima halawai pu ana. < No īa men, i l>a wa o laua i nui like ai, oiai, i? Hiku no e nolio pu ana me kona mau n>tkua, ina k»(*i i olelo inua i.i ai> la no I h maiuwa no hoi, lenl** iho la ke.; »

I ia i ke Im p*a e «ke * ka " !<balh, a hile »ko Ū o4iika i ke «n- k«ho» kona mau makuahme. H»e-ke k«he» aku mawaho o ka puka t> kc a««, E Hin» e, e Hma e,'olaila, o mai la kona inaUunhine mailo&o maio ke t>na, nie ka paoe hanohano nr\a mai iaiua o kana keHii, ika i ana mai; Maha keia e kuu bakū ? I mai la o Hiku i kona makuahme, auhea kuu pua, i mai la kona makuahine, o hoi, aia no ko poa maluna ae o lohelaa kahii kau :ii. ina oe e hiki aku i ka hale, kahea aku oe ma koiin inou, penei ; l'u.i nē, nana ia e o mai. alaila, hoimai la o Hiku a hiki i ka hale, a hana aku la ia me-ka hooko ana i na kauoha a pau a kon.i makuahine i kauoha mai ai iaia, aole kekahi o kana mau kauoh» a |iau i hōopoina ia e Hiku.

Mahope iho o ia tnau mea, hele nku la ua , Hiku nei a hiki ina kona kahua lealea, oiai, f oia hoōkihi wale no, a hoomaka iho |a oia i I kana haia, a ka aku la i kana pua ma ke kahua i hoomakaukau e la.e kona makuiika-1 ne. 1 kona ka ana i kana pua, haule aku la i ua pua la ma kahi kokoke j ka hale o kona | kaiku»biiie. Ua oieloia no ma keia moolelo ; kahiko, ma HolUaioa kahi i haule ai. Ku- j. paoaha ka ieie launa ole o kei» pua, niai uka | mai o Huaialai. 15 nuna pu mai hoi kakou | e ka poe heiuhelu i ke kupanaha o nei pua a ! Hikuikaai. , 1 ka manawa i haule ai ka pua ma kai o Hoiualoa, ike ia ae la'e kekahi mau kaikamahine wahine maikai eiua'. a h»na-ia iho !a. Pupuu a hooiei loa, noho ana o Hiku, a ku ana ma ka puka o ka hale, a ninau anu. Aole anei oukou i ike iho nei i kuu pao, hoole like mai la ka poe a pnu.o loko o ua hale nei, aole makou la i ike aku nei i kau j gua. I aku la keia la lajiou, ae, heaha la | hoi ka hewa, ke huna oukou i kuu pua, eia | nae kuu olelo iu oukou, ina au e kahea i ka | inoa o kuu pua a i o mai, alaila, ua huna io < ia no e oukou, aka hoi, i ole, alaila, ua pono | no hoi ka oukou hoole ana maL ■ . ! I ka pau ana o ka ia nei olelo ana aku ia lakou, ia manawa, kahea aku la o Hiku i ua pua nei ana. Pua ne, Pua ne, o mai la ua pua nei ma kuono o ka hale, ma kahi i huna ia ai. Alaila, kau like ae la ka makau ika poe a pau o loko o ua h'ale nei, no ko lakou lohe pono ana i ka leo o ka pua i ke o ana aku imua o Hiku, i ka wa ana i kahea aku ai.SsAlaila, pane aku la o Hiku i ua poe nei, aia hoi paha la, ia oukou no ka hoi kuu

lloko o ia manawa, okoakou like mni la ; na kanaka a pau he lehulehu, e makaikail ana i ka ui, a me ka nani launa ole o nei! keiki malihini. Giai.ua lohe lakou a pau,: 0 Kawelu ke kaikamahine ui hookahi o ia mau la. Eia nae, i ike maka4>[ kona ui, a me kona wahine maikoi, e like 1 pu me ko iakou ike niaka ana aku ī ko Hiku ui, a me kona nani i hele wole a noheahea, me he kanaka auau kai !a Uwa ka pihe, ahaalele wole, uwa hou ka pihe a haalele wale, i katia mea o ka ui launn ole o ia nei, a o ko ia nei oloio iho la no ia, hoi «na i uka me ka hikiwawe loa. Ona mea a pau i hana ia inai iaia ma kai e ka poe nana i huna i ka pua. ua pau loa ia mau <nea i ka ike la mai e kona makuahine, no ka mea, he mana oia. Nolaiia, ma keia kowa, ke haalele nei kakou i ka olelo ana ma keia wahi, a e hoi ae kakou e olelo no ka makuakane o Kawelu, Oiai, ua hele aku ka lohe a hiki i koha mau kanaka, a me na aialo a pau, ika mahalo i 1 keia keiki. Alaila, i iho la kona makuaka-

I ne, ba, ke manao nei au o ka'u wale no hoi | I ka ui, a o ka'u alii wale no hoi ka nani, eia ; ka hoi nei ui, a nie neia nani e mahalo la i oei ena mea a pau. Nolaila,e nana pu J mai kakou e ka poe heluhdu i ka olelo a ! nei kanaka, i iho ai iloko o kona naau, in'a | wau e ike maka ana iaia, alaila, e omilo no ; au i !:ona ola. ' Ma ia hope mai, ua hana hou no ua Hiku nei ika lealed, me ka hana ana e like me mamua, o ua haule hou no ua pua nei ana ma kahi e pili pu ana i ka hale alii o ' Kawelu kona kuahine, oia hoi, maioko o ka I pa i hookapu ia no ke kanaka, a me na Lii. j A'ua komo pu no ua keiki eueu la o ke kua-; hiwi kualono iloko o ua wahi kapu nei, a hookahi kanawai he make. ke ae ia ke kapu o Kawelu. Pela ka mea i hoohiki ia eua i kanaha ino la. Aka, aote no i makau jho o i Hiku, no ka rtien, ua ike no ia ika mea e ! hana ia mai ana nona, e like me ka mana i • loaa iaia. ( Oiai hoi, iaia i hiki aku ai mavvali6 o ka ! hiki ma ka puka, kahi e" ku ana o ka ! pahu kapu, me ka puloulou oa heie wale a \ ano weliweli ma ka hana ana i na ano hii' laau i wahi hoonionio ia me na kapa «loa, j ke kaiukalu, ame ka ouholowai o Laa. '

ENoUilu, iaia i hel® ai a ae maloko o ki> ! pa, uwa msi la na kanaka a haalele wale, i I k« ua mea o ka ui, a me ka nani oia.nei, no I ka manao o ka lehulehu e makeikai mai ana I iaia, e make ana i ka pepehi, no ko mea. ua | ae itf ke kapu o kana roilimili, a haku hoi o I ua kaikamahine puakani la o ka wa i ke au a ka hewahewa, o ka wa paha m ia Kaahuiki. lioko oin maaawa, aiu no o Kawelu maioko o kona hale ponoi, aka. i kona lohe po . 1 ; no ana i ka htuwalaau nui o na leo o na | nwa o ka lehulehu, e hele aku ana na leo i DenB ' • lewa nuu. a me ka loni. |a i | wa, ninau mai la oia i kana mau kauwa i elua. heaha hoi keia uwa owaho, olelo aku Ja kana kauwa. he uwa no kekahi ke»ki ui : kanaka maikai, aohe lua o ua mea he ui a me ka nani. !a manawa, )io.« iki m»i la o Kawelu i kona mau maka. maloko mai o ku pae humu ; , O kona wahi kapu, a ike mai U oia i k 0 HiI ku kulana, a me kona ano, komo hot>oni) iho la ka lia iloko o kona punwai. n.p ko kag. I

irsswmam bei ha o ke dol(S i]firldwM<fe uk* 9 ba mhe(e ; ; i/^9 Noiaila, raā kem wahi,' hewaaia ūakoa eka po«? hrtaboi« r a o ha| inena puuwei naueue ol?,* n>ul4 nrcu e hana ia aleu ana m liika i 9 le, o like mea i hii m»« ■ no kona manao e hanuino aka i kaaa .9 oiai, aoie oi« i nwn»o o k t laua iho no ia. Im mea'i puka mai' mniloko fr 9 ko laua |>uhaU«. A k«na ae ia « a fl nei i kona ma« ilHmuku ' e $$pu i, ■ e hikii i iia li»u», a me na wawae a paa i'jj e kaula ilihau i milo ra a paa g ]ib® roe kouanokauia. J ka mnnnw» i kena ae ai o oa kanaka w , i koiia m&u ilainuku, ua p&a mai Ja | mau hani ino huhu ia Kawelu* oiai, ua jaa 0 . [ popo ī Ue kaikuahine ike, aoho » a j e i ana ka aha o kona kapu ilaio, kana» I ka maoli o Hiku, n he kaukau.alii hoi' Alia I I ka .manao o kona kaikuahine he alii no j i no i oi ae inamua ona. ! A pela no oia i o!elo aku ai i kflna i kane hanai, me ka iana, mai hana inoaku i i kela keiki ano e, oio», e hoomauao iho n« paha oe, aohe aha kapu i ku i ko na 'iii ano I e hiki ai e haule iho iō i.ka nea, ame i kanaka, aohe he aiii nui, oiai hoi. o keia lieiki a kakou e ike nei, aole ia no ke ao nei I aka, he mamo oiii, a he mamo akua mai po mai, a lele wale ae ia no ko'u haoli, he la, he alii nui loa. la manawa no, akahi no a ike iho h iia I makuakane nei, ua hewa kona waha e likp ] me kana mea i hoopuka ai mamua.aka hae, I

0 Hiku, aole oia j kanaiua i ka mea e haoa ia raai aha nona. Ina hof no ke ino, he ino aku hoi ka la ina hoi no ka he maikai akuno ka ia nei. Pēla wale no ko 7 ' ia nei hoajaapa ia ana a hitri i ]<e ahiahi, manao iho \a ka kakoa kamalei e hoi iks uka kualono, i halii paa ia e ka ohu noe o : ka nahele i hele a lipoiipo ina iau laau u|i- I uli o ka uka waokeie. laio e manao ana pela no ka hoi i uka, oiai, ua hu mai la ke aloha o kona mau makua, a ua kokoke mfei la iniua o kona alo, Eia nae, o na niea a pau i hnnaia mai no £ Hiku i ka Nahele. ua akaka loa ia i ka inana o kona makuahine, n me ka ike inaliaula ike akua o kona makuakane. Aole nae laua 1 hopohopo, no ka mea. ua ike no laua i ka oi a me Ita Inana o ka laua keiki, a me !<a ikaikn kirtina-r Til.r<- inn lrr' nnn n lrn I

ana, oia ohana i loaa iloko oke aiwaiwa e like me ko na makua ano. Nolaila, ma keia wahi kakou e alawa ibo ai i ka manao maikai oka mea nona keia moolelo, oiai, ua manao wuie ia a ka makuakaoe hanai p kona kaikuah'me, lie 'lii io no Nolaila, ua lioalu iho oia i Irona aleio-e-hw— ki, a ma ia hope mai, ua akaka loa iaia, a ua hoohoka pinepine mai o JKawetu i ua makuakane nei ona me na olelo oluolu, En nae ka mea kupanaha a e balo iho ai e ka poe heluhelu, o ka ii Kawelu ia Hiku j kane ponoi nana J ma kV ano hoao, e like me ke ano mau o ka wa kahiko. Ilaila i akaka ai i ko Hawaii nei mamo alii, a me na kahuna, na kuhikuhi puuone. Ina e moe ke kaikuahine alii ,ponoi i kona kaikunane haku i hanau pu ia mai ai eka makua hookahi. Ua kapaia ia ano moeinoe, he rtjoe pio, mawaena wale no ia ona 'lii. Ona makamua loa no ia nana i hoomaka ia ano. A nia ia hope mai, ua akaka loa ika : manao o na'iii a ua hahai aku mahope o ka | Kawelu mau hana, a me ka Hiku, a ua Ku> ; aku, a hui mai na'lii pela. Aole no keia mea I mawaena o ka poe o na kuiana haahaa, e | like me ka mooielo o ko Napuu ohana ma | Kona Akau i hoihoi ai ke kaikunanfe me | kona kaikunhine ponoi. Ua olelo wale ia r ma ke ano peoei, He kiko moa ia, Ma wahi e healele i ea mea oia ano, a e hoi hou ae kakou e olelo no Hiku, ame kona kuikoahine. Oiai, ma ke ahiahi noeooe liula o ua L nei, ua kqohi ia o-Hiku e na : olelo nahenahe a kona kaikuahine, a ua haj wele maila na aa kon» o ko Kaweiu puawai, j no ka hookipa «na aku ī kona kaiknoane haku ma kahi i hoonani maikai ia ina nua j moena, a me na kapa ouholowai o Laa, - A ua noho laua me ka malama maikai ia, [ ua kapu na mea a pau ke maalo'ma ia wahi. jO ka mea maalo maloila, hookahi kanawai I nona be make. Peia no i hahai aku ai oa'lii | a me ko lakou mau kahu, a iwikuamoo, i 1 iikeme ke ano o na'lii o Hawaii nei i k« ! kahiko. i A hiki mai ike ainoa ana o Liholiho Ka- ! mehameha 11, i iaik i la ia ai ke kapa o oa j 'liL a hikimai ia kakou uei. A ke ike maka

I D«l kakoa i keia wa, ua hui mai na'iii me Ina makoaioaoa, a ua ai pu a iau pa ) na ! wai oao a ke kehau. A oa aahu ia ke kap», !a ua noho pu, a he{e pu. Pela no kakon i i kaia inaoawa e hoi pu nei tne ko kakou i mau pua 'iii, ina he au kahiko, iihi j oie aku kakou. Pela mau no ka mea i ifce aai ia mawaejoao na lil haoau mai ka |» mal. H« nani ; no i ke.kaikaahine ke lawe i kona -kaikuiw- , ne i kanē, a he nani no i ke kaikanahine ke lawe i ka makuakane i kane, ke ael« oae ;īa hanauna 'lii ika poa ole. Pela no hoi o Hiku ma laua o Kawelu iloko o ko laua wa opiopio. Ua aloha aku o Kaweiu i kona kaikunane, aka, o Hiku, aoie oia i aloha i kona kuahine, oiai, he mea ole iaia n® roea a pau. A pela no o Hiku i hana aloha ole ai i kona kaikuahiae. j No ka mea, ua noho pu laua a hato kekaLhi manawa, a hiki i hoomaHakau ana o .u e ho L' uka o Poulaelaau imoa o kona māu makua. Aea noi aku n« hoi oia i L'< makuakane o laua ao kona hoi an«. Aua hooimu «taikat U aka oia, aka, aole pela ko Kawelu manao, ua paakiki loaoia i ke kiohi ana i kona k?ikui).me. Aoie nee i ma- , hu aku o Hifcu iaia, a pej» iho la i loal a> > kona kaikuahine ka hopena ino i oi aku i n* mea oia ano, a hiki mai < kekahi p«flh o w l ano hana naaupo. i p»u.\