Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 44, 15 April 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU. [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU.

(0 ktm kaao e hoopukaia uei, be kaao no ia i laulaba nui n>awaena o na kaoaka Hawaii, a ua hoopaka ia 1 mea e ikeia ai ke sao o i a juaoao o ku poe kahiko o lUw&ii nei, ko lakou inaa haku eoa i oa kaao, oaano o kolakou mau !;nlea aua. na kobo wale aoa o lakoa i kahi e bele al;u ai ka uhane mahope iho o ka make ana o ke kin< , a pela aku. lloomakaia kona hoopuka anama ka Ilelu "4, B«ke 1.) HELU 11. Nolaila, ua ikemaka īho 1» na kamaaina i ' ko Hiku ano, a nui inai la r a makaainana i ; hele mai me ka loaa e hookupu, na ai, ka la ine ke kapa, ka malo, ka p<t□, a ku Ea puu o ' ka waiwai, a aja momona Ua puu o na» ai- < alo a pau o Lo'lii o Kohala, a lāe ko Hiku aialo a p*u, a kaumaha ke ki a o »ji eialo o : na alii elua i ke amo, a me ka alunu i ka i waiwai a puu ke kua i ke a no. Eha la o lakou ma Wainanu, o ka awa wale no ka Hiku ai i nohoti ma ia wahi, he uuku Joa kona ike ia ana aku e ai ana i ka j ai maoli a me ka ia, aka, o l;e ko me ka maia I kana mau mea ai nūi e lil e no me ke ano I mau o kona noho pu ana kona tnau ma> ; kua Hina me Ku. ia lakou i noho ai mala la, a hala na la ; e-lia, o hookupu mau ani no na makaainana i ka waiwaii na la a pau, ((like me ke ano mau o neia lahui ka makee aliia me ke aloha alii mai wa kuhiko mai, a hiki no i keia wa a kakou no e ike mau nei i ko kako« pua alii. A hiki i ka liao ka la, liele aku la lakou mailaila aku a iiiki i Waipio. a noho ma kahi i kapaia o Kohala. A liele nui mai la na makaainaua mai kela pali keia pali e hookupu ia Hiku, a me ke Alii o Kohala. Oiai, e like me ka hoohewehewa o ko Waimanu poe, a me ka iohe no ko Hiku ano a me kona moolelo, pela iho la no lakou i hookupu mai ai a ku ka puu o ke waiwoi a oi ae mamua o ko Waimanu. ' - wpwēi aole e hiki i ni kanaka aialo o na alti elua ke hoomaopop<i, a ke lawe hoi. Oiai ua ku ka inahanaha o ka waiwai a hu wale aku, e like me ko na iilii kaulana mau. ia la a po, niai ia po a ao, <a liookupu mau : o na maknaiaana i na maWnna makamae a : lakou. Holo koke aku la ka lohe iinua o | na pepeiao o ua Alii ikaika nei i ka haihai, : a okalakala ae la kona mau hiohiona a pau, me ka liki a uwi ae la na niho i ka huhu wela iloko o kona naau me ka lili nui weliweli. A olelo ihō la oia e laihai i na iwi o Hiku ma a me kana aikane nloha ke Alii o Honokane. O keia mau hana a pau a ua Alii ; nei o Waipio ua pau loa i ka lohe ia e Hiku , a un pau loa i ka ika ia « kona mana «kua.

j A bala na la he 'umi o ko Hiku ma «tobo l i ana ma ua aina jmli la, me ka ike mad ia e | • na makaainana £ 'Waipio ā puni, raai o a ; . o na paii o ua aiua ia. la manawa ha-1 bu nui loa ua a olelo ino ia Hiku ; ina t . . . ■ ; ■' ■ ' :; ■ ■ ■ Koiaila ke halawai nei ko kakou īke me |tia hana pono ole a Ueia Alii, a me koaa poe | i alii a pau. A olelo mai la ia Hiku ma, i t i wahi ia lawalu no kona paina kakahiaka, I ' oiai. aole i ooiea na iwi, he kaulana no ka> j malii, he iole ka mea loaa. ! īwaena o neia mau hana a keia Alii, ua aha wale ia 1 nona keia mooleio, a i ua pau iaia i ka lohe ia, aka hoi, aia iloko o ko ia nei naau ka awaawa muiea o na mea a , ; pau ana i lohe aimai ka mua a ka bope, ' o kana mau hana nae a pau, he ku wale no ! ' i ka maikai, a me ka hemolele o kona ma-, nao. ofca, ke aneane nei kakou e ike i ka oi '• ' o k«9iho o ua Alii la me he papai la. { la mau la mai hoouna mai la ua Aiii i nei i elua o kona mau kanaka e heie mai e ! | ninau ia Hiku, Heaha ia kona kuleana 6 bo-! 1 na hehi ana lmai i ko'u aiaa, a me ko'u one ' : hanaa, ina no ke kaua, e kaua no. A ua oe ! ' ia mai e Hiku, i na e kaua e kaua no. no ka mea, ina ua aa mai oia pela, e hoi olua a > oleio aku, Apopo e kaua ai. , ia ia ae, hoomaka ke kaua ana, a māke : na kanaka he nui i ua Aiii nei, me ba uhai ! ana a kiola me he laau popo la, aka, o Hiku j ua oi aku kona ikaika i awili pu ia me kona ; mana. Ua papa ia na mea kaua o na aoao elua o ka hakoko me ka haihai, oia na pahi- ! I kaua a iaua elua, me ka nau o na kui o ua | . Alii nei me ka inaina nui. - , ! Aka, ua hele maikai aku no o Hikume i j kona ano o ia mau no, me he mea ia e hele ' j aku ana i kahi o ka makamaka e ike 9 #{ aloha i kona hoa. 'ka, o na anoa pau o ke Alii | ! 0 Waipio, he ano e ioa he opu Alii ole, aka I i hoi, heie maikai aku ia no 0 Hiku imua 0 | j kona alo. A hai aku la i kona aloha imua > 0 kona hoa paio me ka i aku, Aloha maikai | oe e kuu haku, aohe nae oiala aloha mai, 'aka, pane mai la kela me ka olelo hookano, Aole au i ike ia oe, a owai la oe e kena he-i hena i hele mai nei i o'u nei. oiai, ua hila- i 1 hila au i kou opiopio, a he makehewa hoi 1 ia'u e hakaka me oe. la wa i aku la'o Hiku iaia, Aole au i hele mai nei no kekaua. a meka hakaka, aka, i ■ hele mai nei au e hui aloha pu me oe, a e i makaikai pu hoi i kou jkaiba, aka no kou 1 hoouna ana ae i kou mau kanaka e heie ae i o'u ia, no kou makenaake e £aua me a'u. la manawa, ae koke mai la ua Alii aei, Ae ua makemake au e kaua me oe, aole me ka ' polola, eia nae ka hewa, 0 kuu hilahila i kou opiopio me he moa piopio la aole i hulu ae a oolea iki ae hoi na iwi. Pane aku la 0 Hiku, Pela paha, he moa opiopio io no palia au, aka, iie hoao no ka pono, oiai ua pono no kou ikaika he kahiko . oe, he moa kane ua ulu na koo i ka wawae, { ua hele ou maka a paapu 1 ka unahi me he paakai la ua kuakea i ka ia. O keia hana a Hjku pela no kona ike ana aku i ua Alii nei, ua hele a mahuna i ka awa, ua hele na maka a po i ka ula ua mea he makole. lt mau huaolelo a Hiku, ukiuki loa ua Aiii nei, a 0 ka hoomaka iho |a i no ia 0 ka hakaka ikaika ana. Me ka-manao o u<! Alii nei e hopu e uhai la Hiku e like me kana hana mau iloko 0 na manawa a pau i hala ae, pela no oia i hoao aku ai e hana h ii iku, eia nae, ua hooka koke ia mai e Hiku ī ka wa pukoie. Oiai ua k-i 0 Hikif .me ka eleu iiui, a ua mn na Lanaka 1 akoakoa mai pia kahi loihi e makaikai ana i ka meinwīīaieela moolelo, a me ua Alii huhu nei īa Hiku* ; Oia< hoi 1 ka wa a laua e ku ana, lele koke ; mai la ua Alii nei e hopu lua iaia nei e uhaJ ki iioi, e kioia paha, he mea oie ia i ka kakou K&malei, ua iike me ka wai e knhe ana kona akamai nui a me kona eieu. , A hopu mai la ua kanaka nei i ka kakou : Kamalei me na liiaa kakauha 0 ka hookahe ; koko, e like me na hana i Loaa ma kona ikaika, a me ke koa launa ole, aka ia hao ana mai a ua Alii nei, hopu ia aku ka lima akau a paa maikai'ia iho e Hiku, aka, iho mai la ka iima hema me ke oolea iauna ole, a hookahi no hopu ana aku a Hiku me na iima ' i eiua me ka ikaika nui, ua kiola ia aku ma ' kahi ioihi me he la ekolu anana kahi i kioola ia ai ua Alii nei 0 Waipio, a haule pa- ■ hu aku la a haihai -liilii iho la kona ma'u iwi i hele a nakaka i ka mai)una i ka awa ' me he akuhekuhe moe one ia 0 Kaheka. ■! Ala ae ia ua Alii nei me ka huho okalakaia a kunahihi me ka nawaliwaii pu a me kona ona hoi, me he kanaka inu rama la ka newa a me ka hio. A pane mai ia ia Hiku me ka ieo oolea a weliweli me ka i mai, Ka ! kupanaha maoli oe e kena wahi raoa opiopio nana au i hoano mai, a 0 oe ka ko't|. hoa ' paio. Wahi a ka kakou Kamalei, he oiaio ia, he ' moa piopioau, a he opiopio ko'o eaau iwi, 1 eia nae, ua loaa aku 1« la oe na kaio elua o Waipio nei, a ua aku ia oe i ua wahi piopio inoa ulahiwa ia. He moa kiki n pau ai ou raau maka 1 ke kikokiko ia ' a pouii ka ike 0 ko onohi. Ma ia olelo apa aku a Hiku 1 ka Naheie pela, 0 ko iala kunahihi neai la no ia me ka ikaika ole, a peia oia i hooka pinepine ia ai a iiio ia i pio niaoli na ka kakou Kamaiei haku iani Hiku-i ka Nahele. S Mniuna 0 keia puu oioi na hanohano e ku hoomakaulii ai kakou, a nana ae i na mea a neia Alii huhu haua pono oie i ka Uiea nona keia mooieio, a ua ka ia no nae kana olelo meluna ona iho. Pela oia i hook» pinepine-ia ai a hiki i kona pio ana ia Hiku i ka Mahele a ine kona m»ke ana ia Hiku i ua C«la a laua nei e hakaka ana me ka ikaikanui| A mak4iho la ua Alii nfi 0 Waipio i hei«» ft m»hrta i neia mea li« awa, a ike ihn U

[iai ka baa 0 kana'Oiau faana, A- lat»kila | ; ae ia oia ma kona ikaika a me ke koa o ke- | !' aa mau haioa i loaa tsai 0 kona. ika- i i ika a'me b«aa mana,_aia «6 Ia no paha ka , ! mea i pio ai 0 ke Alii 0 Waipio iaia. Aka, ioa paha aoie e loaa ia roau ano ku- ; panaha eehm i ka kakou Kainalei, ina po i pāha na iala no ia ka ai. na ka mea. i hele a ] iauna ole, a paka ka iii. Nolaiia e hooma-, | nao pu ae kakou i ke ano a me na hana a • ka inea nona keia moolelo, aQle poo paipai e ae mamua ona, no ka mea, oa Joaa- kona • aianui e hiki #i na h«na a pji», oia kona I mana io. Aka, 1 na he niaoii ke ano e like , me ko kakou nei, i na no ; la ua pulehu ka^ • akakai ma keln aoao,_i m la na haule ino ; ! iioko o ka iua mihi ole, wahi a ka ōlelo, ma ; ria mau hana ana a laua, ua kui ae ke kau- j ' iaoa 0 na wahi a pau 0 na paii, a hiki aku I | ma HnmakUa, a iiio iho ia in mea 1 mea wa- j i wa nui ia e na liamaainana o ua pali la, no- i na ke kaulana mau i «a wa a pau, a he raea | | no hoi i mahalo nui ia iioko 0 na w& kahiko | ' huaieie ioa. \ |

ia wa i haule ai ua heana la iloko o na li-1 oia o ka kakou Kamalei hiwahiwa, 'annkila iho la kn nialihini, a hele nui njai la na kanuka a paa mai Waimanu a Waipio e hookupu a e ike mau i ko Hiku kulana me kona ano, e like mau no me kana mau hana kaulana i ka wa i hala ae nei, a ko kakou ma- j ka onaona i heiuhelu iho nei rae ka haooh ku i ka hanohano a me ke eehia. Nolaila, ke nonoi aku nei au i ke ahonui 0 oukou e ka poe heiuhem, e nana tnai i neia leo aloha o ko oukou mea kakau. oiai ua hoohaiahala nui paha oukou no kekohi mau meie o keia mooleio no 6a hoike oie ia aku o'keia mau mele, aka, he mea hiki ole paha | ia kakou ke ake nui ia mau «rele, oiai, aoie j 1 kupono ia i ka hoopuka ana i keakea. i Nolaila, ua iawa no ia ke hoopuka ia aku ma na mea ku i ka maikai, a me na hoonanea ana o kakou i ka heluhelu ana iho i ko kakou nei mooieio kahiko o ko kakou rfei ains makua, mai ka wa Lahiko mai, ahe mea no hoi i iohe wale ia e kakou mahope iho o ka huii ana o keia pae aina i ka pono o ko Akua oiaio. Mahope iho o ka raake a'ii» o ua Alii ia, ua ku mai kana keiki a pam ma kona hakahaka, he alii maikai oia. -o Ahukinialaa ko'na inoa, no Waika i Kawaihae-uka kona makuahme, a o ua lii la o Waipio kona makuakane. O keia alii he alii lokomaikai a he oluolu, ua lilo nui o Hiku i hoa oloha maikai nona ma ke ano he aikane punahele. A noho iho la o Hiku ma Waipio i na la loihi, a heie makaikai waie aku la no a hiki i Molea, aia no ma Hamakua ia wahi, a noho elua la, a hoi hou aku la ilalo o Waipio e hke n?e kona kulana, a noho maiaila a loihi ioa, no ka oiuolu maiUai ua me ka pa huihui mai a ka makani. He wahi no i makemake nui ia e na lii o ia au, oiai o ua aina pali ia, he nui no na mea ai e lawa ai ka noho ana, i na !ie inalihim ke hoea aku ana malaila. Malaila o Hiku i noho* ai a hiki 1 ka wa i hooona mai ai o Kaweiu i na eleie, e kii mai i ke kaikunane, ua mauleuie aku la paha kolia puuwai no k« nalowale loa o.ke kainane oiu ko Kawelu mea i kauoha ni e hoouna i mau elele no Hiku e hoi mai, nole no i hoi iki mai liona kaikunane 110 ka nianawa loihima ia hope mai, ua iioonānea ia oia e na ea oluolu o ua aina la. Nolaila inaanei no e heluhelu ai kakou, a mabma īho me ka naau aloha hoinainau no ka kakou Kamalei, ka mea a kakou e hoo-iptr-ner,-« e hoop«mehana nei ma ko kakou poli, e like me ka mea mau i ko kakt»u nei ano o na Hawaii, u pau kona noho ana malaiia, hoi mai la ia a noho ma Kohala i Honokane ma kahi o ke aikane. A malaiia oia i noho ai a halana anahuiu elima, a hoi aku ia oia a hiki ma Kawaihae, a hoi aku ia ia mauka o ke kuahiwi ma ke kua o Hualaiai, a o na kanaka o kona mau ohua iho, ua hoi no makai, oiai o keia alii a mamo akua hoi, aoie oia i maa a kupu i ka hoio ana maluna o na wna hele wale no mauka. laia eiieie hookahi ana ma ke kUahiwi mehameha anoano kanaka ole, hoea aku ia oia ma Keakui, aia no ia wahi mawaenakonu o na mauna ekolu, Maunaloa, Maanakea a me Huaialai. He wahi no i kamaaina mau i kekahi poe kamaaina o ua mau mauna kaulana la o ka aina nona ka oieloia ana ma ke mele a kekahi poe haku roete~pet)ei : He aloha no Hawaii Keia Mokupuni nui A'u i punihei ai ilaila ka hikim mai 0 kafe kai Haehae. A pela aku, iaia e naue nei oia waie no, hiki aku ia keia maiuna pono o ka piko ® ka mauna o Hualaiai, a hoomaha iho la ao ka pa mni »ka makani huihuioua mauna la. Nanea loa keia i ka noho »na malaiia a loihi wale, ilaila oia i kau ae ai i keia wahi mēie penei:— A ka mauna i Hnalo lau*u__ Noho aanea nana ia kai o Kona," 1 ke kai huli, kai lana malie Kni popolo lehua a Kane. O Kane i ka ou e Alii, he 'lii,— Ke kii mai nei ka po—e Ke paio ttei ke ao—e, auwe—ha ! * Ahaiiahai—e—huli—noa. A pau ae ia ko ianei kau ana i neia mele malunn ae, hr»i aku la ia ma ke alo pono o Hina, a hoea ana i ko iakou hōme inau. Aoie nne na makua o kaohaie. Aole oia i komo iloko o ka haie, nka, lohe aku l.i ia i ka le kuku a kona mama aloha, he'e loa aku Ir ia i ke «na kuku a kona uiakuahine, i ea aku auanei ka hana e kuku 'na no kona mama aloha, a Jtiei ana neia ma ka puka o ke ana, o ka ike mai | a no i« 0 kona , makuahine o Hina i kan* milimili haku, o

kooa eU awi peeei oia i oli jaai aS .1 ooe nae fen maka o &®S& ; f £ ka «naftu» e ba »aa|m ktā> He iaai wohi.akoo, he lani wo&i kaa*fe He kaoaka o f£u woi akoa bo malnaakaae Nami ba paabu'rf 4 : Hehi aka la i ka maka e Ica opua , Pua—o ke ao lia lelewa ka onohi nbi !Ke ku nei lee halo oei ka opaia \ kai—«, 1 He hai popolo iua mea a Kane, O Kane'Ku o Hika o ke kupa a'u nei h A Hina i ka onohi alii, onohi akua, : E-J. o ~e, ko makaahine. A pau ae la ka Hina hea anama keia rnele o kana keiki kupua kaula&a o ka leie I mai la noia o ka niakuahioeLmai ioko mai o i ke ana, a poka iwnho. a honi iho ia ma na j wawae o kana milimili me ka owe pai auma j mai. a pau kona uwe ana hoi aku ia oia ine ; kooa haku i ka hale. i !Ia laua i hiki ai me kona makuahioe tna Pkauhale, oia no hoi ko iakou home mau i f «ielo nui ia e kakou. Noho iho ta iaoa e

papa olelo pu ena he keiki a he makuahine, ma na olelo ka ike ao ana o na- makua. A pau ba laua hana olelo ana, ma na mea ano nni.o ka Hiku m&u hana. me ka pilikia 'na o ke Alii o Waipio iaia. Oia mau mea a pau ioa ua ike walē"la no e Hina. A pau ae la neia luana ana 'a laua, hboinakaukau iho la o Hina ina mea ai a pau 1 na kana keiki haku. e iike me ka rula mau 0 na alii kiekie i lianau ia, pela no o Hina 1 hana ai i na men ai a kana keiki, me ka hoomakaukatr ana i mea hookiekie wale no a pau. ' j Aole nae e pau ana neia mau mea ai a pau he nui wa4e i ka ai ia ē Hiku, no ka * mea. ua ike a kamaaina i kona ano, me kona kulana mau i ike nui ia e kakou mawaena ona helu i hala aku nei, akanae, ua ni no ia me ka ai pakiko ana, e like me ke ano kanaka. nolaila ua maopopo no ia mau - mea a pau ia kakou, Ma ia maaawa no, mahope iho makaukou ko Hiku hoi aoa i kona home aekai, e ike i kana iei oloha he kaikuahine, oiai ua loihi ka maaawa o ko lāqa kaawnle ana, a ua hiki aku la ke oloha hoolele oili hooanoano iiihia o ke aloha hoonipooipo i ka puuwai kamae o ke kaikamahine o ka Kawelu. A ua nau na kui o kona huhu, no ka puka e akuo na kanaka o laua i kahak&i, aole nae ka»a aloha i lia nui ai i ka po me ke ao. A hiki aku la ka kakou koa wiwo ole liia kona wahi i hoana e ia, he wahi kapu hoi. a he wahi ihiihi loa, a ike oia i kolia poe ohu» a me na haia wahine a ko laua makuakane. Aolenae oia i hoike koke aku iaia iho imoa o Kawelu. no ka mea ua paniku mai ia ka ila»uku i ka maua a me na kahuna lawelajjve heiau. * , . A pau neia noho ana a Hiku i ke kapu hookahi anahulu a noa aela.akahi no iaua a hui aloha pu me kona kaikuahine ālii, a noho aloha pu laua tna kahi houkahi ewalu ' la, a hala ia mau la honkaawaie ae la laua kekahi me kekahi. j Pela mau no ka noho ana ona Papa Alii Kiekie o keia Pue Aina i ka wa kahiko, ka wa hoi ia e noho ana iluko o ka puali o na akua wahahee, a me na ekua hoopunipuni a pau. Oiai oka noho nna o tiā alii oia m;tnawa, he poe kapu heiau na 'lii kane, a hihi no hoi i ka wa e noa ai, uiaiia, hui aku la na ahi kane r «te im-'lii wahine ma-ke ano noho pu ma kahi hookahi. A kokoke mai ika wa 0 na.po e kaufla ai, alaiia.e kapu aua me ka weliweli, a e hookaawale ana na 'lii ia iakou iho. ; Peia iho la na ouli o ko kakou nei mau Mokupuni a pau ia manawa kahiko, he mea weliweli na kanaka o Hawaii nei i haule a make. no ka luku wale ia e ka aoao lanakila. He mau haneri tausani na kanaka ] makema ke kahua kaua, a me ke kapu o na 'lii, a me ia mea aku, ia mea aka, a nui wale. : Aole paha e hiki ka mea kakau moolelo nei ke wehewehe aku ma ia ano, no ka mea, ua ole na ano & pau. No ia hoi, be pono no kakou e hahai ma na mea i hoike la e Kaeleowaipio. Pela mau no o Hiku i kona mau la i noho pu ai me kona kaikuahine, a me ko laua makuakane. Oka manawa ono no ia o U ai a ka poe mahia-i, a me ka poe lawaia bu po, o na lawaia pa kukai, a me ke aho ioa. A £eia no laua i noho pu ai ma ke ano o bo laua Alana mai ka po mai. He mau poa alii ki?kie_ lo&iamK.ahe mau kupaa «ua no hoi i ko laua mau ta e ola ana. Aka, a»te iaua i hahai ma ko iaua ano mana iho, e hiki ai ia laua elua fee hooiilo i ka aina hoiookoa i moana, no ka mea, ua ole|o nui ia ma na moolelo o keia pae moko. he lehulehu Aa kupua o keiaaina, a he nui ro hoi ka lakou mau hana kauUna a pau e waIho in&i nei ma ka aina a me ka moana. Ma ia hope mai, kupu ae ia iloko o ko Hiku naau keia mea, oia hoi e hele oia e makaikai i keia poo aina a pau, a e hoopapa kolohe no hoi me ke kupu Oahu nei, e noho ana iloko o Kukaniloko, oia o Lihue. oiai, Oahu nei, he aina akua keia a kokaikahi na kanaka maiuna o keia kahua a kakou e noho nei i keia au naaaao o ke |aupani maikai a ke Akua. (Aofe i ftan.) Elua mau kanaka e p»pa leo ana kekahi 1 kekahi, me ka ninau aku o kekahi, nohea oe ? i mai la kekahi no Ewa au, no kahi o ka moa, rifena e helu mai ka lej», poele oo mau inaka. Ao oe hoi ea, he wahi keiki wale no 09 no Waikiki, no kahi o ke aha«wa, e hoka ai i ka awaa, «nia no fx>i liaila 0 Hamohamo, e hamo wale ana 'i ka pahu Mu—ioko o keia mau olelo a ka lua—aa ane hoka loa ka »«»-• a hehe ae la ka aka a ka lehulehu.