Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 41, 25 March 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU. [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU.

(0 keia kaao e hoopakoia nal.he Jtaa»no ia i laolaha xuii nwmena o na kanaka Hawaii, a aa hoopa ] ka ia i me&e ikeia al &s ano ona manoo o lea poe j kahiko o Hawaii nei, ko lakoo maa haka i kaao, ,na ano o ko lakou man leal«a ana, na koho «ral« sma o lakoa i kahi «heleaka ai ka ahane mahepe iho oka make ana oke a pfcla aka. HooHELU 8. | He kapu, he ihiihi, ua paa mau kona ma- | oawa maloko o na hana npi a na kahuoa t kapu heiau. A iia hoolaa ia na mea a pau i , ae i kona kapo, a i maalo iki ae hoi ma kahi

| e kokake tsāi aua i kona wohi mau e aoho ai, mamūH o ka manao o oa kahaoa wale oo ) a me na mana nui i haawi ia aku 'ia lakou, ! mai ua 'iii aku. Nolaiia ua paii i ka hopu j#, u hopaa ia poe lawehala, i ka la i o Kane a po iho. ua kapu ka waa ke holo i ka lawaia. Oa kapa ke kaoaka ke maalo ma ke aianui, ua kapu ke ahi ke ho-d ī ka po. Ua kapu ka imu ke a i ke ao, oia ka mea oai weliwelii na la o ko Hikihola aoa i ke au o kona noho alii ana. ma ke aoo aiii maoli. aohe ma ke aoo kiekie. Oiai, ia mau la kahiko (o»> ua ku | oa ipoka hale, ua kau ka weli, a me ka ma- { kau oui maiuoa o oa kaoaka, a me kekahi o oa aiii haahaa iho. Nolaila i ka po ioKaoe I i oleioia ae la maluna ua pau i ka hopu ia, & j hoopaā ia maloko o ka heiau, heiwakalua, I he poe iawehala keia he umikumamalua ka- ! oe, ewolu wahine. O keia hana oaaupo kaj hiko, he haoa ku no ia i ka makau maoll, a I a weliweli. j I ka hoopaa ia ana o keia poe iawehaia, ua | uwe huna ko lakou mau piīi koko, no ka makemau wale o ke kanaka i iawehala oie. Nolaiia ma oeia wahi alu e hoomaha ai kakou e ka poe heluhelu nioolelo no ka kakou kamalei, a e hoi ae kakou e olelo no kekahi mau elua, o Kaohelolaniapiila--1 ni ka inoa o ke kaikuaana, o Kamakaokalehualani ke kaikaina, na ka makua hookahl iaua elua i hanau, o mua a me hopep iike | me ka mea mau oiaio o kahanau ana. No ia hoi, mā oeia wahi kakou e hoona- | nea iki iho ai i ke aoo o keia mau kaikama* hine, a me ka laua mau haoa. Aka, »»ai na makua mai paha ka mana, a i oie paha ; ia mai /la kupuoa mai paha. No ka mea, i ka pili o ke kau o ke aumoe, e kokoke ana . i ke ao, ua uhi paapu mai la ka maoa nui o ' na kaikamahiae inaiuoa o k§ poe e kiai aoa ' i na heana, oiai, ua lawalawa ia ko lakou [ mau lima, a pea ia ao'la ma ke kun. A pela pu no hoi me na wawne, a hoopoa ia i ka ;-pou e pili pu aoa ma ka paehumu e hoomaj ka ai mai ka puka aku, a hiki i ka nuu iloko loa. * Mo ka mea, elua, ekolu, eha, nuu o ka heiau, kahi e ku mai ai ke alii, malaila ka'hi i hoopaa ia ai ua poe heana nei a pau lakou be iwakalua. Eia hoi i ka wa hoi ī hoi- , ke ia ae la maluoa, oia iho la no ka manawa i lele mai ai kekahi manu liwi Polena a ha- ; ule iho la ma ka ae one, a hele aku ia ua wahi •i manu nei, a kau iluna pono o ka puka o ka heiau, a kiei iho la kahi poo maloko o ka , heiau, e alo-alo ana ma o a maanei, eia hoi; : ua pauhia loa na kiai i ka hiamoe, a popoi | , mai la ka mana holokoa maiuna o na mea a j ] pau olokoio oa heiau nei o ko kakou kama- i i lei. i ! Maluoa o ua puka nei i kau ai ua wahi maou I , liwi oei, aia oae malalo o iaiia kahi i hoopaa ia ai ua mau kaikamahioe la ; e pule I i ana i ua akuu oei o laua, ia wa iho la no !e- -' le poai ae (a ka maou a puoi ka heiau, e faiI ei ana, e haio ana, e hookaniana i kana mau I wahi eheu, eia nae, ua pau. loa oloko i ka hiamoe, e mokaki aoa me he iala kukui la ma o a maanei o ka heiau, o ua poe nei aā inoa na maka,. aka, o na kaikamahine waie no ke ala ana. ' Id wa oo lele hou iho la ua wahi maou { | oei, a haule iho la iluna pono o kahi i hoo- j j paa ia ai o ua mau kaikaoiahine la ; a ka- j i pai ae la i kooa mau wahi eheu ma o a ma-1 j anei o kahi i hoopaa-ia ai laua, a jmu ae la j oa kaula i ka hemohemo mai oa iima ae a j ime na wawae o ua mau kaimahioe la, a hoo-1 kaoi ae la oia i hookahi kaoi enao kooa leo, a lele aku la a kau pono ibo la ma kahi aoa I i kau mua ai. i A kaha aka ia ua mau kaikamahine oei e I puka īwaho mai loko aku o ka heiau, aoh% j mea i ala ae mai loko aku o ka heiau, a na-. ! oa 8e i keia mau iawebai« e puka oei i pa« | kele ke ola mai ka make welfweli mai a na I kahuna. Aia oo ka manu e lele aoa maiu- | na, aia oo iaua e hele aoa malalo me ka hahai aku inahope o kahi a ka maou e lele aoa, a ike ka manu he kanaka ko mua mai alaiia kani ae la. Uia hoailooa a ba maou ' i kani ai, he halawai ana ia me ke kaoaka; alaila, kapae ae ka lele ana a ka manu uia { kabi e. Pela mau ko lakou hele aoa a hiki wale i i ke komo poo aoa o na kaikamahioe iioko o j ka hale ma Keauhou uka, a hooi aloha pu j me oa makoa. Ia wa oo huna koke ia *ku r ia iaua ra* kekahi iua huna a ko iaua kupu-, ; oakaoe. A wehe mai la kai o ke ao. aole i | i liuliu iho, hiki ana ka huh o na luna o ke i ' alii, a ninau aoa, hoole like mai la na mea a ! i pau o ka ha}g, ine ka i mai, aole makou i j ike. Pela wale no ka hanā ana a hiki i ka j wa i hele uhlakou ma kahi loihi, a o ua inoa | r o Uua nei «amua. ua haaleie ia na iiioa o! lau4. a he Jnoa hou ko laua i kapa >u ai, i ' mea e linhw ole ai ka poioo s»«bope, a e nalo ai hoi i poe a ptiu j ike ia iaua. ' Peln i lanakiln ai keia mau heana

nso, a hiW > ka wā ipw fea lao ika make. Ua poe a po«® iaa i t*ooa r a ua kāpa ,ia oa iooa hoa o laoa (na kaikamahioe) &a«saaa ola muli, o Kaohoio oia ke kaikuaan». 34alaila j i noho pu ai lakou a hiki aoa o Kaheanu»- J reakonaka,. he kaukau alii; ma Kahalui i i ooho at ia kaukaa alii. Cfia kooa aioa, a | liaoa iho ia raa ke kula o f£ahe!o me ka ma -o~Kawelu» i pio o nal» i» ia. Mft ia tnai. ua oui lan&kil&i aiekā maiuhia aaa o ke aupani oia au, oia jioi he mau ahupuaa wale oo ia (ua kapa ia

ia ho aapaoi,) peia mau mai oo a j pio ana, a nie kaTnak<raoa o Pek kekahi mea i hoike ia mo keia moolelp j kahiko loa o ffewa»i nei. Nolaila, ke ooi | aku nei au i ke %fconui e ka poe heluhelu e | kali kakou maaoei a liuliu iho, alaiia e ole- j Io hou kakou maanei no ka mea oona keia j moolelo.

Oiai ma ia hope mai i pio ai o Kaheaouimakaoaka. ua noho no o Hiliu ma ke ano i haahaa i ku i kooa kulaoa maoli iho, a me i kona kaikuahloē me Kawelu, ma Hoiualoa laua i noho pu ai me oa alii a pau o kona makuakane, a o ka laoa mau haoa a pau .ua malahia loa ma ia hope mai. lwaena koau o ko lakou noho maikai Bna īa manawa, ua pili loao Kawelu i kpoa kaikuoane ma ke āno he kaoe, ahe wahioe; e like me ka mea i oleloia ma ka Helu 3 ia mooleio, peia iho la oo ko laoa noho ana a hīki -mai i ka wa i hapai ai o Kawelu i ke keikikaoe oa laaa mamoli o ke aao akaa kei& aole mamuli o ke ano kaoaka* Iloko oia manawa, haaiele aku te o Kawelu i kona kulaoakauhale maa i nohoai j raa Kaumalumalu, a ua hoi mai la oia ma Holualoa i Palaueka,malaila kona wahi i hookahaa ai no ka wa loihi, ahiki i kona hopena, oia ame kona makuakaoe, me na alii a pau n&ialo mai ooa. A ua kukulu ia na hale ooho, a me na hale moe, he okoa o mua a he okoa o hope, o ke ano o moa i ike i oukou e ka poe heluhelu, he hale no ia i hookaawale ia no na alii kane, a me na mea malama kapa o na alii. O hope hoi, he hale no ia i ae ia no na ai* alo ponoi a pau o ke alo alii iho, aole o ka poe e ke lauoa malaila, oia» o mua he kepu oa wahine ma ia hale a me ka poe i pili ole aku i na alii, he hookaawale mai no ka pono pela ke ano mau. a me na kapu kahiko o keīa pae aina 'i ke au oaaupo kahiko. Nolaila, mahope iho oia manawa. ua lilo oui oPalaueka hewahi noho oui 'u e na 'lii

kahiko mai ka wa mai o Hiku ma, a ma ia J hope mai ua liloia he waln luona mau ia e.' ua mau lani kahiko la, & hiki mai i ke au o , Keawe ka Moi nui o Hawaii; mamuo aku o Kalaiopuu laua o Kameharafcha, > Ma keia wahi hoi, ke poioai mua aku nei au imua o oukou © ka poe heiuhelu, e like me ka'u i mana Helui haia aku nei. No ia mea.ua olelo mua au ia oukou, aole like loa na mana o ka moolelo a me na kaao Hawaii a pau mai ka wa kahiko loa mai o keia pae moku, oiai, aole i pai bjfce maoii ia ko Hawaii nei mau mooielo a me na kaao a pau, eakaka ai, hookahi manao o keia moolelo e like me ka'u i hoike mua aku ai ma ke akea. i ka noho pu ana u Kawelu me Hiteu am ke ano kane a wahine, aohe kekahi kupuu nana i hoonioni i ko laua noho mnikai ana, aka hoi, o Ku ko laua makuakane. ua &rie okaiakaia inai oia. I Eia hoi ka mea «upanaha o ka okalakaia | kunahihi ana o na hulu i ka maha o ke poo | o ko laua makuakane,.no kekahi mau kumu • nui i loaa ia ia ma na akaku, a mena moe uhane kupanaha, e iike me kona ano ike a mana hoi mai ka po mai, oia hoi ka mea i olelo vvaba ia e ka makuakane hanai o Kawelu.he ohumu ana ma ka nano, a me r,a manao haktAo iloko o kona puuwai, oia hoi kona oleloana, heJ<anaka ino loa o Ku ma ke to nei a' pau, no kona heje ole ana mai e ike, a e kokua mai ia'u ma Uekahi o na hana nui a ka makou mau keiki. 'owau waleno | ka ke iuhi, a me ko'o poealii, o keia mea ua j ike ia mai la e ka mana o Ku, aka hoi.-o I Hina ua huna oia i kona ike ia mea, oiai, o j na ike o laua eiua, ua like a iike, nolaila i { oielo ai o Ku. he mana hiki ia ia ke hoohi- | 010 i 4ce kapu o ka iaua raau keiki, a hemea | pono hoi e pepehi ia kona kaikoeke a make, ) me ka ike ole ia mai. | Aka hoi ua pau wale kona mauao ana pe. ia, a ua paa mai ia ikana wahine kupua, ao!e hoopai uku i ka hewa wahi o Hina i kana kane, mamuli auanei alina ko kaua mau inoa i ke ao, a loaa hoi ko kaua oielo ia ia hanauna aku, ia haoaona aku, a hiki i ka hookui ana o luna me ialo oei. O ke ano nat oia haaoielo i puka mai ioko o ko Hioa waha, oia no ka hielo ana o ke„kapu o na aiii o Hawaii nei i ka wa iainoa ai o Lihoiih», a kaua ai me ke Kuaokaiani ma Kumoo nei, a pili o iuna me i«| o ; oia ka hui ana p na aiii me na makaainana, ka moe ana ako o na aiiiwahine i na kane. aohe aiii, a me na aiiikane boi i na wahine aehealii. Peia ka mea i hoaknka mu* ia i ko Hina maula. | A malu like iho la na aina mai o a aaei i j na la o Hiku, oia hoi ke kanakolukumama. j iua o kona mau makahiki. Aohe i aui ae I kona nani mai kona mau* papalina ae, aohe , hoi i aihue ia kona mau ouli nohenohea, uo- | le hoi i naiowaie kona hiehie, e iike mau -no j me kona ano, oia mau no ia mea he nani i j na la o kooa noho ana me ka piii ole aku o | konamaaao i na kaikamahine ui kaulana oia I manawa, e like no me kekahi poe e ae oii* [ alanui koko a iia i ka hai. I Pela iho ia no ke ano o ka noho inaluhia ' anu o Hiku malalo o na kumu hana hooiuhi a knna kaikuahme, .U, ma ia hope mn «« 9kaikHi ka noho ana o ke kaikunane ine ke kaikuahine ma ke he kuhih'ewa mau no-

| ja hop« m««, u« ! mai a pa&i e tAwi, a ipau. lamanla kahouumi fft j Kohala o Halaol» kona iaoa, « jßsa a J l ine.koe& kaanhaa, be «iii. oa m a& - , pom> l&o. He opiopio kmx &m keleheleaa - | a 4e ui {tei bo faoi, afaa aoie I hlki aka ko»a {natu i fea pane poo o fa> Hiku kulaaa j SAftjātii4 Q koaa lohe piaepine ana iko Bi. ■

ku mooielo a me kona mana oleio hoi keia hana i ke kokoke ele aka i ke aie he alo, ' - i&ea na mana iiaila* a«e oā ikaika malia ha iUai!» makani waie iho no, fae Wa taau ka eaea heleiei la ia, pela boi keoa a ookou e bft66p'«;ma' n«i i ka ikaHea at ka maaa.' - . Moiaiia e heie aku ana a« me ia, (rt>e Hikq,) ua «a au i iioalealea ianoifuu la hookahakaha >ra& o'u mau wft6i laaiia no " " hoi pahoi aia no hoi iho kekaht ho-a-a, me ka ikaika ole bo hoi, « ka maka nei <> 'kau ihe la, eai aaa ia i kona to, a e ina haaheo aoa hoi i kooa koko.

£ aaaa pa maikaiaii e Jā_ pW ke aao oka oleio kikoola a keia Alii Kygāe * a o ke ku mai ia oo ia a hele mai la oa Aiii nei ona ano Hawaii neij ka ihe, ka pokiu, 6 oie ke koi pohaka o ka wa kahHto i haim «aiau ia eka poe i ike ike ksiai k<», A he!e mai la oia me oa koa oaa,a mah'ope thai hoi kekahi poe koa be eiaa kanaha iakou, m*. uka mai no ka heie ana a hiki iakou.mauka 0 Kawaihae a maiaila i iho ai ua Aiii nei a hiki makai o Kawnihae, moe malaila a ao ae hele aku ia lakou, a moe hou ma Kalaea j Kona Akau. 1 1a ao ana ae, ma ka auwiia U. 'heie aku ia lakou, a hiki ma Hoiualoa e|Uo, raoe lakoa maiaiia, a huna la i?a mea kaaa a iakou maloko o kekahi ana. He ana kuku ia īka wa koku k»pa mai a K&mehameha Noi mai. a ana moe no _hoi, aia 80-ia4tea fflaaka o Kula. ua ike no kekahi pōe o na kamaaina a laila, aka, aoie i ia ke ano omL ana a hiki i keia. wa a kakoa4 oieio nei no Hiku. ■ la iakou maiaila, aehe mea i īke i ke auo o keia poe afea, o ua keiki Aiii hookalii nei ka mea i ike nui ia e kekahi poe ka- | maaioa kahike o uaao» && ftona $ & |$i j malino'ā ehu Ita nka.'nona ka* oielo a'na t He

opaa hinano. ' la ao ana ae hoouoa aku'ia ua Alii neii kekahi mau kaoaka ona Aa ke aao he elek, a ahaiolelo, imua o ke alo o Hiku, a me koe noi ana u* makemake ke Alii o Kohala e kaua me 00 apopo. Ai na oe e haawi aku ia Kawelu kou kaikuahine i wohine oa ko makoa Aiii, alaiia, aohe e kaua me Je, ke ae oee ho-ao kou kaikuahine me Halaula. Ia manawa lawe aku la ua iiamoko nei i ba oi«lo,.a,hi||i «ua 0 Hikp, aj<?h« o #lik®i neia mau ©iefo, fiopa akolao līiWi'kei»hi mau hoopaa i$ ][aua maloko o kekahi hale, a hookuu ia aku ia kekahi mau elele. Ua ae ia aku ka «iela iiMi e kauo no i ka 'a apopo ma ke kapono ana 0 ka la ika ioio. la iiianawi nō, hui aku la ua mau elejc nei, a liai aku la i kn ae ana mai 0 Hiku i Kanaheie e kaua me ia i ka wa i hai ia maluna, a lelele ae J,a ua Ahi nei 0 Kohala iluna me ka olioli, a hoohiki iho la i oia iinna 0 laaia pee, e ai mua kuu ihe iau- | maki i ka io 0 ka mea a'u i enemi ino ai. a |,moc ole kuu maka nona. A hiki i kekahi ia ae, ua punia mai fa& i; weia o ka ia i ka honua, a ua heioki eiai oa huna ua noenoa maluna oke kahua kaua * ; ke A(ti kukaliki o Nuuana i ka mnkani, m I; ka olelo iho, Aerte?tmla bnii' Hl/fauftßfetia ;s ia e papani an% ia j f kooa akemama. O keia kahua kaua, āin no i& mawaena o , Laaloa me Kaamalumalu, a hiki ka ia i fca j; iolo, he alpa awakea īa ia kakou. O ka wa |: iho ia no 1a i hele ai ke Kohala a hiki i ke kahua kaua me kooa nani nui i kahi- :: ko ia me ka ahuuia a me ka mahioie, e iike [me ka mea kaoa oka wa kahiko; kooa : mau a*ī a be kapka i£* iika lm*\ ; kaukao i fee kauā'me na ihe oHill j)iho mano , i uauhiia e paa aoa me k$ makau(istt mA» ' itma akaa me ka eleu'ka i ka haiM>h»|VO, A hiki ia wa puka ina» la o Hiku i Ka&a--t hele, Eae4iooa kai no hoi o ke aa- ! n ' kela a me ka hanohano ; eia ka hoi ka oi 0 ke aiwai«Mt kauiana a ine ke kea, ka ika» ika ine tetuana o fce a aaekeoa poe aiii he kanalia», me |n o la » a « »abu iike la li» 101 1. n ® ai m * ka &aaob?no I» eeh» | o ka lehulehu 0 ka poe e naoa malie mai ona j i ka iakou mau bana i hete«ai;ka mm iiai oa 0 lakoa nei. j Iko lakou nei hele ana a «i|f rot fa e kaI hua inoa, 1 kaha p<wpoe. ia, e oonoho iike j aai ana na laakaamana ma kahi i hookaat .®. Q * ia wa aua 'lii nai 0 Koj hela ī ika mai ai ia Hik«. kaeaa kshiaia iiho. ia ku ana 0 Hiku ma kona wahi iwaeoa 0 ke kahua k«ua, me ka nani nui i ku i keeehu ona mea a pau, la manawa ku mai ia I kekahi iaahiae kahea inoa, e Kamahikinui I kona inoa, a pgana makla ma ka leo kapa--1 hij*hi 0 kahi Aiii e itk» ka mas rirke ano o ka poe kahea inoa ona lii mai ia wa mai a hiki i keia wa. Penei oia i kahea aku ai 1 ka inoa hia Ku mai Kalani ke akua, Hanau ka po, puka i lee ao, U Hiku i ka ooohi Aiii, 1 ka onohi lani 0 ke kapu, Kapu ka honua, haaaa o Pupa O Papa Nui hanau moka . 0 Wakea, o Wakea I fca laoi Ke popoi mai nei ka po noali L *' Kalani ko kupa, ĪNa Hina wai akua, ma K», O Ka i kaohia Uka ko malmakiM Naoa 09 i hanau—a. i pm.)