Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 35, 11 February 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE KAAO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE KAAO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU

(0 kei» kaao e hoopokoia ttei, be kaao no ia i iaifc aui mawauia o b& kaaaka Hawaii, a ua he&pu. ia ia i mea • ikeia a\ ke a&o o &a maaao o ka poi kahiko o Hawaii nei, ko lakoa mau haku aoāiin kaao, aaano u ko lakoa maa lealea ana, oa koke wale a&a o lakou i kahi e beīe aka ai ka nhaae aUh wpe iho oka make aaa oke kino, a pela aka. Hoo aaakaia kooa heopaka aaa ma ka Hein 84, Bote 1-3 HELUiL Oiai hoi, ia Hiku i liuliu ai no kona hoi ana i uka, lele mai la kona kaikuahine e aua ia ia, a e kaohi e like me kekahi poe aloha i loaa i ka awaawa o na mea a ke Akua i ha< na al. Ua kaohi ako, a hoouweuwe aku e Sawelu imua o kona kaikunane, aole nae i maliu mai kona kaikunane ia ia. O ke ku ae la n#ta o Hiku a puka i waio, mailoko aku o ka hale, a kaha iho la mfl ke kaia o ka hale, a oka pii aka la no ia. Aia nae o Kawelo e uwe ana me ktt paiauma ma o a maanei o ka hale, me ka uwe hoooe* os-e-like me ke ano o na kamalii mea makua, la Hiku e ahai la ka pupuhi a hala wale, hemo ae la o Kawelu mailoko mai o kahale a uhai aku la mahope o"kooa kaikunune me ke kau aku i ke meie mahope me ka leo ooi, a penei oia i kau aku ai mahope o ke kaikonane : ■■, Pii ana Hiku i ke kualono, Ka iala e kaukolo ana, Ua keekeehi ia e ka ua, ; * Ua helelei ka pua ilalo, Ho mai ana kekahi pua, E Hiku e, e hoi mai, Eia hoi ao ko kuahine—-a. iaia e uwe ana i ke kula, e kahea aku ana i kona kaikunane ma keia mele. Aohe nae he wahi mea a malio iki mai o Hiku ioia. A pela no hoi oia i hahai aiualu aku ai mahope o kona kaikunane me na waimaka e hau !e ana i ka honua, a hiki i fee komo ana iloko oka laau loloa. A hiki malalo o kekahi kumu lejhua, akahi no a pili iki mai o Hiku i kona kuahine. ■■•■••«■•■ la manawa no, olelo aku ia o Hiku i kooa kaikuahine, e, o oe auanei, malalo nei oe e ohi ai i na pua lehua a kaua, a e piiae ao iluna e haihai iho ai i ka pua lehua. a e ho> iliili oe, a e kui iho hoi i mau lei no kaua, i &iua otir» i elua faoi e'u. He ae -srate tKrta ke kaikuahine, a hooko iho la no ke kaikua* hine e like me ka olelo a kona kaikunane. A kui iho la o Kawelu i na pua ana ihoiliih ai a paa na lei eha, elua ona, a pela ne hoi ko Hiku mau lei, a kau ae la maluna e ko iaua mau ai. A pii aku ia, ia laua no e pii ināj~aohe pane mai o ke kaikunane i ke kaikuahine, ke pii I» no kela, ke alualu aku la o Kawelu me ka uwe, a pam ae la ka nahelehele i kaJvawalo o kona leo. Aohe no hoi he haliu mai o kona kaikunane i kona kahea aku ma keia mele : . . Pii ana Hiku i ke kualono, Ka lala e kaukoloana, Ua keekeehiia e ka oa, Ua helelei ka pua ilalo, Ho mai ana hoi i pua lei no'u, E Hiku hoi mai, Eia hoi au o Kawelu, Ko kuahine—a. la laua no e pii ana, aohe manawa e ka> pakapa ae ana o Hiku i na hihi mai ana ka ie, e hao mai ana ka uluhe, e alai mai ana ka nahelehele, paa, aohe wahi oia nei e hiki aku ai. Oka nui aloha i ko* na kaikunane, naku hele aku !a iloko oia paa. Pau ka ili ika paholehole, nahaehae ka pau, a puhalahiu aku la o Hiku a nalowale, aole oia i īke hou aku iaia. A hnii ae la o Kawelu a hoi aku la i kai me ka uwe kaukau. Iloko o keia hana aloho. ole ana a kons hanau mua, hiki aku la oia ma kahi o kona mau makua, a uvtf% helu mai la o Hina iaia, me ka lele o koaa hauli no kana kaikamahine. Oiai, ona mea a pau i hanaia ua akaka loa ia i kona ike, a ua ahuwale īmua e kona alo na inea a pau i hanaia ma kahi loihi. A kuu iho la ka nae o kana kamaiei, ia wa, ninau aku la o Hioa i kana keiki, auhea kuahine ? Pane aku la o Hiko, aole au i ike iaia, a owai la ia ao e ninau mai oei. I aku la o Hina, o Kawelo, o ia oo kou muli ponoi mailoko aku o maua, oa pii pu mai nei no olua, a ua haaleie ia aku oei s oe. Heaha la kau mea i hana ai pela i kou pokii, ua hoapono no au ia olua ma ko olua hui aoa. Aka, eia kou hewa, o kou haalele ino au 1 kou kaikuahine, no ka mea, oa ua roe kou makuakane. ina oe ma kahi e ae i noho ai, ina hoi ua holi aku maua ia oe. Aka, no ko maua ike ia oe ma ka bale o is| makuakane, a me kou kaikuahine, nolaila* aole ieie ko maua oili nou. Ehia ka hoi nwa aloha o ko kaikuahine, no ka mea, oa alohi keia ia oe. Aka, mahope oooee ike b»«|b aku ai i ke ano o kau mau hana, nolail», aohe paha e liuliu, e ike no oe i ka mea < hanaia ana e koo kaikuahine. Aole oo nae e ka ia ana maiuoa o ka mel e, &ka, e ili iho aoa 00 maluna o kon poo « koo keiki a haku hoi. iioko nae oia mana. waaka makuahine e noke nei, aohe wahi mea a pane mai 0 kana keiki. No ka m», he mea mao no ia mawaena 0 ka poe 0 &i ano, ke ike pono ia na kumuhana ano oie« ka moe. Nolaila, aohe aia nei hao% aka, liaule aku la no keia hiolaoi maiie, a me he mea la, ua kupooo na huamele oea 'lii j hala aku nei, a penei no ua meie la i hako i&'e ka poe loea o na haku mete akamai 0 ■awaii nei. I. Haoakauuluna i ka lani ka paka a k« ua, I Napele ka lalau, owali ka makani, | Nawali lua i ka nalu o Mahamoku. Moku Mamaiahoa li e ke anu, 1 f nkaka i ka onohi hemo 0 ke koolau. 5

Oial, fea wmt atet ao. i ka me fie mea la, ua 'komo mahuahna kp Kiowahimaha iloko o kona naau no Kaweia koaa kaikuahioe, . E Hke me kekahi ans ? ia mea mawaena o ka poe e maoao nui aaa ma ia mea. Ptela iho ia no i haaa ia ai « Kawsiu a hiki wale i kona naāuauwa aāa iaia iho me ka poiaO oui weliweli,« hiki li ke puliki iho.. Oiai, he onipaa nei me« be aloha. Pela no kekahi poe naaupo e po ipo mau mai nei mawaena 0 kekahi bapd< wala o ka lahui. Maluna o keia kiekieoa kakoa e ku ai t a 9 halo aka i Puna na hoaloha, a e wehēwe ae ae i ke kaula o ka haawe, a kuu iho k« kikala ilalo e hoomaha. . A pau ke kapalili & ka hoapo lewalewa i ka hele ana mai i ka ki loihi, alaila, e wehe ae i keia puolo lau kapaoa, a kiei iho e helohela ma keia wahi. A maanei kakou e ike ai i ke ano -oiaio 0 ka haawioa pono oie i loaa ia Kawelu. Oiai, iaia i hoi ai a hiki i kai me ka naao ma Kaumalumalu kahi i. oo« bo ai 0 Kawela. A malaila no i ku ai 00 !aaie noho, na halau waa, ka heiau a kona onakoakane. i kona hiki ana i kai, aole oia i hoike aku iaia iho imua 0 kooa makuakane; aole hoi imua 0 kana mau kaowa, a komo oia iloke » ka hale, a haule aku la no h&moe, i awe wale ia no e ia nei. No ka mea, ua oluka mai ke aloha 0 kona kaikunane imua ona. A hiki i ka wanaao 0 kekahi la ae, noke wale ako la no keia i ka uwe, a nui loa mai ta ka pihkia, a 0 'ka hoomaka iho la no ia 0 na kaikamahme ui nei e hana naaupo iaia iho, me ke kaawe ana iaia me ke kaula olona maiuna 0 ka jlio 0 ka hale. laia e hoomakaukau ana no ka make i ike ole ia e ka lehulehu 0 kona alo alii, a m< na kaoaka aialo 0 kpna makuakane. O ke ia nei pii ae la no ia a hiki maluna 0 ka ilie 0 ka'hale me ke kaula ma kona lima i hipuo kolu ia e like me ke kalana 0 ka poe kaawe 3 hana naaupo mai nei no ke aloha iapuwa< le. Nolaila, ke hoohuoi nM paha oukou e ka poe heluhelu i keia moolelo, no keia mau huaolelo i hoikeia {ilio 0 ka hale.) O ia ka [aau e moe ana mai kekahi oa a i kekahi, malalo iho o kaupaku, 0 ia ke koo e paa ai oa oa a pao ma 0 a maanei. Maluna o ia laau ilio 0 ka hale i make ai 0 Kawelu, ka hiwahiwa 0 ka ui, ka oi kelakeia 0 ka nani A maiuna o iaila kahi i lewaiewa ai 0 Kawelu. A ma kekahi mana 0 keia moolelo, ua olelo ia e kekahi poe eiemakuie a luahiiw ō~kekrau i hala. He. make hookii i ka ai ko Kawelu mea i make ai. Aoie pela ka pololei, he make kaawe 00. I kekahi poe kaulana 0 ka wa kahikoa me na 'lii, ua kaao waha ia e Kalaiopuo Kaianiahi Pakini, Kau, Hawaii keia moolelo,. a mai laila niai ke kaaoia ana'. He make kaawe ko Kawelu. Elua ano oui 5 keia moolelo, hookahi ma ka aoao alii, a hookahi ma ka aoao akua. Nolaila.ua ikaka pela io no i make 01 0 Kawelu me ka mainoioo. Mahope iho 0 ka make ana 0 Kaweiu, maluna no olaiia kona wahi i kau ai, a hiki wale i ka wa i makaokau ai oa mea ai o na ano a pau o kahi alii, hoouna ia mai kekahi mau kanaka e kii aku i ke'lii e hele e ai, a t ka wa i wehe aku ai i ka puka.ua paa loa Ua lawaiawa ia mai 0 loko i ke kaula a paa. Aohe wahi i hemo ai, a kahea aku la me ka leo nui, aohe walaau mai, alaiia, hele mai la kona makuakaoe a wawahi iho la i ka puka, a nahahal a kemo aku la iloko, 1 huli ae ka hana a&le, i alawa ae ka hana alewalewa iho ana,\ua paa no nae i ka hutne ia me ka pau ma'o, ua kaei ia he % o!oa me ka mahuna ma ka lima akau. He hoa< iiona ia mawaena 0 ke kanaka, a me ke Akua, oiai, elua ona ano. . i ka make ana 0 Kaweiu, ua nui mai ka poe hele e uwe, a e kumakena mawaenae oa'lii, a me na makaainaoa. Aole nae he ike oui ia e na mea a pau. aohe waiho hoike mai 0 na kupapau oia wa imua 0 na kaoaka me na'lii. No ka mea, be kapu 0 Kawelu, oiai, aole oia i hoi aku me na mea a pau 0 Hiku wak iho 00. ia wa 00, ua kumakena a paiauma makuakane, no ka make ano e ana 9 kana kamalei hiwahiwa nani. A manao iho k ao ua makuakane nei e hoomake laia ih« tne ka mainoii», aka, oa paa mai ia oīa i ka aui e na aialo, a me ea 'hi. No ka mea, na minamioa nui ia oia e na 'lii no ke kanaita hoopono i na kauoha nui a pmi kooa mau haku, a me iouaa milimiii i palemo akn !a. A palahiu ana ma kela «oao o ka itmleupapao. Nolaiia, i ka ia i make ai o oe popoi mai ia na paka na he noi loa a puoi e Hawaii, mai kela moku a i keia moku. & oa wehe mai na kiowai iaoi 0 Kui&oihakoi ' ua paapu ia ka liwa e na ao panopa l ao, ua paniia aku ka ia a me k«na maiam» lo e na ao ua hekili, a ua puoi ka lewaouo 1 me Im lewalaoi i nt kioohioohi ooa hoai< looa-aoo e he oui wale, ua hoike ia mai 09 »ea kupanaha a poni ka lewa i ka pouli.tr» be uahi ia. Oj oleloia ma keia mooleio kahiko « Hawaii nei, aohe alii mahope mai, aoh bot he kopoa mamua ako i hiki ako i ka iwakaloa kumamaha hekiii ikaika i ka ia hookahi, e iike me ko Kawelu i kona la i o®afee ai. Ua piiikia ka hanu o na mea a pau e ola aaa malalo iho 0 ka iani. A.no nakau na kaoaka me na 'lii no na hoailoaa oui weliweii i ike ia e ko ka po, mawaena e ka pua a Ku ma h ua 0 Hioa, na mea i ba< uao akua ia mai. Neiaiia, e na hoa heEoheiu mooleio, e hoomaha ikiaoa kakou ma*. nei. A e huii ae kaleou a nana aliu i na mea • pau p piii ana i na olelo 1 kon* makuahiM

» »ei.,' A ik« »i'i JW tye kaibomae o Ua \k%" % fj| slele i hoou»a la niai a4 mai f|H pau ke aho i ka wlia hele U4&O 4 /X paakiki ieie, . ' 9 A po ka la 0 kc kua a«Wßtsa feete a«» "9 ko oba laau Joloa, a bu(i hoi aku ia fcekakj '■ i kai, a koe hookahi kanaka wale no Hoio s ■ ba naheiehele, e hele owe aoa* | kg" mmoe. Loaa iho ia iaia kekahi aj« ■ mo ako lā oia iloko oloila, a hiaaipe iho la ■ Ēi ma ka moe uhane ku atai la 0 Hiku I aaa me na pua iehaa elaa i ka liiaa e 1 noe ke mele i haku ia' penei : . Ku ana.Hiku i Kaoahele, I Me na lehua i na lima, I Hooiale raaj ana, e ala, I Aia ka la iiana iilo. . I la Hiku iku mai ai irau3yj koaa alo, a I Noala mai Ja iaia, me ka ni®a awii, heaha 1 kaa e moe nei tna keia wahi. Nolaila.e ala I ae, ua ao, aia ka ia tluna lilo. Ake hai I »ku nei au ia oe, ua fa«b>ke oe i ko'u wahi I nolaila, e ala. I A maoae iho la ia he haie keia wahi ana I 3 moe nei, i ala ae auanei ba hana, eio k a I he moe nana, aoko ia nei Jassfui ifao ia 1 tio ia. A h'oni aku la oia Iba hohono mai 0 I ke ahi, a rae ke kaui mai oka ie kuku, me I ke kani mai o ka moa, 1 Manao iho la ua kanaka nei, ua kokoke io no ia i kauhale, aoko ia nei pii a b u j a 00 ia a hoea ana 1 ke ahua, a o ka inoa 0 ia wahi, 0 Nohoanaohiku, aia no ia ma ke k®.__ mohana akau 0 Puulaalaau, he oioina u« wahi la ika w*kaliiko. A nf»htkt j a i ' hoea aku ai, aole oae oia i ike akn 1 kaoha. le i ke ku mai. 0 ko ia pei pii ak"uTa no ia a ib® i ke alu, 1 pii aku he wahi hoopiina, 0 Latonaobin« ka inoa 0 ia wahi, 0 ia kahi j hoolei ia ai t Hina e Ku, no ko laua hakaka ana, e Mke me ke ano mau o ke kane a me ka wahiße. U keia mau wahi, ua makaikaiia i ka wa e aoho ana 0 Kamehameha 11 Kaiiua, oia kn Wa aole i hiki mai ka oleio a ke Akua ma Hawaii nei, i ka makahiki 1813. He wahi ia aoie i maopopo 1 kekahi poe i paa keia mooleto 0 Hiku. No ka mea, he paa no, he hadt le nae ia nui. Aole no e hiki ia lakou ke kakau mai ma aa nupepa, no ka mea, aole i maopopo. Aka, aa unuhiia mai keia mooieio maiioko mai a ka hake a Kaieow«ipio i kakau ai. Oiai, ua hoopaana.au oia ina mea ī kaao ia e kooa kupunakaoe. Aua ioaa ponoi mai no i kekahi 0 kona mau hanauna, imua o ke alo oka mea, e kakau nei. Nolaiia, ke hoike nei au i keia moolelo kahiko 0 Hawaii nei. ' O ka mea a'u i kakau ai mamaa, ua iihe uekahi mekeia, a ua hke ole ma kau wahi, 8 like me ka'u i hoike ai mamua ae nei 0 keia moolelo, iaia i.pii aku ai a hoeā i ka mala maia, i nana aku ko ia ner hana, ua hele a paia ku ka maia, 0 ke ko hoi keia, ua heie a moe a aia mai, o ke kalo keia, ua hele a maka ole, ua like me ka ape ka io 0 ua mea he kaio, ka hana a ke ahikanana o ke koahiwi, kualoao, i uhi paapu ia ena ohu noe ahinahina, amaomao 0 ka mauna. Ift manawa, hoomau aka kno oia i ka heie ana imua, no ka honi ana aku i ka h&hpnu 0 ka uahi, no ka mea, ua kokoke oia e hiki aku i kanhaie. la pii ana aku oia nei, ua hiki aku la oia i ka haie. laia i hiki aku ai, he wahi eehia nui no ia me ka makau i na mea ano e ana i ike ai ia manatira, me he mea ia he moe lAane nana. Oiai hpi, iaia nei e kiei ana, aohe aao kanaka, he meha wale no o loko 0 ka hale i hoohiiuhiiu ia me na holu manu 0-0, i haku iaoiahoike kapa ahuola i halil ia a puni ka hale. E kau ana he paku i utif*paapu ia me ka hulu ona ano manu Hawaiiapau. Oia hoi kahi kapu loa, 0 kahi moe no hoiiao Hiku i4fa Naheie. iaia nei e makaik&i ana 1 ka nani lua oie o ua haie oei, kau mai la iluna o ia nei ke okakaia i ka makao, e iike me ke ano 0 ka poe i loaa i na akoa iapo 0 ka po, ka heie a ala na huiu i ke poo, heie hoi na pepeiao a hlio, me he mea la e huki ia ana. ■ s Aka, ua oleloia ma kekahi mana o keia aaooieio kahiko, he mau ieanaka uu koaii, a pii laau eo ka haie o Kaweiu, o kekahi @ā poe kaoaka, oia ka meaiioaaaio Hiko a m kona mau makua. He oiaio paha ii, aoie >aha, 1 ike mai ai ookou e ka poe e heiuheiu ma i kek mooieio. Ualia hoi, ua paa i kekahi poe o ookou, aka, pela ka oiaio, 50 mea ' ®°ke i paa buke oa mooleio o keia aina mai kahiko loa mai. Nolaila, i« manawa a ia aei e ano kuaahiaoa na holu i ka pt>ap«a, ak mai ia e H«fea mai ka hiamoe mai, a ike mai he maiikiai mawaho, a nioau mai kela me ka ihiihi * ealii me ka i mai, ekM «a, wahi a Hife» Ak aei, aioha ako k»i%«fafa, a einaa mai k kela, mat hea mai oe, i «kn ia keia, ma kai mai oei au. Nieau hou mai ia ke kamaaiaa, heaha te»u hoakai, paae ake la keia, o ka'a huakai i hiki mai ai ma kahī -o ke 'hi, « |ra ūhwW», he hualmi kaomaha no ka'u i fewe mai aoi, a he elele hoi oiai ke alo mei o kuu haku. Heat» ka oielo a kou haku, a heaha hoi ltau hoalai kaumaha i lawe mai nei. I aku a aole paha au e hai hou aku ia oe. ao aa mea, aoie paha keia o kahi o ko'u nwkhmaka t hiki mai ai.« la hoi ia u ke hai aku, no ka mea, he kaoawai ko\i 1 0 Hiko wahi keia laua o Ka, a 0 Hiku no hoi oe, ahwla, pooo au e hai aka » ae. * {Mk i )M*)