Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 38, 4 March 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINANOKU. [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINANOKU.

(0 keU kMA e hoopukaia w}j, be kaao no U1 Uuaal miMen o no kaaaka Umali, a oa hoopa ka i» i tm e ikela ai ke «sn o a» n>wtao e k» pae k*biko « Haw«Si oei, ke lakm niaa baka «b» 1 oa 1 k&ao, oa aao o ko lakou mau lealea aoo, na 1 vale ana o lakoa 1 kahi e heie aku ai ka übso6 pahope iho o ka make aaa o ke.ki&o, a pela aka. Hoo--m&kaia kona hoopaka Aa& ma ke Helu 34, Buk« 1.) I ka po > kokoke akii ai i ka manawa kilu jo Kawelu, ua miki akn la 'ke owau 00 ka hemaheaia, R Ua hao %ka la ka «eoa 0 Hina, ia Kawelu, a noho ana i aka o lea t?ua< hiwi kualono, hookahi no po, o ko Kawelu noho ana me kona mau niakua. 1 ke ao ana ae, e -Imhvo m ka 4ee o ka mknu aahele ta, ao | mnoli aku la oo o Hina i kana kaikomaI hine ma na mea e paho ai ka noho ana, e | like me ke aao nau 0 ka poe »aakuahine« | ao ana i ka lakou mau kaikamahine. Pela I no oia i alakai aku ai i kaaa I ma oa mea e pono ai keia noho ana 0 ke ao 1 malamalama. A pau ka H ioa ao aoa 1 kana; kaikamahine ma na mea mana 0 na ano a pan, hobr makaukau iho ia 0 Kaweiu i ka hai ana i kai maloko o ka noe, a mao a£ ia, nee mai ka ua koko. Alaila. ma ia ua koko oia i ! hoj aku ai i kona wahi mau. Oia hoi kft : onohi u a koko, be hoailena ia 0 ko 1» | ■' nui ano mni ka po mai a puka i ke ao ne4. 1 i ka wa i ola ai 0 ia mea i i i hoike koke ia imua o be aio alii, no ka 1 i mea ua kapu loa, i ka mana nui 0 Hiku, a 1 i hala lie anahulu hou aku. Akahi no a hoI ike ia keia mea hou imua o na 'Lii, a me i na makaninana, a me ko ke aiaalii a pau, heie mai ia na 'Lii a utye a kumakena pu ■ me Kawelu i kona wa i ola ai. Aka, 0 na makaainana, i kahi e loa | e uwe mai ai, no ka mea he kapu nui 1 no 0 Kawelu, a he mamo alii a he mamo akua mai ka po mau Nolaila, kaukaweli, ■ a me ka ihiihi launaole 0 ua mea o ke ka- ; pu o na 'Lii nui i ka wa kahiko pouli 0 1 keiaFaeaiqa. Nolaila, e na hoa heiuhelu nupepa, a me ka oukou tke aoa i ka Mooleio, roa keia wa- ; bi koKou e hoooaaha ai, a e hoopau ai i lia , olelo ana no Hiku a me Kawelu kona kaiI kuahine, a e hoi ae kakou e oielo malalo ! nei no Hina, ko iaua niakuahine, a me Ku ; ko laua makuakane. i A ike ia ae la hoi ko Kawelu ola maikai ana, mai ka makea Uakou i hookahoa ai. Alaila, pii mai ia kooa ui, a ine i.ona nani iua ole, a hohola maikai ae la.konr ui, a hai uale maluna o na kaikamahine a"',iau oia au, Aohe kekahi ui opiopio i hahai n ai mahope : 0 kona nani. A ua kapaia kona moa 0 Ke- *! anoanolani, no ua oi 0 kona ui. Oiai, ia inanawa no makaukau iho ia 0 Kaweiu e heie i ka heenaiu makai 0 Paiaueka, oia a me na 'Lii a pau malalo iho ona. I keia hele ana, ua eehia ka lehuiehu a pau, , a ua hele naai ke kapu mamua, oia hoi ka ohia i kalai maikai ia, a hana makuu ia oluna iho. Ua wahiia 1 kaoioa, a ine na mea aia, ; i hoohinuhinu maikari ia e ka poe kahiko, ; me ke akamai nui, a ua oleioia. He aina : akamai ko Hawaii nei i ka wa kahiko, i ka hoouiui na mea ala 0 na sno » pau, oa kaI pa moe 0 na 'Lii, 0 na l»naka he iehuiehu, I ua moe lakou ilalo o ke aianui me ke eehia ; nui ioa. A hiki ke 'Lii wahine 0 ka nani ma ka uluniu o Palaueka, oia, a me kona makuaj kahe alii, Ahaaina iho la ke 'Lii, a'pau ka j ahaaina ana, hoomaka ka ao ana i ka hee- ; nalo, kapu ke kari, aohe waa hoio, aohe kai naka oiaalo, i ua la nei 0 kona heenalu ana. | ua holo ka weia e iike me ke ahi e puapuai I mtfi ana ma ka maka 0 n» mea a pau e kokoke aku imua 0 kona alo. Nolaila, ma keia wahi i oleloia no Ka- ' welu ka oi, a me ka hiwahiwa i ka ui, a me | ka nani. Aia 0 Hiku iioko 0 ka heiao kahi i ku ai i ke akua o kona makaakane, me ke kau aiia i na kanaka laweiawe eiima iiui na o ka iele, no ka ae an» i ke kapu 0 kona ' kaihuahme o Kawelu Keanoanoiani 0 Hioa ! i k» kapu. : A pau ka heenaiu ana a ke 'Lii wahine, hoi ae la i kula a iawe ia mai la ka wai nja'oiio uka 0 Waiamiki malaio 0 Hōak|ai, ! oia hoi he wai iloko 0 ke ana, ua kamaaina kahiko o Kaiiua e ola nei, ia lua- : wai, aia iioko 0 ka ohia ioloa a me ke koa. Oiai, 0 ua iuawai la na kona ihakuakane no 1 haoa, ina hoi 0 Hiku i kahakai, e miki ; ana ka wai a pau lea i kai, 0 ua wai ia 80, 1 he wal puna, aohe e maloo 1 ka wa ia 0 ke 1 ano oia iuawai i kapa ia ai kona inoa 0 Waiamiki, ho ka mimiki Aiai o ka wai mai uka • mai 0 ka ohia ioioa 0 ka nahele a hiki i kai, : aneane umikumamaiua mile ka ioihi mai I kahakai mai« Kaumaiumalu, a hiki iuka 0 ua luawai la. 1 A pau ka auau ana a ke 'Lii wahine, : ka mamo a Hina iaua 0 Ku na ahi kanana ; 0 Hawaii nei, ina ka mana j mau moo akua laua, a.o laoa no kekahi e ' hoomana la nei e ka poe naaupo 0 Hawaii ) nei. Noho malie iho h ke 'Lii wahine me ke kuoo, a 0 ka hoolaie iho ia uo ia 0 ka hoi . hna i koua wahi i Kaumalumalu. A hiki |i£e kaikauiahiue 0 ke kapu ma kona wahi, Ihana 1110 l« kona niakuakane i liale huia o i na ano h pau 0 ko Hawaii iui. I A paa kn haie hula, aohe h»ie nui e ae 1 |kiikuluin p like in«* ia, l»> umikuniaiiiawaln

ftbttpōaa nana. i ako, m« ,ka hiki wawe -f .■ ako no ia up £aa. ') I fca iua 0 iffl 4a, ua-.'hpooiain. w- k* .M*. r aiui. e iike inem liula mau o nei mea h|» hnla ana, ua J«y&aua la na kauaka inai o n ©,c hele niai ka pop hula paiMu, huia aiaapapa, hula pahu, hula kakalaau, huia uliuU, ua huia ia ia niau hi*la a pasrtqs., ika napoo ana iho oka la, i wa ® | 1 ana ke ano o ka liufla o ke ahiahi. boa ia ke»hi«sa kapaahi i kai ia *e na huakakui akimona a kakau e ike nei, a e mikole paa-1 kai nei, ,ua kukulu la ka pahu no ka hooina-, kaukau ana, e kukuiu i ka aha kiiu o k6' 4ii! wihlne. ../ , Ma keia wahi, wa hoohauoli ia ka leliu* j lehu, 0 m kane ui, a me na wahine ui, a un ;] heie mai ka p'oe inele, o na ano a.pau e hoohauoli a«»ia Kaweiu ia po, a ana. -. • ' :'■'..■ ■

A i ka hoomaka ana, ku mai- la o Kahiko, ( h« 'Lii ia. a me kekahi kaikamahine paākani e iho, a 0 ke kiiu iho ia no in, ua hana ia ko Kawelu wahi, a ua paa i ka paehumuia me ke ie, a ine ka_baiu. A pau ka lealea ana o Kawelu, ku mai | |a 0 Hika imua o ke kamika nui «;• 1 akokoa aaa, ua piha a hu kekahi holnu nui. kt makemake o ka lehuiehu e lohe i pa A' a d ka ■ iMoolelo o ko ana mai ka make mai, a me ko Hiku ike; ana ia iaio 0 Milu. A_pau kaoa oieio ana peia, lilo jho ia ia, he mea wa nui ia e na kanaka oia au kahiko, ameko ke aio 'Lii a pau. No ka mea ua ike nui ia. a ua lauiaha hoi ka niake aiia o Kawelu. NplaAa, oa kau ka weliweli, nme ka4mj£»u iiwi» o kaoo&:a«|aV ilMaao, & t»s ofelo no m> 0 Hiku, aohe kanaka maoli, nolaiia, ua hoomana ia e iakou, a he mau akua no ko lakou aio «ul, a ke hhowana ie it?i kefcaJ)i poe kah&o. ' "■■•■■ I ka pau ana 0 ka Hiku hoike nna ia iakou, ua liio ia he Mooielo maoii no keia Paea4na. Oka mua keia ona kaao oS<ia | Paeaina mai ka wa kahiko ioa mai. he hou' j mai na Moolelo e ae 0 Hawaiii nei. ! Ama ia hope mai, ua lilo iho la 0 Hiku | he 'Lii nui a ua haawi ia mai iaia ka noho ! 'Lii. Aka, ua hoole aku ia, aoie he kanaka kupono e noho ma ia wahi, ao ka qoea h® kamaiii wale no -o4a ia manawa, ōmikumamawaiu 0 kona mau makahiki. Nolaila, olelo aku oia imua 0 ko laua maj kuakane, aole au e pOno e> noho maluna 0 j 1 kou kuleana i hoopaa loa ia mai kou inau j j kupuna mai.—Alail«< hooho like roai la w i | iea aara, a hooho 0 ka iehulehu e olelo ana, • i ua pono: oe e lilo i Ht ku maluna o makou, 1 ! no ka mea he batla nui kau i hookaulana mau ia i na hanauna a pau. He oiaio keia Moolelo kahiko ioa, a he nui i no na mele lea a me Kawelu i oli aku ai i ka wa e ahiu ana 0 Hiku mai ko'na kaikuahine aku. Aka. no ke ino, ame ke kupoao ale oia mau mele ke hoopuka aku, Neiaila, ua kapae ae makou ia mau mele. 1 Ma keia wahi oUo kakou Moolelo ke hoorki nei au tka oleio ana no Hiku, a,e hoi iae kakou, a huli aku i hope, e nana aku i i na hana a kona kaikaahine, a mekana aij kane-punahele, oiai, ia iaua e noho ana mh • ke kula i ka wa lailai o ka ia. : j Hoopuka mai ia o Kaonohiokaiani kana j aikane imua 0 Kawelu me na olelo ku i kaI awahia mulea. Penei oia i hoopuka mai lai, auhea oe, heaha no la kou mea 1 eloha ai ia Hikū, oiai hoi he wahine, maikai oe, a | he ui no hoi, he hiki no ke loaa aku kau ka- ! ne ku i ka moku, e like me kou kulana. Alaila, i aku ia 0 Kawelu iuiua 0 ua ai--1 kane hana pahele nei ana, kahaha! kupa- ■ naha no kau oielo, oiai, 0 oe, aole n» paha ;oe 1 ike i ko maua ano, a me ko maua ku- | lana. Aka nae, ke ike lea nei ho au i kau mau hoaoielo, a me ka hana a kou naau. Oiai, ua ike mua no 0 Kawelu i kona niaiUio, ia iakou i paino ai ma kahi kapu, Aole nae laua iai pu me Hiku, no ka mea. : mai ia ia mai ke kapu, 0 ka ai pu ana 0 ke kane, a me ka wahine a pela iho la no i hohoia kukonukonu mai ai ua kapu nei, a ili ih« maiuaa 0 na 'Lii hanau mai ka po mai. Oiai, ia Kaonohiakaiaoi e noho ana i ka haumia, ma ka hale pea iloko 0 ke anahulu a oi aku, ua pii īno ke kuko a kona naau no ka ui laona ole 0 ka kakou kamalei, #iku a ua manaoia e lawe ae la Hiku i kaae nana. Aka, aole peia ko Hiku manao, oiai 0 ka j nani 0 KaonohiokalaOi, u& oleioia, a.na kuii j 0 Kawelu hoi aku kona wahi nani, a oi oku 1 ko Kaweiu nani, a me ka ui« like no me i ho Hiku ano, hiiahila oie no hoi neia wa* | hiae ia, i ike iho ai oukou e ke poe heluhelu. I No ka mea, ua maopoopo no īa ia na mea 1 j a pu, a ua ike no ia e iike pu me kona ma--Ina nui. Aka hoi, he mea mau no paha ia j mawaena o & poe e kuko asa,e £k aim i |ka hai mala pua, me ka moe ole o ka po. Peia iho no paha ka manao 0 neia wahīne I kp|a«ha nui wale, o ka piikoi h*& ! oialbat. ! Aka ma neia wahi, e aui ae kakou e ka 1 poe hehaheio i keia kaao. a nana aku i hope, ■ no ka mea, ua hoi enaeaa ia ka hwho, » me k»'inaina 0 Kawelu imua 0 kaaa aikane ! punaheie. j Eia nae, aole oia i hoopuka aku no ka i pojo, aoie hoi ao ka hewa. Aka, iloko no I m 0 kona naau Aiii kahi i lapwi ai me he I nahesa weia la, e piii ana ma kekahi kumu iaao 9 ku ana m« itapa alanui a p«Ur afcu. A ma ia hope mai, ua oieioia ua make ua | » i ka leie me kona n.akuakane, no ka hoao ana e pewa i ke ola o | K««fclu, a me koaa toakuakane v ua lono ia < neia ohumu ana ina ke uhiahi o ka po 0 Kane, e kekahi mau kiu oke 'Lii wahme Kawelu, a un kukulu ia he kauila mawaho o ,ka puka 0 k* haie, o ke ano oia mea. i ku-1 ' kulu m #i, h? hoailona, 110 k:i Ina 1 ana o U , ' ohuiun ino i ke 'Lii.

fd>e iawetada*a. e pau loffBtaa kela pue a we i ba 4BCt&f m*., - '] >•#•• «***.*• •; lakou mau hesaa walaila, oss kal»-, ;> hifci ika helelei a»& oVe kkii*f< : , 4 . A hiki i ks po o M a.uli, « nie . ua kii ia lakoa a p#u, ebopu, b e 'hiwp I mai, a hana pepe ia lak«v • |«* L maleke heiau. Aka, ok? mea noaa keia M»o- -! |elo, aole oia i hoapdao i ftfc- hanaanaana i 'Lu pela, a rae na kahuna kaj>u akua. ! I W pau ana o keja hana ana, ameaa pQ ' | ! kapu. bupu mai la ka i&a/iao o k# j(»koa ! leanmlei, e hele poai a pooi o Hawaii, mu | Kohala bofia 6ele ana, ft moe flm >Waimanu ] i ka la a me koSa 9 • Fua noiio ma Waipio, n ūaliaT~

jpa hookaW auabusq, A ua makaikai nui la ena e na kanaka i kahi eka hloe ko mai ai.a pau kona noho ana ilaila, hele aku k laua mailaila aku, a puka i Hilo i ka la hookalii, a noho i iho la ia ine Makaoku ke'Lii o Hiso .Wai[akea. ■ -.-^- Eift na* k* mea i poūla iki i ka mea kakāu Mooleio. Aka, pona fmba oukou eaho-' noi iki u*fb akā o ookou meaHMrkati, otai, i-ka !a a Hik i ma i hele mai ai, ua iele pu mai aa: tebua *;iat?a i M ai a lei ai me kona kaikuahine hooniponipo, Oiai, o laua nei makai, »fto' kimu triauka, a noho laua nei ma Waiakea, ieie hoi ka lehua a kau ilOhi o Pouaev«a, he wahi i kapaia ai Mawae, aki palena īa.e kaawale ai r> Hiio, a me Puna, aia malaik ua n»uieh«fc 1». Eia no ka mea kupanaha i kela mau lehua, e pua maikai ana no i na manawa * ae a pau, u hiki mai 1 ka ]«t|a me Kawelu i uhaki ai, a i kui ai hoi, e mae ana a maloo rho la, e Hke me k«ano o ka iei i hala elua {a, paia ka mea kupanaha i keia ' mau leh'ua, a hiki mai i neia manawa. .Ua kaiaaoina paha ia mau lehua i ka maka o na kamaaina oia aaheie koolana, (Penaewnl a ua ike no hoi kekahi o na elemakule a me na luahine i keiamau iehua. maioko.P; Panaewa, e kiei iho ana i Wohajiai,' oke kaha. He mau iehua kaulana nuj no keia, he «no faekeabea nae ke nana iho i kona pua. oiai, oka mea e kakau nei, aft ' { ike pono oia i keia mau iehua a Hiku ia ia !: I A malaiia i noho iho ai o Hiku elimu ! anahula, a k«i heke ana makai I o Puna, a hiki ma Kehena i ka wa ahiahi. | ia laue i hiki akft ai ma kekahi hate, a ki«i • ana ma ka puka, a ike mai la ka poe a pau oloUo i keia keiki ui, a kanaka maikai, po mai la kahea oloko, ko komo laua nei, oiai, ua hea ia mai. • la laua maloko o ka hale me na kamaaina, j ninnu n>ai lo k«k«khi ~eleisakuiel o . Kapaheau kooa inoa, mai hea mai olua, a e hele ana ko olua mama i hea ? Pane aku fe o flikd iks jCfahfeie, Kipi a e hele ©akaikai ana i ka aina a pdni na moku nei. Ae, mama ao wahi a ke kamaaina, e u ai olua, a kena ae ta ua elemakule nei f kofia oham», e hoomakaukau i ail b«i ka malihiai. Aole i emo, ua makaukauna mea ai a pau ona aiio (IKgRiS. Alaila, pane aku o Hiku imua o ka elemakule, me na oleio anoano aiii i ku i ko iakou ano. Ae, e %ē kamaaina maikai, ke haawi aku nei i ka'» utoha!o nui d«u, a roe kou j ohana a pau. a ua lako na inea ai e oluoiu lai ke kino o kanaka. Aka, hoi o'kekahi ai, | &(& lo« au i ike iki maloko nei, /liaila, oii nau ka elemakule, heaha'la ka ai 1 koe, < alaiia, hai aku la keia, he awa, aole ī #rao I waihoana ua ka Uu a ke j kano, a me ke -aa, a o kooa kena ae ia no ia | i fee»a hoabeie •' i lwaeaa o keia hana, ua kokua pu mai | na kamaaioa a wali ka awa, a kahee kaawa," alaiia hept?tbo o Hiku i ka apuawa a kahea a« ia aia ka inoa o kona naau inakua, a īqu ae la, o ko iakou paina iho 1« no la, a : {Aottaai ana, mofe laeā iapo a ab w& i ka wa a iMja p mei aqa i«i|| naaa pa> ! henehenH WMiiMa ktift!ksfeaiea iho ; ia o Hiku, a komo aku oia i ka '&ha puheoe* ' hene, a i kona hoao a«a, nana «nie no ka ; make, a pau loa na kamaaina i, iee eo ia ia I oei, a piii mai iflcoa i na puaa o'ai, na.aiea, I oa waa, a meua kaibftmah!ae a iakou, a o j ka ia hei p& 4to hoi, o ko laaa aei mau iw;. I ka olelo aaa a holo ka pUi, me ka ae ana 1* *1 aiu»lMa, h<**>a*f a<*nj*g*i, ! na ke kamaaiaa o iaua i haaa ka noa a naior a mnau iakoa N, iaoei. 'aia oaatie4 ka : noa ? A huii keia, a a Hiku a ■ kau i ka pijL jlajla ka ooa i ia ai a eo ! ae la ia Hitu." Itotco 0 ia mahawa umhope iho, nai (aa na waiwal i Wo ia"Hiku a me ka aiaa, aam kaikamahioe «ta bko«,«ka hoi, aoleoia nei | īa reau mea, aka, o ka atM I oae kana i lawe ae. Aua iilo kekahi niaa I aina e Puna ia Hiku, a me na puaa, ke kaf pa, ka mafo, alfe« na mea trafßiab. fc lapa %ak» a laua i mDe ai i oa lōakaikai a pau i hele mai e nana i ka ui, a me ka aani e Hikui ka « j» ltaikama hioe ui o ia wahi ia la nei. Aole nae peia ka «iian*o « ka kakeu kamalei naai, ao ka mem, o ke «kua ieona ukali a me ka iuea nana e naaUma i kona heie aaa, Aia no i kē Akua na heinahema a pau o ko i« nel ppai aoa ia Ha««ūut aupi. A paa ko laua noho ana maiaila, ia ae ae, ma ka auina ia, haal«fe iaoa ia Kehena, a I hele aka la laua a kikl ma Katarpaaa, iUiia i kekahi aiii koikei kahi i noka ai, * «e kona ntau alu • pau ba (Aih I p#*- >