Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 44, 15 April 1874 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA

Ke hoomaopopo nei aw i na keiki lole weluwelo. kamaa oio, a e kuululu linukeke ana : i k<- nnu a me n.i kaikaiiiahine olohelohe e pili wale ana ma r»a puka aniaiii o na hale aina a me na hale kuke me ke au ana o oa maka i nn mea.ni, no ka nele ana i ka mea eloaa mai ai ia mau mea, Ano ke ike nei au i ko'u like ine keia poe keiki, ke ono loa : nei nu i na-mea a p»u a'u i luai ai mamua ke hoopa aku, A ke, auwana Wale nei au me ki make nui i ka poioli, a hiki i ka haa* lele ana ihhi o ka opu i ka ike ana i k« pololei. Nolaihi,.) «hn ku'u hana e hanaai? Eia paha, e kakau au i pālapila rne ka aie ana aku i poo!eta>l{a poe u kol.ua mai ana ia'u—a uiaii.i hoi o loau 10 in'n, alailu, lnki ka lioi au i o Mr. Howael i la uia Kolelona a j olē m i o Mr.«. Uobjnsoi» la ma ka mokupu» m o Waita. A i.e hoomauao nei au i ka lokoiiio iaun i o'e o Mr. Dunekanabe i ka pa* ne ole ana.mai i kuu palapala i kakau aku > ai inamua. Ua Uoouna wale n aioia ia'u he umi paona daia, i ka wa a'u i makemake o!e ai, a īna no la hoi, ua hooum wahi Kilina mai •a'a, ina la hoi aolo e aiio e kahi kii helehelena. He iwakaiua kuiuamaha hoia o kuu auwana wale ana i ka po a rne ke no, rne ka ai ole, ai mahope iho o ka liala ana o keia manawa, komo ikL mai la kahi ai, a nele hoi kahi e hooluolu iho ai kahi kino niai ka maiuhiluhi a ka poloii, nolaiia, hooikaika loaau i ka hele ana e imi i wahi maiumalu e hoonwoe iho ai i ko'u wahi kino i hoopuni Ui tne ka maaluulu, hiki ole ke uumi ia. Ke ike nei au i keanu maeele a na kulu kehau anu o k« lewa, ke hele la a loku i kuu miu iwi. A peia no au i pue hoomanawanui ai i na makaua i ili mai maluna o'u. | Aka, aole au i ia mau pilikia maiouli o ka mea a'u i kaunui aī, oia hoi o Ana* L°la. A i ke kani aia mai o ka wati o kekahi luakini, ike iho la au eia au i ke aumoe e hele nei, alaila, noho iho la au ma ke alapii o kekahi hale. Aole au i liuliu iho ma keia alapii, ike aku ia au i ka holoana mai o kekahi kaa lio, a ku ana nia ua wahi nei a'u e nohoana me ka hooluolu i kuu mau lala no ka nui o Ka luhi, ike aku la au i ka lele ana mai o ke kahu kaa me ka pii ioa mai ma ua alapii nei, a palalLa iho la ua kanaka nei i ka hookui ana me au, a ku ae la au iluna e hookaawale aku ia'u ma kahi e, pane mai la ua kanaka nei, " ua eha aku la paha oe ia'u ?" A kikeke aku la ua kauaka nei i ka puka o ua hale nei. Ninau mai kekahi keoniinana mai ke kaa mai, '* heaha ia ou e'l'oma ? :| " Heaha hoi kau he kanaka hoi paha eia la ma ke aiapii kahi i noho ai, a hookui iho nei me au," i paue aku ai ke kahu kaa' A i kuu ku ana aku ina kahi malamalama o ke kukui o ke kaa, hoomaopopo loa ia rnai la ko'u mau helehelena; i ae la ua keonima•na la, " aole nae he kanaka lapuwale; ka mea maopopo loa he kanaka oia 1 noho maemae i kekahi mau la lehulehu, a malia ua ioohia oia i kekahi pilikia." A lele mai la ua keonimana nei ilalo, me ka hookuu ana mai i kekahi lede, a hoio aku la ke kahu kaa iae ke kaa, a hāuie mai ia ua mau mea nei, me ka hoo ana o kekahi lima o ke kane iloko o kooa ekeeke. me ka hoomaka ana e ninau mai la'u. A wehewehe aka la au me na olelo pokole, he kanaka eu i noho hana malalo o kekahi ohana maikai,.a ua loaa ia'u be uku no ka'u hana—aka, i ko'u wa ■ kaawale mai ai, ua powa koke ia kuu mau wahi: ala, e kekahi kanaka hana maalea ma 010-

hama -a oiat ia wa mai i hooikaika ai au e imi i ha«B, aole oae bc loaa. I ka lohe ana o keia mau luea t ko'u wahi moolelo, ua komohia laua e ke aloha ; a u« ae la ke kane i kana aakala—aka, hawannwana aku ia kana lede iaia. s —!*".. " Ae pela io no ka pono, e komo iioko o kn f ha!e i loaa ona at a me kahi einoe ai.'i pane mai ai ke kane ; alaila. hooniaopopo iho ia 00, oia ka, ka ka lede i hawanowana aku ai. ■ »■■■■■■ 1 kuu komo ana iloko o kft hale, ni ko'u waimaka no i helelei wale īho no ko'u aioha wale ia mai e-keia mau mea. A ike mai ia , ke kanaka i kuia ai me a'o, mino aka iki mai Ia oia ia'u, me ko ano hauoli i ka hookipa oluolu ana o na haku ona ia'u. Lawe ia aku la au iioko o ka hale kuke, aia iioi e noho ana he wihine. o ke komo ana iho no ia e wehe i ka puka o ka hala kuke, a o kekahvmea lawelawe hoi e noho'wale eua no. O ka wahioe i ike iuua m'u mnwaho, miki nm la oia i ka hoiiola aiu i ke pukaukau ainu a makaukau, alaila, paina* iho la ho m« l.e ake nui e hoonuu ; uka, no ke auo pihapiha inai o loko, no ka noho wa« le ana a hala lie mau 13. nolaila, ua hiki ole i ia'u ke hoonuo nku i na inea ni ono i waiho ia mai imua o'u, mamuii o ke komohia aoa o ke aloha iloko o na kamaaina, no ko'u wehewehe pokole ana i ko'u popilikia. Iloko o ia wja a'u e ai ana, hiki mai la ke nahu o ka opu, aole o kana niai. Akā~mamult o ka eleu lua ole o ke kamaaiua, roa ka noonoo ana i ka mea e oluoiu ai. ua haawi koke ia mai lie kiaha uwaina i pai'a me ka wai pumehana ; a ma ia inu ana o'o, ua loaa kol:c ia'u ka iluolu, 4 \ hoihoi ia aku la au e hoomoe ma kekahi rumi moe, i hoolako pono ia me na kapa moe kupone, e mehana kopono ai, ka moe ana o ka po auu o ka hooilo. I ko'u hoomaopopo pono ana i keia inau hana a ke aioha iloko ona kamaainai ua hoomaikai nui au iioko iho o kuu naau, a pela hoi au i hoopuka aku ai i ko'u mahaio nui. A nia ia moe ana, ua oluoiu loa ko'u hiamoe ana a hiki i ke ao ana o ka hora 10 ia. A ala ae la au e komo i ko'u wahi kapa, ku ana o Toma iloko o ko'u rumi, i kii mai e iho ak j e ai, oiai, ua makaukau ka ppaaina no ka aioa kakahiaka. O ko makou nui ma ia paina ana, ewalu, ehiku poe kamaaina a owiu no hoi ka waiu, i ka ai ana, ua oiuolu ioa na kamaaina, i ko makou wa e lioopipa like ana i ka lua o ka maina. Ma keia mea, ua Una ioamai la ko'u tpanao e loaa ana ia'u ka pomaikai. ina e hala hou ia'u he mau la e noho waie ai me ke koino ole inai o kahi mea ai, alaila o ka mea maopopo ioa e make maoh ana wau. Aka, ua hala ia a eia au i kah) e o!a ai. A i ko'u mnau ana aku i ka inoa o ka haku o ka h;ile, hai ia mai la ia r u, o Mr. Koiana ka hak'i o ka hale. 6 keia kanaiw, hy kaiepa nui oia, a lie mau mea i pilia inau i ke aioiia, i ko laua mau kanaka lawelawe, keiu aiio o ka iiako, ua ikaika loa mai h ko'u uiiīiiiio iīo ka iniiana i inea e loaa al 0 Mr. Dokeseta. Ma keia wahi, i haliai ia mai at ia'u ka moolelo pokoie o ua kanāka hana aloha ole nei ia'u ; a mahope koke iho no, kena ia mai ia au e pii i ke keena Pa--1 ko'u komo ana aku, e noho nui ana na haku o ka iiale ina ke ahi lala, me ke kahiko ana a muii i ko laua m»u kino. A i ae {a au iioko iho o'u, " nawailole oani hoi na k.i nui o ka ioaa. a me ka malama pono i na mea iiiiii, a me na mea nui, nolaila, nui mai ka hanohano. o ka ooho ana o keia ao inea." A kahea mai ia ia'u e komo aku a e noho hoi iluna o ka noho, me ka hnhai hou aku ia i iua i na mea a pau a'u i hai aku ai ma ke alnaUi aku, i ke kumu i hiki'mai ai ka poino nui iniluna o'u, a me ka poe a'u i noho hana ai. A hahai aku la au i kolakou mau, inoa—aia no hoi e waiho ana he mea e hooiaio ia ai me a'u, mai ke kuene nui mai a Haka Ravenahila a me ka Mr. Tivetona o Myrt!e Lodge; a ma kuu haawi ana aku in laua, hoomaopopo iho la laua i ko'u wa i haalele aku ai i ka Sir Karonada!e hana, e waiho aoa me a'u he puu dala nui. A hoike aku la au i na mea a pau a'u i manao ai ua liio kuu pomaikai ia Mr. Dokeseta, a i ko'u hoi hou ana i Manakeseta—a me ko'u haulehia ana iioko o ka make nui i ka pololi a hiki i ka wa i hoopau ia ai e Mr. Kolana a me kana iede. i ka pau ana o ka'u hai ana, alaiia, pane mai la o Mr. "Kolane, " o na mea a pau au i hai mai nei, ua ku no ia i ka oiaio maoii; aka,e hai aku au ia oe i ko'u manao,. mai manao oe ia'u aole au he kanaka i piha i ke aloha ma keia olelo ana; aka i mea e hiki ai ia oe ke hoomaopopo i ko'u makemake, a malaila oe e alakai ai i kou noonoo ma, ka hana a'u e iiaawi aku ai ia oe." i'oko o keia mau oielo a, pau a Mr. Holana, ua hauoli loa au, me ko'u haawi aku i ko'u hoomaikai nui. A hoouna aku ia o Mr. Kolaua i kahi mea e kii t kahi pua nupepa iioko o kekahi hale inu kope, aia ma ia pepa, e īke ia ai ka olelo hoolaiia a Mr. Dokeiela a'u i hai aku ai ia laua; a i ka loaa koke nna inai, ua hiki koke loa ia'u ke kiihikuiii aku. A i kona nana ana, a ike ua hai koke mai oia ia'u—ua pono ae la, e kali iki nae, a hoi mai kuu keiki, alailē, na'u e hoouni aku laia e hele i Oiohama e nana i ka hakuwahine, o ka hale a ua knnaka ino la i noho ai." Aole no hoi i t»i>u iho, komo ana ke keiki a 1 ko'u nana aka, paihi launa ole, ua kahiko ia a naoi, me ka haliu ana mai a naoa peno mai ia'u me ka ninau aku i ka makuakane penei: " O ke kanaka popilikia no paha keia i loaa ai ia olua i ka po nei ?" '• Ae, oia no o Kivint, a ina e pau ana na ; mea ana i olelo mai *nei, i ka alaa ia a Ihu : wale, alaila. eloaa ana he pono ma ko'unoo-

noo aoo. a ob rpāoli no ka mea-i mokemake I ia,'' \vahi a iiolaiw. | " l'eia ioanei J»ou manao aoae ka'u i ' aloha ai ka uioau a Mr. fio!ana. v •• Ae o kou aianuo maoli kt, o ka loaa i ineii i; loaa ai tca }»no i keia kanaka oj?iopio,, oia hoi ba nni nna i kela kolohe nui naoa i < ailiue «ne ki pakalia wale i ke dala a keia | ( .kanoka amikui. Aka, o oe e iosepa ea, e | > noho tio oe mn ka haie nei," i pane mai al 0 : Mr. Kolana. - A hoi aku b au ma ka hale kuke, a o ka ] eleu koke oku la no hoi ia o ke keiki a Mr. , Rolsna, ika holo ana i Olohama. Oiaiaue akaiawe oleloaaa me na kamaaioa, kuia mai la ia'u ka hōomaopopo lea i ka pili ana o , Kivini, oia hoi ka mea i hoouna ia. Ano . ka makeana o kona makuakane oia hoi ke , kmkaina o Mr. Koiana, i paa knnikau ai la-' koll, i-i mau la. Aka, ua hop»hopo au i ko», ha hookauwn ia mnniuli 6 ka'u hana, oiai, lie poe lianohano lon lakou. A noho iho ■!<» iuhUou me ka hauoli ma- j * muli ona kaana oleio oluolu ana. Amake I ; aluahi o ua la uei, hoi mai la o Kiviill Ro- ! lana ka mea i lioouoaia, alaila, kahea ia mai ; ■i la au e pii aku iloko o ka rumi hookipo, a hai mai la ka haka o ka hale oia hoi o Mr. Kolana, o na tnea a pau p'u i olelo ai, ua : . pane ia mai ia e ka haka wahiae o ka hade ; a Dokeseta i noiio ai; aka, aole oia i ike ia ■ i keia wa. aia la i hea kona wahi i noho ai. ; A maninh no o ko Mr. Rolana aioha mau,, ua kaohi mai nooia ia'a e poho aku no me ; ' ia, me kona hanwi ana mai i dala e] kuai ai i paa lole no'u i like ole me ko na paahaaa j e ae, a me kona hoawi ana mai i da!a e ulrti , ai i kuu aie i ka hale a'u i noho ai a kipaku > ia ai au, a auwnna ai au ma na alanui iloko ( oke anu ona po anu oka hooilo. No keia l mea, ua hoopilia loa la au i ka hauoli loa, | uo ka malania loa īa ana o'u e Mr. iiolana. , A no kuu maiiao o hiki mai auanei he pa- | lapala pane na Mr. Dunaka»abe no kau wahi | palapala laia, nolaila, haawi aku la au he ; kauoha i ka haku waliine nana au i kuma- j kaia, a*holu ai au i kn olohelohe, ina e hiki mai, ōlailn, e hoouna loa oe i o'u la. O keia i ka wa a'u i hele «ī e hookaa i ko'u aie i ua wahine la, a i na poe eae a'u i oie aku ai. A ma ia kakahiaka ae noj loia mai la ia'u he palapala, oia hoi keia malalo nei : — Edinbioro, Feb. 24, 1874. "1 kuu makamaka opiopio—mamuli o kua paa loa ana ma kekuhi mea, nolaila, ua wa-' ilio wale la kau leta, aole 1 nana koke ia, a ■ liuliu wale, alaila, hoomaka iho la au e nana ; a ike iho la au i kou pilikia, a no la mea, ke hoouna aku nei au i kekahi mau wahi daia nau. Me ka lana o kuu manao, ina e loaa koke aku, alaila, pomāikai li>a." 1 Na kou Makamaka Dcnakanabe." !]>»"■)