Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 36, 18 February 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINOKU. [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINOKU.

(0 keia kaao e hoopoluūa nei, ho kaao uo ia i laulahk iml mawaeaa o na kaaaka a «a hoop«u ka ia i ueae ikeia ano o na maaao o ka poa kahiko o Hawali nei, ko lakoa mao hnka ana ina kaao, naanoo kolakoa maa lealea ana, nakoho wakana olakoai kahi e hele aka ai ka ahane mahope iho oka make aoa oke k'uio, a pela aka. Hoo- ; makaia kona hoopaka anama ka Helu %4, Bnke 1.) UELU 3. 1 mai la kela, ae, o Eiku no au, a o kuu i kawili mano, a o kuu maj kuahine, aia no i kana hana, he kuku kapa. i nolaila, e aho e kahea ae au ia laua, a o ka Ihookani aku la no ia o Hiku i kana hano ! kahea i makua. • Aole ī liuliu iho, hiki ana kona makuaka* | ne o Ku tne na huihui m&nu a-o elima kanaho, o Hioa hoi maliope mai me ka ihe laumaki i ka lima, no kona manao he koiohe paha keia, he kahi hoi keia o ka hano kaai kupaaaha a keia keiki i ke awakea. 1 na makua i hiki mai ai ma ka hale. ike iho la laua he malihini ke noho ana me ka laua keiki. la wa no hoi, nmau aku ia o Hina i kuna kamalei, nohea keia kanaka e noho pu nei ma ka hale nei me oe, pane aka la o Hiku,ka, mai kahakai mai nei oia nei, he eiele kana hana i hiki mai oi ma o kakou

neL Eia nae, aok au i lohe i ka oiaio o kana huakai i hiki mai nei, wahi a Hiuu i kona mau makua. lawaa lakou nei e olelo ana, lete ae la ka oili o Hina, a me ka ouli o ke kaumaka iluna o kona' mau helehelena, a iho makawaiu mai la na waimaka he nui mni kona mau maka mai, a uwe paiauma ae la ma o a maanei o ka hale, rae ka pea ae i kona mau iima mahope o ke poo, e uwe haaloulouana. A pau kana uwe ana, ea mai la oia iluna, a ninau mai la, he elele io anei oe | i hoouna ia mai e hai mai i ka lohe ia maua j me ke kaumaha, ae aku la keia, ae, he elele | au. Ae io, wahi a Hina, he elele oe, aka ano, ke makemake nei au e hai pololei mai oe i ka moolelo o kau huakai i hiki maiai. ahahai aku la keia, me ka oleio aku, i kii mai nei au ia"tfukou, no ka hoouna ana mai nei o kuu haku ia'u e kii mai ia oukou. Noka raea, ua make kaawe o Kawelu ma nehinei, aia no ke waiho la. la manawa no, i aku ia o Hina, aole maua e hiki aku ilaila, no ka mea, aole i make no ka pono, a me ka maikai, aka, ua make.ao ia no ka mea hiki ole ke hoonana ia e na ano kanaka a pau, no ka mea, aole.i hooioh« I i ka'u mau ūo ana, ua ao aku au iaia ma na moeuhane, a ua ao kino aku hoi iaia ma ko* na wahi ponoi e noho la, me ko'u ike oie ia mai e na mea a pau. Eia nae, aole oia i hoolohe mai i ka'o mau ao ana a pau iaia, oiai, ua make no ia mamuli o ke eloha i kona hanau mua. A mamuli o ka ia nei mau hana haina i kona kaikuahine, a nolaila. ua hooko ia kou olelo ana, a nana no e luhi e pono ai, aole na maua, na na mikua. No ka mea, ua huna aloba ole oi nei, a me he mea la e i mai ana o Hiku ma ke mele penei :— 0 ke aloha ua likeia me ke ahi, He wela a be ikaika ke hiki mai, He make a he eehia kona kuleana, | He hope awaawa ko nā mea a pau, Ke paa ke aloha iloko e ikaika | Mea ole na roea a pau he nui, * ! Aohe leo puka ae, o ke aloha ka oi, | I Pela no i make ai kuu kuahine, i E Kowelu e—E hoi mai,— A pau ka hai ana a kona makuahine i keia mau olelo, alaila, kena ae la o Hiku i kona mau makua i ai na ka malihini. Aole i emo, ua makaukau mai la na mea ai a pau, ka ai, ka» ia, o na . ano ia hou no a pau, ka manini, weke a me ke kumu. Aole i emo, moa na ia lawalu, na ia kunu i hana ia, me ka ike ole ia aku o ka mea nana i hana mai neia mau mea ai a pau, me he mea ia, i hoohuli ia ae ko ia nei maka i kahi e, i alawa ae ka hana, e waiho paapu mai ana na mea ai a pau i kona alo. 0 ko ia nei noho iho la no ia ai ana i oa mea ai a pau he oui i waihoia mai imua o kona alo, a noho iho ia oia e ai o Hiku, nae, aole oia i ai nui. Aka, ai pakiko wale no e like me kooa ano akua, aka hoi, ma kona ano kanaka, ua ai no ia e like me ka mea hiki iaia. A pau kana ai ana, a me ka hoonoono ana a Hiku i keia wahi lepo, auana nahele. O ka hoomaka iho la no ia o e hoomakaukau iaia iho, no ka iho anae ike i kana mea i haina ai, a make mamili o kana mau hana aloha ole, e like no ma ke ano mau o kekahi poe o kakou, ke hana pa> ia imua o kaaa wahine, a me ka ohana paba e noho mai nei. 1 ka makaukau loa ana o ka Hiku huakai, ia wa no, aoao aku la kona makuahine i na mea a paa e hiki ai e iapaau i kona kaikuahine, ke loaa nae iaia kona uhane, ina he mea hiki io ia Hiku ke hana e like tfae ka mana i loaa laia. A pau ia mau olelo, a o ka liuiiu iho la no ia, o ko laua iho pa ana me kahi kanaka aea kuahiwi, a o ko laua hoomaka aku la no ia e iho e like me ka mea i hoouoa ia mai e kona haku. ' la lana no e iho pu ana, o ka nalowale iho j la no la o ua Hiku nei, a hoohuoi iho la ua I wahi kanaka nei i ka nalowale ana, a loihi ko ia nei wahi e iho ai, halulu ana o Hiku mahope o ia nei, a hikilele ana keia, i alawā ae ko i% nei hana, o Hiku ka keia, a ninaa aku laieia, ka, mahea iho nei hoi oe i mio j iho nel l mai la o Hiku, mai hoohuoi hoo f oe ia'#, ina wau e nalowale hou mai kou 5 makajiku. Nolia mea, r» ka hiki ana i knhakai.'o len

kaoa paleoa no n6)aib« e poso no o8 .i t(8 ifao, o .i naio bo» ao, ipai hoohooi feou oe, no ka laea, ua hai aku au ia ©e, ae n»u la oa «ahi Imoak» neK A o kau iho'nka U oo ia, aoie nae i puko o ka iiiu oKio 0 ko ia uei oaiowale hou iho lu ao ia< ia na " lo aoa, ua hiki ihua aku ta keia i/kai, o ; komo aku la iloko o kaiii i waiho oi ke kino kupapau o koha kaikuahino me ka ike oleia inai. ■ Bia tnea kupanaha ioa m«f ka naaa ako, o ke kahaha o ua wahi kanaka nei, no ka mea,' be ibo kino pa oo ko !aua e ibo nei, a nalowale honaa ka hoi kela. He akua no ka paha keia keikt opiopio Ui, a aani hoi, o kuu mea co ka ia i makau ai, a okaiakala kaa laooho, a kanahihi kou pepeiao, eia no ka he akua. 0 ko ia nei iho aku la oo ia a hiki i kai me ke kahaha noi o ka naau, a me ka manao, no keia hana ku i ka hoomaka'oka'u a Hika i kona hoahele o ke alanui. I hoea ak« ko fa nei hāna, e noho ana kela i kahakai, iloko o ka'hale i waiho ia ai o Kaweiu. 1 ko in aei hiki ana aku % i kai oia kahi e kokoke aka i kauhale, kena ia ae la keia e Iw'iii, • hikii a paa i koualima me ke kauia, a me »a wawae, a e hoa i ka imu, a e kalua iaia. No ka mea, ua hala ka manawa nona 1 nehinei, i kauoha ia aku nona. Oiai, aole , i hiki pa mai me na mea ana i kauoha ia aka ai e kii, a hoi mai nei oia, hookahi waie »o. No ka mea, ua hoa ia ka inaina 'o ke 'lii imua o kona alo, e iike pu me ka imu ahi enaāna i pahiku ia, ia wa no mahope iho, naonooiho ia ua wahi pio nei a ka make, a noi aku la i ke ahonui o ka liamuku o ke'lii me ka i aka e oiuolu oe-e ae mai i ka'u mau noi aaa a pau, e alakai aku ia'u imua o ke'lii No ka mea, he olelo no ka'u e hai aku ai imua o kuo Haku, no ka mea hoi, aole ne au a hooie aku i ka make, alaila, he make no, aka hoi. ina hoi ho ke ola, ua ola no, is manawa, hea mai la kekahi poe. A ke wa< le mai no hoi kekahi poe, kahaha; o ka lalau ana ka io, a po ka la, a ao ka po, oleio mai Ja, eaiakai iaia imua o k*e 'Jii, ko-kio, ka!us ia iho na wahi kanaka i ka imu, a rke iho : ka hua o kana mea i hana ai. lioko no oia wa, a luka mai .la na leo ka< hea, e oleloana, e kalua, e kalua, aka hoi paakiki mai la no ua wahi kanaka nei i ke noi ana imua o ka llamuku, ka mea iaia ka make, a me ke ola. A ae aku la ka Ila muiiu i kana mau noi ana a pau loa, a alaka ia aku la imua o ke aloo ke 'lii, e like mt ke ano mau o na kauwa ke pale i ka olele kauoha mana a kona Haku. A pela iho k no i ioaa ai iaia ka awahia, a me ka hopene pomaikai. I kona ku ana imua o ke 'lii nina« mai la ke 'iii iaia, heaha kau olelo« hai mai ai imua o'u no kou ola, a me koi make. E iike ine kau |aea i kau nui ai e wau. i aku !a ua wahi kan'aka nei, owau nei he kanaka make io no au, ina nae ua hane ai mamuli o ko'u makemake iho. Aka, t ke 'lii e, aole i hai kou kanawai ia'u, no ke mea, o maua a elua kau mau elele i hoount ai, eia hoi, ua hoauwana ia maua i o a u nei, iloko o ka nahelehele i hihi ia e keie, i me ka uluhe.'a ua hoi mai ko'u hoahele. A ua koe hoekahi aku au e auwana hele ana 0 a ia nei me kalnhi a po a auinoe, loaaih< la ia'u kekahi piha a i popopo a hina ilalo A maloko oia laau au i hlamoe iho ai m< ka hoomanawanui i ke anu, o na makan huihui o ka po. A maloko oia piha a laai au i hiamoe iho ai. aka, ia'u e lumai ia ana e na kikiao makani o ka hiamoe, ku mai U imua o'u ma ka moe uhane, kekahi keik j opiopio ui, a nani hoi, a hoala mai la i kui i hiamoe, e i ana e ala ua ao. { A i kuu puoho ana ae, ike iho la au h« moeuhane na'u a mahope iho, honi aku la au i ka hohono mai o ka uahi. A naku he ie aku la au iloko o ka akolea ke i e paa ka uluhe. A pela au e hele auana ai it kakahiaka, a awakea, loaa iho la ia'u, he moali alan'ui uuku loa, a malaila au i hookolo aku ai.ahiki i ke ahua, noho iki iho la ao, a kokoke loa mai la imua o'u ka hokono o ka uahi. Manao iho la au he hale, a hookolo aku ia au malaila, a hiki i kekahi mala maia, me ke ko, ke kalo, ua hele a pala-ku ka raaia, aa moe ke ko aia mai; o ke kalo, ua he< le a makaole ua mea o ka io. A naue hek aku la au, a hiki ana i ka hale, aohe nae he ano kanaka a'u i ike ai ia manawa, * mahope iho, ia au i ua keiki u-i la. A pau ka olelo ana a ua wahi kanaka nej imua o ke 'lii, me ka paa no nae o na lima 1 ke kaula, a mahope iho, Kala ia ae la na lima ona, a hoomaikai mai !a ke 'lii iaia. Apa ia ia ae, pii aku ia ua wahi kanaka -fiei iuka, maka hoouna ana o ua 'lii nei, me kekahi mau kaaaka elua, e pii pu ma uka o Puulaalaau, o nana ai ī ka oiafe o kahi i hai la ae la maiuna e ua wahi kaoaka nei. ia iakou i piiat.ua lalau hou ko lakou P" ana . ® oa alai mai la ka mana o Hina, a me kana kane, a po ka ia ia lakou ma ka nahele, a hiki i ka auina la, puka lakou ma kauhale, a halawai pu me Hina laua o Ku. ia iakou i hoea aku ai ma kauhale, ua ano aiha pa kaaaka hou, a ua ike iaua i na mea ono e a pau, a me na hoailona kupa, aaha. A aa hookipa maikai ia aku lakoue na kanaaiaa, e like me ka hookipa aoa a Hiku i ua wahi pio la i pakele mai ka raake mai. A ua ike laua i na ia a pau o ke j kai, e like me mamua, a pau ko lakou paI iaa aaa. Aiaiia, olele aku la ua wahi kanaka nei, i nooena ia mai nei au e kii mai ia oukou, e kakwi » kai, no k« raea he kanaka ke au, mai ka iiuu enaena mai ko'a pakele I ana - A he kanawai no ko'u ke hoi neie aku makou i kah&kai. Aoie oukou, aiaila, e pau hou ana au i kalua ia i ka imu, ka! . noa hoi o ka. pakele mai keia . ka make. Kie no ka hoi ua mako hou |« i lohe olua.

7Tm*T lii * biki ®feu> od ka rae«, aefe« s. pela, oiai, able na maoa k<t plf&&ī ī>i pa kei J a iho- no, a »ne k& iatte 'r* rto kn mea, ua hana . iuu- knikawpe i $f« utpa ]»no ole fm.ow.o b nwua keilii, «m - na olelo maoli ma ka tncu i<u ofe ī }tj» n»aj. kai. Nolaila, e hoi olua an(/. I mai la- ua wahi knaaka nei, aawe kuu make e, no ka mea, i na oiua e hiki ole, a me ka olua keiki, aiaila, e make a«a au ke • hoi aku imua o kau Haku.me ka nele, i eoeii i la o Hinn i ka eueo, e o hoi oloa i keia wa, ; a e hai aku, aia no malaila ka maua keiki, aole nae he mea i ike iait». Noiaila, oia no ka iioike poioiei no kou hoopakele «. i Ma ia oleio ana mai a Hina ia lālioni nei,®' ke hoole aku ia na kanaka i pii pu ai rne ia, I a pau ka Hma olelo ana pela, i aku la un kanaka nei, a hoi makou ia. ae wahi a Hiob, a o ka hoi aku ia no ia, a hiki lakou i kahaltai, alakai ia aku la lakoo nei imua4|ke 'Hi, a ninau mai la ke'lii, i hea oakou i npa ai a po ka la, aao ka po. Pane aku la na kanaka i pii pu ai me ia, ua hoouna oe ia makou e pii. eia nae, ua hoauwana ia makou liokp o ka nahelehele, a pau ke aho, ua aui ka la, hiki aku la makou i ka hale.

: Nolaiia, ua ike maua i ka oiaioi eia nae he mea weliweii ke ike aku ma ia wahi. no ka mea he nui na hoaiiona k«parroha,"a me |ta mea aao e. No ka mea, ona ia a pau 0 ke kai, aia no mauka, ua makaukau e ai, kapaiiii ana ka ia i ke pa, e like me ka makemake. Auhea na makua, o,u Haku hoi wahiake'lii.i akula lakou. Aole e hiki mai eia no ka ka laua keiki faane i kai nei, pela no laua i olelo mai nei ia makou , a | 0 - he poiio aku nei no maua. Pau ae la ka lakou oielo ana pela imua o ke/lii, alaila, " kena ae la ua 'lii nei i kona mau kanaka, me ka i ana ne." Ua hoopakele ia ke kanaka nooa ka piiikia, o Keakuanuiomano kona īnoa, a me na mea eiun 1 pii pu ai me ia i uka oke kaa hmo. ' — A mahope hoomaikai ioa mai la ke 'lii ia lakou, a olioli like ae ia lakou a pau, no ko lakou hoopakele ia. Ama ia hope mai, tke ia ae ia o Hiku maloko o ka paehumu » :ka hale i waihoai o Kawelu. Eia hoi, he i pii no o Hiku iuka e noho ai me t>a maku» a e kuka pu ai me laua, no ka imi ana i k« uhaoe o Kawelu, kona kaikuahine. A holo ka lakou oleio ana me kona man makua, ku ae 'la o Hiku iluna e iho a hoi ma kai o Kaum&lumalu.ma kahi i waiho ai ke kino kupapau o kooa kaikuahine. Ama ia hope mai, halawai pu iho.la o Kaheaikaolaniakekapu, me Hiku, a kuka pu iho ia iaua no ka imi ana ika uhane o knna n ltg t . kuahine, o kela inoa loihi, oia no ka makoa kane hanai o Kawelu, ka mea i make aioha. A pau a.e 'la ka laua olelo ana, i aku la o Hiku iko lau ( \ makuakane, auheaoe. 1 ke* iawāe kuuhaua oe i na wahine, a me na - kane, na makaainana a pau, e kokoke mai ana, penei na kane, he uu kowali ka lakou hana, o na wahine hoi, he ohl huakukui pilau ka lakou hana, o ka loihi o ke koali ewalu mano. Peia aku o Hiku imun o KaheaikaouolanioKekapu. A pa« ae 'la na mea a pau a Hiku i olelo aku ai imua o ko laua makuakane, ī ka hookoia, a me ka ae oluolu ia mai e ua 'lii nei. i kekahi kakahiaka ae, olelo aku la om i na iuna o kona poe ohua, me na aiaio ano koikoi. Ia po iho, e kukala aku ai na Luna ma ke alanui, a maloko o na hale, i keia olelo kuahaua a ke 'lii, e like me ke kauoha a Hiku iaia. A hele aku la na Luna tna kela pea keia pea o ka ama, ma na Okiina, a me na Ahupuaa, mai Kailua aku a hiki i Kainaliu. Aohe manawa, ua holo ka lone ma o, a maaneiokaaina. Aua makaukau na makaainana i ka hooko ana mai, me ka hakaiia ole, hookahi la, ua iawa na mea elua i olelo ia. ke kukui piiau, a me ke koali, oiai, o kana wahine hana ke kike i ka huakukui pilau. Ka na kane hoi, o ka hiii i ke koali e iike me ka iawa ewalu mano ka lea, ihili palaha ia. A pau na mea elua ika makaokau, ike iho la ua 'lii nei. ua iawa, hele aku ia oia imua, a Eai aku ia ia Hiku i ka nahele. Oia hoi ua kui ia ke kukui piiau maloko o ba poho kui noni, a lilo i mea ino pilau haalele loa. ia ao ana ae, olelo hou aku 1a o Hiku i ko iaua makuakane, e hoomakaukau na kaulua, ame na waa e ae. A lana i ke kai, ia wa auau iho la ka mea nona ke. ia Moolelo i ka wai aiia knkui pilau. A »uau iho Ja o Hiku n,e ka hamo ia i kekukui piiau mai ke poo, a ka wawae, a kao ae 'la o Hiku maluna o ea kaulua, a hoe iilp aku 1« na auwaa he nui. A hiki aka la ma ke kulaaa naiu inawaho mai o ka D,u 0 Keokmahihi raa Palaueka i Hoioaioa. oia no ke kulana nalu i waho loa mai e ku pono ana ma ka hema o ka ulu oiu, o Keolonahihi iloko o ke kai. Aole paha i maopopo i kekahi poe o Holualoa e noho nef, no ka mea, ua pau oa kaiaaaina kahiko oia wahi i ka make, a he poe hou wale no keia e ooho nei,o ka poe kanaaioa kahiko o laila, ua maopopo ia iakou kahi o Hiku i iho ai i lalo i 0 Milu la ke Mii o lalo o ka po, kahi a na uhane e make nei, (wahi a ka poe kahiko ). O ke ano o kahi.i iho ai o Hiku he pukoa. ahe koa akule no ia na ka pee lawaia kahiko, he kipuka one nui poepoe, a o ua pukoa la iwaena konu, o ka hohoau oia wa* hi he kanawalu anana, he ike wale ia iho no o ialo ika wa malie. ika wa ino hoi, • kan^ 00 ' 1 ' * in ° ino ke kai ' ke P® ia eka mB * He wahi makaikai nui la no i ka «« ia Kaleiopuu, ke >hi o Hawaii. a hiki mai i ka ,° Kamehaweha I. ke 'ii, pum kaua. a ua kapa »a >a wahi, a hiki i kek la, o'• 1 hona o Hiku,' U» ik e nu j ; a eIW . (4i a S a ir , i m ® 1 Wa k,hiko * hiki.Ht* au o Halam Kunuiaken, Kamkeaouli. .!«>/. »)wm.