Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 43, 8 April 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU. [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU.

(O lwia kaao e hoopakaia nei. he kaao eo la i laahw nai mawaena o na kaaaka Hawaii, a ua heopn ka ia i mea e ikeia ai ke ano o na manao o ka poe kahiko o Hawaii nei, ko lakou maa haku ana i na kaao, na ano o ko lakoa maa leaka ana, na koho wale ana i kahi e hele aka ai ka nkane mahope iho e ka mak? ana o ke kino, a pela ako. Hoo3takaia kona hoopnka anamakaHelu 84, Buke 1.) HELU JO. Aoa hoikeae i koiia heleheleoa ui n opiōpio loa, i oi ae ka ui mamua o ko Kewelu oani, imy e kahihewa ai kana keiki,.he kupoa e neia. liaila oia i hoao mai ai i ka ike a me ka mana o kana keiki, i like pu me kona ike, (Hina.) A e ike auanei kakou ma keia wahio ko kakou nei moolelo i ka hana anoe a Hmaiaia iho, a me kona hiki ana i kai. imua o kana Lani Hiku i Ka Nahele, a me kana mau hana akamai, (Hina) me ka manao hoi o ka makuahine e nalo ana kana mau hana kupanaha, hoonalonalo iaia iho imua o kana pulapulaahikanana, nana i wawahi na pali paa. Nōlaila.e ike ia ana ma keia wahi.ma ka waikane lipolipo o ko kakou moolelo nei, ka laua mau hana* la Hina i hiki aku ai ma : kahi moe o kana keiki, a he wahi kapu hoi i ia, he wahi eehia loa.e hiamoe ana noo Hiko.oko ia nei hiamoe iho la no.ia ma ka aoao o kana keiki, a hoouka oku la i kona lima iluna pono o ka opu o kana keiki me ke akamai. A hoonono iho la o Hina i kona pukaihu, e like me ke ano o ka poe hiamoe, oia moe 0 laua nei a puoho e o Hiku, a ala iluna, i alawa iho auanei ka hana, e moe ana keia wahine opiopio ma kona aoao, a kani iho la ka ianei a, me ka ī iho, Nohea la hoi neia kupua i hiki mai nei ? la wa koke no, hoala aku la o Hiku i keia wahine ui opiopio me ke kahea iho, E ianei e moe nei e, e ala ae oe! No ka mea, ua hele mai nei ee me ka powa,i kuu ola, me kou manao e hoopio mai ia'u, me kou komo malu ana mai nei i kuu wahi kapu, akāhi wahine nana i ae mai I kuu wahi kapu o oe, a o kou ano maoli i nej ia wa, he kipi oe i kuu oia, oiai, eia kou oia ! iloko o ko'u mana, me ka poho o kuu lima ; I aohe hoi he mea mana nana oe e hoopakele, j ke oie au e kuhihewa i kou ano maoli. i Nolaila, i na o Hina oe i ke kapu, kuu | makuahine, pono oe e pane koke mai; aka i {na aole oe e pane mai o kou manawA keia } a'u e lawe ai I kou ola, no ka mea, ua hele | mai nei oe me ke ano kipi I kau keiki, me I kou akamai nui e hoao mai i ko'u ike, a me | ko'u mana mai ko'u mau kupuna mai a mat | a oe mai hoi. * la manawa no ala mai la kona makuahine mai kahi ana i moe ai. ! A puoho ae'la a noho iluna, a lele iho ia | ilalo, i aku la oia ia Hiku. Aloha oe e kuu Hakujkuu keiki hoi, ka inea a kuu puuwai 1 haak?Jhi ai, pwau io no keia o Hina o kou makuahine, Oiai, 8a hele mai nei au i mua ou nei, me kuu huna i ko'u ano mau, a hoike au ia oe i kuu kinolau, i mea e akakaai i kou makuahine nei kona ike oiaio, a me kou mann, a ina hoohewahewa oe ia'u, alaila, he make kou hoopai. Oiai, ua hoohiki au pela imua o na akua -i ou a pau, ke hoohewahewa oe i kou opiopio nei, a ane hookaha mai oe i kuu ui nei a me : kuu opiopio ana, alaila he mea mau i ko na alii kulana ka lalau koke ana mai e hana i ■ ka hana hoopallua i ka wahine e ku ana ; īmua o kona 'Io i ka Wa mehameha, e like me ; ke ano o kanaka me na'lii, aka, ua oleolu kou mamanei no kau mau hana maikai a pau a rae kou ike a mana hoi. Nolaila, ke mahalo nei au ia oe e kuu ke- | iki, me ka maikai, aka nae, ua kaumaha ; mua au nou i na la i naue ae nei, oia hoi ka : mea nana au i koikoi mai e loaa ke kulea- : n?> e kuai imua ou, oiai, ua lia mau ko'u i! uhanē e loaa ia oe na haawina maikai a pau nolaila au i hele mai nei e hoao i kou akamai io i ku i ko'u ano nei e like me knu hai nau ana ia oe, a ,me kou muli ponoi. Nolaila, ano hoi, ke hai aku nei au i kuu : manao paa loa ia oe mai keia manawa aku , i a hiki i ko kakou hopena. E oluolu oe e ae . mai i na olelo a jau a koa makuahine nei, oia hoi, aole au i makemake e hana mau oe . | i na hana lealea a pau, no ka mea, ua paia kuli ko'a pepeiao i kalono mau nou i na wa , a pau, ka hula, ka puhenehene a me ke kilu i ' na po a pau, nolaila eae mai oe e hoopau i» mea. j A pau ae la na oleio a kona makuahine i hoopokole ia e ka mea e kakau nei i keia II moolelo alaila, p%pe mai la o Hiku imua o : Hina me ka i mai, E kuu makuahine aloha, i e oluolu oe e hoolohe mai t ka'u mau olelo a pau, oiai o ka hula a me na lealea a pau. aole ia he hana ku i ka haumia e ino ai ko olua mau inoa a me ko'u hoi, a e holo eku ai ke kaalana i na hanauna a pau, aka i hoi okahi a'u mea e ae aku ia oe, o ke kilu he hana hoohaumia a'u i īke ai ma waena o ka , . poe ui, o ke kāne a me ka wahine. i Aka, o ka hula, aole ia he mea haumia, he mea lealea ia a heopau molowa, nolaila : mai kaumaha oe peU e kuu makuahioe haku, no ka inea, pela mau no paha ko kakou i ano, a me ka poe ma keia hope aku e hana ai, nolaila, e ike m> oe. aole e haule aen ka i inoa o kau keiki i ka honua a nalowale, aka, , e mau loa ana no ia i na hanauna he nui i lohe mai oe e kuu makuahine. i . 'Kulou iho la kona makuahine ilalo ke poo > «noonoo ana i kana mea e pane aku ai imu* . | kana keiki, ia laua no e olelo ana, nalowaW ihoJa ke kino opiopio o ua Hina nei, a foe iho la ke kino ano p'ipule luahine. a pa-

ne«ka la o Hina imaa o Hākn, Ae, l<e R0 ako nei aa i kau mau «Jeta a psu e juti ««* aei ia'u i neia wa', e malanea ee a oe iho e kua keiki imuii o pa lealea pau wale o keia noho'na. A pao ba Hh» mao «lelo o la» iaim feoi ako !a oe ia malokoo ka oho noe & Ēiki mka o Halaupilo, boi ak« la kona mama, o « wahi aia no ia i aka o Paaa mi Kalloa Hawaii, he wahl ana ia mai ka poe kabi olona mai o ka kahiko, ilaila hoi ka makoahine i oka. a hoi ke keiki i kai o Holoaloa i kona home hahakai, e walea aaa i kapa ehu kai o ka aeone. A me ke aheahe maknni kolonahe e lawe mai ana i ria ea olaoiu aala o ka «noana kailipohpo. Ia Hina i hoi ai ma kona home uka mehameha, ea aku la oia e iou avw ana kana kabe, me kekahi mea kino ano e, aole no keia ao, aka no ke ao sno e oia no hoi o ka wai ola, he akua ia 0 na'iii mai ka wa kahiko mai a hiki no i neia «a i hala ae nei, oiai, ua pau aku la na'lu oia ano i ka make, aka, ia Hina i ike aku ai,kapae ae la oia wia iho ma ke kala o ka hale. j Aka, ua ike e mai la ke akua ia manawa ] o Kane a hea mai la ia Hina e kamo aku ilo- J ko o ka hale, hoole la keia, Aole, s a kahea hoomanu mai la o Kane iaia, a ae aku la o Hina, a komo aku ia oia me ke kok» o be alo i ilaio me fla koli, a pipika ae la ma kahi kaawale o ka hale e like me ka rula mau o ka poe hoohaahaa ia lakou iho Ji»ua o na haku kana, a me iia haku-laniakua e like me keia halawai pu ana' me ke oiwaiwa kane. Iwaena o neia Hiaoawa a lakou nei e noho ana iloko o ka hale, inu o Ko iaua o Kane i ka awa, o ka Hina hana hoi, e hoohanohano anaia i na haku akua lani kiekie o ka po, e like me ke ano o kahanaa na'iiio ke ao nei, pela no o Hina i hoohanohano ai ia Kane i ka wai ola, a me kana kane, Kukaohilaka he kupu, he ahi, he aa, oKane hoi he loko ahi lapalapa noaoao i ka ehuehu lani wai akua mai ka po nehuoehu poeleele. A pau ka ahr< inu awa, a luana iho la lakou nei me ka tM>onanea ana, a ku ae ia o Kane iluna a haawi aku lā i kona abha i na kamaaina, a hoi aku la i ka lewa nuua me ka lewa lani. A koe iho o Hina me kana "kane, a hui olelo iho la laua no ka laua keiki e like rae ko laua ano, a haule aku ln laua i ka hiamoe a Miolopua. Mft ia hope mai ua oluolu maikai na makua i ka laua alii, la Hiku; iio kona hoolohe a noho malie ana me ka malu maikai mawaeaa o iakou iho, aka hoi, ua omaimai ke aliiwahne ka nani &awelu, no kona hanau ana i ke keikikane na laua me kona kaikunane haku, aole nae i elua anahulu i hala mai ka hanau ana m«i, make iho la t<e keiki. No ka inea, aole i ae ia ke ola ana o ke keiki, ua hoahewa»roai paha ko e like kuhihewa mua o Hawaii nei. A liuliu iki oia maikai ae la ka nawaliwali o Ka« welu, a hoi ae la i kona kulana mau, o ka nani pau ole, o ka p«a mae ole, noiaila, e hoomanao kakou e ke poe heluhelu i kona ui oi kelakela' he oia mau no ia au kahiko pouli, aka H '«a H>t£i.e noho ana ma ieooa wahi halawa' mai ia kona ike kiiokilo ine kekahi moo nui ma ke uo opua, he ike kilokilo keia anu e nana mau nei i ka lewa. 0 ke ano o keia niou o Kihawahine no ia, ua lele oia u >:au maluna o ke «o e nuna ana i ke kaua a kekahi kupua nui o ka moana «ne kekahi īlio oiohe ikaika, a lanakila ka iiio a make o Kanekokala ke alii o ka moana. la Hiku e hoonanea ana i ka nana iluna o na ao opua, ua ike mai la ka moo in ianei, oia no bo? kekahl o na akua wahahee e malama ia nei e kekahi poe "a hiki i keia wa. , A he kopuoawahine no'hoi no ua Hiku nei keia nioo Kihawahine, he §no lehulehu na kino o keia moo e like me ke ano o ka poe kupua, o kona m&u kino maoli he wahine ui opiopio, o kekahi he moo ua like me kekahi kuahiwi nai, o kekahi kino he luahine, a he elemaki)le, a kamalii kane opiopi°, °' a nft kino lao o keia moo e hoomana ia nei e kekahi poe. A pau ka Hiku n<ina ana i ua moo nei, ho: aku la oia ma koua wahi mau o|Maiani ia ae me ia po iho.a hoomakau oia iaia iho no ks hoi ana iloko o ka heiau, e kali ana no k« komo aku o kealii. a liulm i%i bele aku la o Hiku me kona nani nui, a komo aku la iloko o kona heiau, e hai ana i kekahi mau kanaka lawehala i paa pio maioko o ka hei au no ka aihue wahme. A komo o Hiku eia ka heiau ma kahi i hoomakaukau ia aooa e like me ka rula mau 0 na'lii kapu heiau, a kani ka pahu a na ka< huna, oleole hala ae la ka puoiu, a me ke oli pule akua, iloko oivaaaa«wa, p«peln rfeo la ka ilamuku o ka heiau i ua mau kanaka nei elua, a make, *kau ia aku la iluna o ka lele me ka puaa, ka niu, me U maia, ka/ia ela, a ku na kahuna i ka pule, a rae Hiku pu ne hoi ka kakou Kamalei, ka mea nooa ke ku< he naau la loihi keia kapu heiau ana, eiaa anahola aooh ae la. A hiki i kā pau ana o ke kapu heiau, hoi aku la ke alii, ke akua, a noho ma kona homeinau, me ka hui ole aku me ke aloha kuahine ana i mauna hi kona m*ii iwi koko ilaloo Milu, ene ka wawahi aaa i ka inole o ka honua paa, a ka pouli e hoopuni mau ana 1 kaj)ohouu o ka lua po«ehla weliweli. 1 ke alii i hoi ae ai ma kona wahi a me ke akua puhoi, hoolale ae b ia i koaa alo alii a pau, e hoi i kukulu hale i uka o wanui, ao koaa makemahe e noho mauka ma kahi oiuolu e like me ka make«ab e o na'lii, a paa im hale na halau, a kapa ia ka hale o Hiku i kukulu ia ni o Umhaie, inaUiU oia i noho ai he maiiawa loihi. O Kawelu hoi «ia im> * kni-o-Holoaloa ma konā home auaakai. fa e n^nawa'pokole no kona e hm aloha pu ai me kon» kaikunane āe ka ike ole ia e na . p« M oia a , Q blh t , fl

c::ssJ#d4H»i pau ke maaio aku ana makiia, aa kajpo e makee «hi a aie ka poe paa aWoa pa, aka aole nae pela teo 'Wikil 'eaanao ao ba mea, aole i hihi mai k*r oielo a kona ma. fcuahin| t»o ao|aila ae\Jpf . ■iakou mailiāo, Iwaena oia noho ana o Hika ma ia aka. o ka hana a na kaMika ka nwhiai iae bi iawaia akai o Hi£d : be |ea(ea oia*fiīa lawaia, a,me ka mnWai.aole nae i ike ia kona ai pooo aoa mat l W mla ai a pau ek- - We ia akō foa i e n£j(ktiptt»pfta« be wdp uukii tfei ntr fre ps£t i E naaa ae kākou, ua akaka io m peia iho la ka mamo a ke akoa i hanaa ai h« a{ pt. kiko he iike g!f me. ka ai ap^.^ lailanoho no o Hiku ma'la uka, a 1 na makemake e hoi i kai o Hteloate», alBita'hoi no. lA noho.i») na kanaka Juki j ko lakou wa i kaua' ai me kokani a'l'u poi po aole oia i hele m»i ekaua pu ane ka kakou Kanaalei hiwahiwa, aka, hele mai keia Alii o Kapaiiiua e" kaaa ia Kahea, a i ole ia, me na ai aio o ke alii a paa loa. IwaenakoiAi {n3 b bfWan<tfcl«'Mke-<liua, Ua poai ia o wah» o k» hale a o «Hika e keia poe tie Mii&eho ' hamen kaeaka i hoohaiaa mai e pepehi a e luku i ko Hika poe knnaka a p«r, e Omke i ka make ua wnle me ko lakoa Heiiwwa ot«, aka, o Hiku-flaa koaa ilanuku kai he*a, oi. ai o ke kaikaiaa ponoi keia o ke alii i pao ai ka luku ia ai e Hiku ma iloko o ka heiau :ma Kaohe. l-i. V. .1 lwaena o ia po e a|a s|& he .. elemakule keia, rae he poe elemakule lakou ekoiu, e«*atama 'na i ka hale o ke akua, e aha na : ' k'ailk&a uiapau. • jf|sr . lloko oia manaira, hoaia "lalwiellmakuie a pau i ka poe ui O na |ia!o Oke'iii eha kanaha ko lakoa nui. oia bSI he »Ueri iwakaiua ko lakou huiea o n«v%ia4| a noho ana ma uka o Kawainui. Olelo kekahi poe e kii#a Hiku a rae na aiiia pati'i Mlha. kai o Palaueka. Qlelo4ioi ame kekahi kaukau alii s aho e kaua ae no kakou makainana aohe pono e .kii i na'iii a me ke akua i kahakai o lele pai aupnei ka oi&. j AMo >« mea Sa lakou, k6fcis ' i ua a pau, ka ihe me ka pololu, na taea eha o ] ka wa kahiko, ka niho niano, k»l*i»alai«, a i makau na aialo a pau, a wehe mai la kai o ke ao, o ka hooinakaukau iho la no iā oke i kaua ana a hiki ika aawiia la. aiake ke'iii ! a iuku ia na kanaka he haneri me kanwalu, | a koe aku he iwakalua," nana aialo o Kahea | me Hiku neia poe he nui i paa i ka luta la. | A make iho iho la ua alii nei o ffaene a i me na kanaka he lehulehu i na kanaka o ;i Kahea a me Hiku, a hele aku la ka lohe a I hiki i na haku, a me Hiku a me na akua, a ' lilo ia kaua ana a na aiaio, he mea mahaio i nui ia, a kapaia keia kaua ana o Kanihaie, i mamuli o ka inoa o ka baie o Hikn. | A pau iho la keia kaua ana laoakila ae U na makaainana aialo a pau o Htk]i a me ;j Kahea a kaulana ae la ko lakou ikaika imua ] o kela pea keia pea, o Kona a p«pii, naUila, j Ua liaulana ia kaua ma ka aina ma na wahi ■| e ae. a pau oka aioa a puni o R&vo a si, ma ia ] manawa hiki ae la ka iohe ijnu» 0. Hik», a i nie na niea a pau e noho pu dna nieia, i ka ; ikaika lua ole o ke Aiu o WaipLo, o KaUni. inakanaka he 'lii neia ua kaulana ae no ka ! uhai wale la no e ke kaaaka ke loaa aku i ; ka poho o kona fima. i A manao iho la o Hiku ame na mea a | pau o kona alo iho, e heie i WaipiQe makai- : kai a e nana a e kiu hoi i ka ikaika io o ua j Alii oei i.mea e maopape ai, Aa j lohe P e F#io waie mai no, noiaiia, e aho e j heie e ike maka, wahi a'Hiku, imua o kona ; oaakuakane a rae Hina kona *qak«#fet<ioalo. ; ha a ua ae ia mai kana noi nna a pau, a aa ! makauaiu ka 6eiiuna. A | Maukano iakou i hele ai, a ma Kohala j aku no a noho ma Honokane i Kolūala ewalu la a hoonanea me kekahi alu olaila, a ho- ( aikano laua, o laua pu no nae kat heie, mahope i ka haia aoa o na la ewoia, e hke me j ka aa'iii huakai mau, a heie kekahi poe a I hiki ma ka hula aoa a hopu i ke ki a kaka . iho la a hoolei i iaio o ke kai i mea hoailona. O keia h®ailona«au-iB« »a w*tti «nai ka i manawa kahiko mai' ina e hele ana ka maii- , fe#au 1 a i oa e poholo ka auki ilalo a aalowai», he j ia waha nui ko lalo, aole poba e au ka mali- . hini raa ia wahi, aiaila, xna pali aina , hoi e kiola ai i ka aukf, a lana' niai iiuna, ! a °ke ' a o laio, «Uila au ka t ge&) , mau ke ano o ia wahi mai ka wa kabMto loa | mai a hiki i keia wa. ' • i no 0 Hiku a ene koaa poe kanaka i i hek « ioa ia wahi, a hoaHona no lakou, a ; poholo ilalo a nalowale, aia na ia he nui makMa, aiaakae na kanaka o Hika, M'ph . raa na pali, a lele no o Hiku nt i& kai a au no IDB kona make nui e hakaka me ka mano eia bi«, uaaoiiH.M naao a |y>ii^ No ka mea, ua ike iakou ia Hika, aa pau ika makao, o pau auanei Wiforf i ka maie iaia nei. O keia wahi ua ike i»-o» kaqw» aina oia pali i ke ano o neia wahi, a me kekahi poa e heiuheU q«ī , tnootelo, maUil* a Hiku iau >*i a pae ma kela kapa e hiki aku ai i Waimanu. A hlk » »ku 1.1 ke kupua Uiku ma k«hi i Oleloia ee U maluna, a hui aku la me kona poe ohua a n»e kan« aikane alii <*»,« ika mai la na kaaaka o ua paii kaulaaa Ret, m« na makaainana a pau o Waimaau, i ke Alii o Kohala ©e «ia mamo kupueu he akua ahe hanaka, oiai « a iohe waK» wUkoo i ko Hiku inoa, a me kona nv«M« m ka iho ana iUlo o Mīlu U, tbiai ke uha« °* 0 ke kaikuahine % Kaweiu,