Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 46, 29 April 1874 — KA HUAKAI ALII! [ARTICLE]

KA HUAKAI ALII!

KAILUA I HAWA33—HA LUANA ASA Malaila—Kawaihae a me ko Lftila mau Hoohiluhiln ana—Makukoaa —Ka pii ana i ke Kula o Kobala--Ka Haaleie aaa i ka Moknjrani o Hawaii; ame kē ka aiia i Makena, Maui

|MAI KO MAKOU ME£ KAKAIT MANAO KIīIKAWA.]

" Ke hauoli juha nei makr>« i kou noho koke ana nia Wa Noiio o ke Kolaunu o ke Aupuni Hawoii. A kf hauoti nei no hoi makou i kou koho ana i kou Pokn, i Hooili* na no Uou IMohoalii i ka wa ninluhia : na hanai hana ole >:i e »ou inau niua i hala aku la, i loaa ai hoi na poino ulia wale l ike ole ia. " N'olnlla, o ka Makua, ua hauoli nui makou i kou lokomaikai piha ma kou kipa ana mai e ike i ou mnu inakaainana. '• E ola ka Moi i k« Akoa. " l). H. Nahmu. Kamauoha, &c." Mahope iho o k<-ia wo haawi aku la, ka Moi i kana hnioleloalii e likeme ke ano nui 0 kana h»iolelo. an» ma na wahi e ae : a i ka pau ana o ka haiolelo a ka Moi ma ka halepule, ua hoi hou mai la oia a kau hou -*iluna o ka moku. ma. ka ht>ra 11 o ke kakahiaka. Ma i< wa i hiki ae ai ka Hon. S. K. Kaai maiuna o ka waapa, mai Kailua ae. I ka iiora 11.30 ua haalele iho la ke Kilauea 1 ke kaikuo'no o Kealakeakun, n holo pili aina :ikn la no K;tilun. la iimkou i kaap<tno :ic bi «nawuho o Kanaueue, ua ike inaopopo lea ia aku ka waiha ana mai o kn uka Mauna Alani o Kainaliu, e uliuli a e kuuehu mai ana na ululaau alani, oliia. kope, a me na laau nani e ae e ulu ana. He manaw;> ole ua kalewa makou mawiiho o Kenuhou a hooknulua iki malaila no ka liapftjua horo, A i ka aiMPane a-na e hiki i k:t hora ekahi, ua haalele iho la makou ia Keauhou. ia makou e liolo ana mawaho ae o Kahaluu, na Kaumaluinalu. a me Laaloa, aia hoi he huakai kanaka uialuna o na lio. ke holo ae ana mauka, nie he mea la e hooheihei ana i ka holo o ko lakou mau lio me ka lio mahu 0 ke kai nana makou e lawe ana. Ma ka hora 1.4"i minme ua ku iho ia makou ma ke awa kuono o kaiu:a, Mawaho msi o 7Vhuena e kupono una i Kbwnha.okekii. O keia kauhale iloko o ka bapaiua kenetUFia i hala aku nei, oia no ke kapiiala o ke aupuni liolookoa, a o kahi noho mau hoi o Kamēhameha l , a me Kamehameha 11., a he niea kanalua ole iloko o ia au.e like me na lono a mc na ikemaka ana 1 na kahua i ku ni na kauhale kahiko, me he mea la aia mawāena o ka 20,(MK), a me ke 30, 000 kanaMh aka i keia wa, aole no i oi aku ! mamua o ka 5fX) na kanaka ponoī oluili, a ; o na huie e ku ana, aoie no i oi aku mamua { o ke 50, He mea kaumaha no keia i ka , nana aku, a he mea mokumokuahua i ka manao ka ikemoka ana i na hoailona o ka neoneo a me ke kuanea i hoalii ia maluna Oi laila. A mpiia paha iloko o na makahiki pokole e hiki m&i ana e lilo maoli ana ia | knlanakaohale alii o na Kamehauieha mua. he auakua ina nole e pulama pu na kanaka ma ka irni ana i na mea e hoolaupai ai i ka aina. He mau minute pokoie waie no mahope iho o ke ku aoa aku, ua lele aku ia na Moi, na 'lii. a rne na poe a pau o ka huakai iuka. 1 ka wa o ka lele ana aku, aia 1 hoi e akoakoa mai ana na kanaka ī ke one | o Kaiakekua, e paa ana kekahi poe me na ihoiho kukui lamulama e a ana, a e lapalapa ana na ahi kukui o Iwikauikaua i ke awa- 1 kea. A hookani ia mai la na pu aloha mai I kekahi mau pu keleawe liil'u ano kahiko (mor(ar), e Henere Kupa, he haole © malama [ halekuai neī ma Kaiiua. O ua mau pu la, ; he 14 iniha ka ioa a eha iniha ke anawaena l o ha waha, he mau pu kuniahi kahiko no ia ; nana e kiai ana o Kamakahonu hale, a ma- jmua aku paha o ka wa o Lo Oeoki Pauleti i ka hilei ana ia mau pu i Hawai oei. | Alaila, ua maki aku la ka huakai alii, mai j ke one aku o Kaiakekua » hiki i Hulihee, ] nie ka ukali ia e na ihoiho kukui. i ka hi-: ki ana aku ua makaukau kā papaaina i halii ia ilalo iloko o ka lanai lau niu makai iho 0 Hulihee hale. O ka hoomaka koke.iho la no ia o na hoohialaai ana i lia ano ai mau o , Hawaii nei, inai ka poi awaawa a i ka poi i uaia awaawa ; a inai na ia lawalu hoi a hiki i na ia makamaka miko. Ua piha mai U a haiamu ua wahi oneanea nei i na kanaka ; mai ka pea he:na mai o Kona Akau a hiki : 1 ko na kaha, a e ku mai ana lakou e awihi i ana e loaa na manawa e ike ai i na Moi. : Ma ka hora 4 o ua ahiahi Sabati nei, ua | hoomakaia ka mua ana o ka Moi i i kana haiolelo alii ma keia apana, iloko o ka luakini o Mokuaikaua ma Kailua, a ua piha i o no hoi ka hale i na kanaka. Na ka KerJ Waiamau i hoomaikai mua i ke anaina. aia-' ila «a haawi aku la ka H.on. S. K. Kaa-i i ? ka olelo hookipa alii, a mahope iho ua haawi mai la ka Moi i kana olelo alii i ka lehulehu penei : " E na makaainana :—Ua hauoli au i ko kakou launa ana he maka a he maka. Ma i o ka oukou pule, a me ka ae ana o ka mea ; Mana, a ma o ke koko o ko oukou Lunama- f, kaainana, ua kohoia au i Makua no oukoa, a j, ooukou ipoe keiki, a i ohana no'u. Ua hauoli |; hoi au ma ka oukou makana i lawe mai nei, | ua hoike mai oukou i ko oukou inakee alii, i | e like me ka noiio ana ma i na kupuna mai o j j kakou, a uia ia ewe nloha, ke noi aku nei au j | e hoomau aku no kakou. Ua pumehana ko ; I kakou launa ana, a e lilo no ia i mea hoo- 1 maoao mau ia. |

! "O ke ano o ko'u aupuoi oka hoolauai i «la hou ai ka lahui kanaka, a la«psi ka eina. He makemake au e ko ole ka hooiloiio a ka poe e hoolloilo nere pau ana keia I»bui i ka make. Ua ioaopopo, aolee hiki ana ia'u hookahi, aka ma ke kokuo o ka mea Mana, a me ke kokua lokahi o ookou a»e a'u e auaiao ī keia akana nui, ke maoaoiaoa nei au e hiki ana 00. "Ua maopopo ka makia o ko Kamehameha 1., aupuni ' E hele ka elemakule, ka lua- | hine, ame ke keiki a moe ike ala.' Oka j Kauikeaouli hoi; 'O ke kaaaka pono o ko|na kanaka ia.' Oia mau makia, ua paa, a ua ewe ia mau pono a hiki i keia manawa. I " O ka'u makia hoi, oiai ke hioio nei ka I lahuikanaka, eia : Oka ohana kane a wohii ne e /mnau nui ana o ko ke alii kunaka iu. ! "O keia huakai a'u i hele mai nei, i hele i mai nei au e hoihoi aku ia oukou i kooukou. ! £ ike pu kakou. E hoi aku ana au, ae nojho iho ana oukou. Ua hele pu mai nei ou ! me ka'u Moiwahine, a me o'u mau kaikuaj hine nlii, a mnhope e hele mai ai ka Hooilina Moi, e ike ia oukou, a hele aku ia i ka aina e. E hana hou no au i oa kanawai i mea e mama ai oa niakaainana, a ma na mea pilikia a pnu e hoolohe no au. Aioha oukou " Mahope iho o ka haioleio ana a ke Ahi ka Mōi. ua haiolelo ke Kiaaina hoo o ka Mokupuni o Hawaii, e kokua ana i ka haioleio alii, a me ka Hon. H. A, Kahanu, a me ka Hon. S. K. Kaii. Alaila ua hookuuia ke anaina ma ka pule ana a ka Rev. J. Waiaj mau, a hoi aku )a kela a me keia me ka paj mehana o ka naau. ' | Mahope iho oko ka Mot hoi hou ana aku | i Hulihee, ua hele mai la na makaainana e ' alohn pu me ia, a e ike hoi. Molaila t nanea iki ai na'lii a hiki i kn uhiana mai o na ma'iu po. Ma ka hora 8o ke ahiahi, ua wena ! mai la na kukui malamalama mawaho mai o ka halekuai • Henere Kupa, aa hoomalamalama ia me na ipu kukui, a ua ike mao- ! popo ia aku la hoi na huaolelo nunui e kau I ana maluna o ka papa eleele. " Aloha ka I Moi Kalakaoa." Ma ka hora 9ae a me ka ! hapa 0 ia ahiahi no, ua haalele iho la ka 1 Moi i ke kahua maniania o Hulihee pa, a hei ie nui la a hiki i ke one o Kaiakekua me ka ' ukaiiia e na ihoiho kukoi lamalama, me ka haawi aku hoi i ke aloha hope i ka Mea Kij ekie Kuta Keelikolani, oiai īa nei i hookau- > iua iho ai oia a hiki i ka hoi hou ana aku o ka mokumahu Kilauea.

1 ka Moi i haalele aku ai J na ae one o Kamkekua, ua hookani ia mai ia na pu a!o- -' ha, mai na pu kaupoohiwi mal, a ua hookani pu la mai la no hoi na pu mortar keleawe, a i oa waapa a au mai i ke kai, ua puaiena ka ike ana aku i na ihoiho kukui maluna o na waapa a me na waa, o ka Moi pu no hoi kekahi paa kukui o ia holo ana mai. i ka hora 10 a. m, ua niniu ae la na huila o Kila- , uea no ka haalele nna ia laila, a holo aka la j iloko o ia po, a ku i | kawaihae j Ma ka hora 2a.m. oka Poakahi, Apenla 0. j I ka wehe loa ana mai o ke alaula. no ke kai lae maikai o ke ea, nolaila, ua ike moakaka ia aku ia ke kulana o na mauna nui ekolu o Hawaii. A o keia no hoi kahi maikai loa 1 no ka nanaina aku i na mauna Kea, Loa, a ine Huaialai. lke ia aka la no hoika hei- ; au kaulena o Puukohola, ka makaha i make ' wale ai ka luahi hope loa o Kamehameha I, ; a o Mailekini hoi, e paepae mai aoa oia ma> , lalo iho, me he lahalaha ana la o ka uq)au- ;• ma o ka noio. Ma ka hora ?£ o ke kakahi- ; aka, ua lele na Moi, a n>e ke kama alii wa- : hine Kamakaeha iuka, a me, na'l/i o ka huI akai. i ka wa o ka lele ana aku, ua hooka- | niia mai la na pu aloha he 21; aole no he ( mau pu maoli. aka penei ke ano: O ka pa> uda maoli nei, hookahi paona paha ka nui, i ua wahi ia i ka loie manoanoa mawaho, a : ua hauhoa ia a paa loa me ka lopiana kuaina ikaika, a mai loko aku o kela a me keia [ owili pauda, e pupua aba iwaho ka uiki e i kuni ai; a i ke kuni ia aaa o ua uīki la, ua j kiola īa aku la ka owili pauda i hauhoaia iioko o ntt pahu b«rela ekoiu e ku ana iluna ' ka waha, a i ke kani ana, ua like no me be poha ara la o ka pauda i hookomoia iloko o ka pohaku paa. Aka ke nana aku nae i ka waha o ka barela i ka wa e kaoi ai, e ike ' afau no oe ) ka oili »e o ka iapaiapa me he mea la mai ka waha mat o ka pu; a me ka ; leie poepoe ana o ka uwahi i kahi manawa | ke hamoia i ka aila ma ka waha o ka bare- ; ia; ka mea i ioaa ai ko na kanaka kapa ana | aku i ka pu, ' he uahi poepoe o Peiekaoe." ! Na Mr. J. Clemeots i ki keia mau pu bareia a me kahi haole e iho, a oia no boi keka* hi o ka poe nana i noonoo i keia mea, i hiki ai la iakou ke hookipa aku i ka Moi ma ke ano kipu aioha. Ma ka wapo he kanaha kapuai ka ioihi e pae r,ku ai, ua paku ia o hai a pani me na ; aaho, a ua kipeapea ia hoi i na lau niu, a ua hoowehiwehi pu ia me oa iau naheleheie o ke kuahiwi. Ma ke aio pono o ka paiena o ka wapo, e kau ana na huaolelo i penaia maluna o ka iole. " Hookahi Puuwai," a ma kekahi pio aku be mau huaoieio no raa ka olelo Beritania penei: Long IJfe and llappiness, (Ola Loihi me ka Pomaikai.) Peaee and jAtnly, (Maluhia a me ka hoohua nui a ma ka lanai aku hoi o ka halekuai o Mr. Chillingworth, e kau mai ana keia mau huaoielo. " E mau ke ea o ka aina i ka pono." Aia no hoi ma kek a me keia aoao o ka wapo e ku ana na poe kaoalio ku- ] ikiwa o Waimea, malaio o ke Kapeoa A. Spencer, (Kaipo) me ka makaukau e hooki pa aku i ka Moi, me na poe himeni pu i kahiko maikai ia. 1 ka wa i iele mai ai ka Moi mai ka waapa mai, a hele aku mawnena o ha koa kaualio, ua hoihoi ae la ua poe kaualio nei i na pahi ma ke alo, a puana mai ia hoi na poe himeni i ke mele, " £ ota ka Moi i ke Akuo." O keia mau hoohiwahi-

wa ana i ka Ofoi, he mea no ia i laaoao ole ia. pela ibo !a o« hookipa alil ana mai & ke- | ia wahi panoa nui oie o aa hale, a kaba no | b(H,a me tta nui ole e na kanaka. I koUa Moi j hiki ana aku i ka halekaai o Mr. Chilling- ; worth, ua haawi mai la ka Kev. Searl ioa ; olelo hookipa o ke aloha naa ka olelo BeritaI nia,. a i kukai ia aku hoi e na paae oluolu anaa ka Moi e iike me koaa ano lokomaii kai, ame ke kaee-e raau. He manawa pokole mahope iho o keia hoolua'np ana, aa eieo koke mai la ke kaa e kaa ai na Moi, a me aa iio no oa ukali. lUa mekaukau ana e ke kaa, ua kau aka la ka Moi, ka ffloiwahine, a me ke kaikuahine aiii iluna a ae ke Got. Dominis, a hoomaka aku )a na haoie a pau o Kawaihae e kauo, a me kahi poe ka* -naka e ae, • ekali aku ia ka lehulehu e ae mahope ame ka poe kaualio pu ma« luna o na |io, he aneane e hapakolu miie paha ka loa o kahi o keia hele ana, a hiki i ka hale poho o ka Hon. J. P. Parker, ke ketki laiawai o Waimea. 1 ka hiki aqa i ka hale, ua buro mai la na kanaka, me oa hiaai makee alii apau. Maanei i hooluana ai na'lii no kekahi maaawa, alaiia, aa hookipa ia aku la ma ka papnaina i hoomakaukania e ka Hoa. J. P. Parker a me kana keiki Mr. Sam. Parker. Oa kahiko ia o ioko m me waho o ka haie me oa lau nahelehele aaia, a maluna ae o ka puka komo e ka hale, e kaa ana na hua olelo, " E ola ka Moi i ke Akua." - Mahope iho o ka hooluolu ia aaa o ka leholehu a pau aaa ka papaaiaa.ua haawi ka Moi i kana haiolelo alii irooa o na kaoaka i akoakoa ae, mai ka ianai roat o ka hale; i na haole.ka mua ma ka olelo Beritania a mahope ina kanaka, a penei ke ano nui o kana haiolelo: " E na keoaimana; —Ua hoopiha ia mai au e ka oluolii a me ka haueli nui ma keia kumu hoohiwahiwa a oukou. Ua makai. kai hele ae nei au ma na wahi a pau o keia mokuponi, a ke hoike aku nei aa ia oukou e na keonimaoa, o ka hooki{m hoohiwahiwa kiekie ioa a oekou i- hana mai ai no'u, aole i ike la ma na wahi eae a poni. He hoike ana mai keia ia'u, i na hoike moakaka ana, oia hoi, o ka haunaele i hooaaueue ia ai ka maluhia ma Honoluiu, he wahi haunaeie kuloko wale iho no ia na ka poe ioo. O ka hookipa maikai i loaa ia'u ma keia apana. he hoike ana mai ia ia'u i ka lokomaU kai, a me ke aloha alii o koonei mau makaainana." "£ na keonimana; ke aloha aku nei au, a ke kukai oleio aku nei no ka Haiolelo Hookipa a ko oakou Kahunapule i hoike mai ai imua o'u, ua hiki ia'u ke hoike moakaka aku la oukou, o na manao maikai maloko o ia Haioielo Hookipa, he mokamua ia no ko'u hoomanao aoa, a he mea kuhohonu na'u e hoomaopopo nui ai." Mahope ibo o ka p«u aua o ku haiolelo a ka Moi, ua huro nui mai 11 na kanaka—alaila, ua hele aku la ka Moi rike a e launa pu hoi me na poe kaunlio puolu o Waimea, me ka haawi anaaku i na huaoielo hooluolu, a me ka olelo pu aku hoi, e hooili ia aku no he mau pahikaua maoli na lakou, aole hoi e like me ke ano o ka lakou mau pabi hookamani* Ae, he mau pahi hookamani ka lakoo, he laau ua hana ia no nae me ka mikioi e like la rae ka pahi, a o na pale o ka pahi he ili bipi ī ooki mai.iu ia, a ua hamo ia i ke pena, he ano kini kohu no i ka nana aku. Oko lakou mau kafciko, he lole huluhulu ulaula o luna, i ane ike me he paiule na kwla ma oa kijNoohiwi, i hana ia noluko mai o oa maawe lopi melemele i laoa noeau ia ; he papale kopu no hoi ko lakou papale, 1 apo ia me na lopi lenalena, a i ole me na lipine gula moali; ame ke apo ma ka opu, a me ka wahi o ka pahi e lewaana, He eleele ko lakou mau wiwae, me na lipine e moe ana ma na aoao, i o ke ano. 6 keia

poe a paa ke naaa aku, he poe opiopio, i heie a nonoulj i ka ia a mal a paha ua oi aku no ko iakou nani mamua o ka hapa nui 6 ka puali kaualio o Honoiulu i tioopau ia iho nei (Woe na 'iii o ia puali). Mahope iho o ka haawi ana aku o ba Moi i kana olelo la lakou, ua haawi mai la lakou i na huro,a mek a.ai la hoi ka poe himeni i kekahi mau meie maīkai. Aoie i liuliu mahope ibo oka hooma-ha-ana maanei, ua kau aki} ia na Moi ilana o ka waapa aiii, e kaii makaukau ana ma ka ae ooe onakai Hio o ka hale, a o ka baalele iho ia no ia o ka huakai aiii i keka bawanawaoa o Kawaihae no ke Kilauea ; me ka haawi hou ia mai i na pu aloha be 21 e like me ka pae ana mai. ike kani ke ana o ka hora 11 a. M. ifa kue kaiue hou aku la ka mokumahu ma kona aia a»s»na, a hiki i Mahukona ma ka £o ia hora i hala ae. Ma ka hora l£ r. m. ua ieie aku la ka Moi, ka Moiwahine a me ka huakai a puu i na

[ ,MB «14 MAHL'KONa. ! I ka paeana o ka Moi ioka, ua haawi i mai Ia ka poe puhi obe o Kohaia i ke meie " E ola ka Moi i ke Akua," a i kauwaloleo pu ia mai hoi e na huro t na. Hele iho la ka la, nana aku, enaena, hnlili nopu ke kula ke nana aku. Aia hoi.ua makaukau na lio he 60 ia Mr. Lumaheihei no ka huakai alii. A he mau lio e ae no hoi kekahi. He wa hio keia o na poe ukali a nie na ohua no ka lawe aoa i na lio no lakou. Ua heieaku la ko makoa Haiama e kau iluna okekahi lio, a hooleia mai !a, aole nona ia lio. kao aku ana he lio, a hooleia mai iina. Pela wale no ia 1 apa ai a nele loa i ka lio ole, " hu ae la ka aka.' Ma ka hora 2! ponoi, o ka auwinala ua haaleie iho la iea huakai alii ia kai o Mahukona. a pii aku la iloko o ka la, i ke kula molaelae, a aole he i he wahi kumu laau nana e paku aka i ke kikiki weia o na kukuna haoa. Koe iho la ka mea kakau a me kekahi mau ukali e ae u ka Moi, a me kekahi p<» ohua i kai o Wahukona, no U neie i ka lio oie. No ka j n ole o ka mea kakau me ka huakai alii, nolaiia, aole e hi-

ki iaia ke hoike"aku no k© ajno o ka hookipa $aa i ka wa i hiki akaai ka Moi i uka o Klohala ia ahiahi. Aka, mamua ae oka hora 5o ke ahiahi, manao iho 1* ka mea kakau e hoao i ka ikaika o kona waiTi Ko kahiko, nolaila, ua kakele aku !a oia'i hookahi a elua mile ka loa mai na- kapakaī aku o Mahukona, a ike iho ia' ua hiki kupono no ka ikaika oa ka hele ana i kahi loihi,- nolaila, ua hoomau aku la oia i ka pii aoa i ke kula. O kealanui mai kai o Mahukona a hiki i ka hala ana o na mile ekoiu a eha paha, he inoioo launa ole, he a-a kau wahi, he ili, a he pohaka, aka, e hiki no nae ke haaa ia a lilo i alanoi maikai ioa, no ka mes, ma o a maanei e kipukapuka una no ka lepo. a mauka aku o ka palena o na mile eha, he ano maikai no ke alanui. e iho ana i kekahi mau haalu kamoe maikai, a e pii aku ana hoi i na ahuo, aole.no he kiekie loa a me ka pii ku. Ua lohe mai ka mea kakau, oke kumu ka i hoopii ia ai ka Moi ma kein wa> hi i ike ai oia i ke ino o ke alaoui o Mahukona, a malia o mnliu oia i ke noi a ia apana iloko o keia Kau Ahaolelo ae, e haawi ia i haawina dala no ka hana hou ana i ke alanui o Mahukona. lna he manawa ko ka mea kakau e makaikai pono ai oia i keia mau wahi, ina ua hiki iaia ke koho i ka nui o na dala e paa ai no keia alanui ke hana hou ia. a ina hoi ua ike lea aku oia i na ku-

mu nui o ka hooikaika ana o ia apana no keia wahi ina ua haawi oia i kona manao no ia mea. Oiai, oke awa o Keawaeli makai pono ae o ka Mahina ko o Kohala, a hookahi wale no hoi mile ka loa mai knhakai mai, he wahi kupono loa ia no ka lawe ana i na okana, a ua kokoke hoi i ke kauhale nui o Kohala Akau, a he maikai loa ke alonui. Malia paha, he inoino ke awa ī kahi'wa o Keawaeli, a nolaila ke kumu i manao nui ia ai o Mahukona ; oka, no ka malihini p ka mea kakau ia wahi, nolaila, aole e hiki iaia ke hoakaka lea ī kona koho pololei ana. He manao koho wale nae kona, me he la, o Mahukona paha ke awa kiko waena no Kohala, a nolaila ka mea i manao nui ia a-i ke alanui malaila, i hiki ai i na kanaka o kela a me keia pea ke lawea halihali i ko lakou mau ukana ma ia wahi, Ina pela, ke mahalo nei ka mea kakau.

I ka hala hope at»a o na mi!e eha, ano molehulehu iho la aohe ike pono la aku o ka aina ma o a maanei, o ke alanui waie no, a hoomoo aku la oia ma ka meheu o ka huiia kaa. U keia ke alakai o kahi malihini no ke alaoui maa ole iaia. Ua olelo ae kekahi nupepa o keia kuianakauhale, "ua hoohele wawae ia ka mea kakau o ka nupepa Hawiii Pomino keia mea, e ala mai auanei na ninau, " owai la ka mea nana i hoohele wa* wae?" Uka Moi anei oka mea nana ka huakai ? a i ole ia, o na makaainana paha o Kohalil Aoie na ka Lani i kono mai iaia e hele wawae aku, aole hoi na na poe kanaka maikai o Kohala, aka na ka manao paa a me ke ake nui o ka mea kakau e hele e ike maka oia i ke ano o ia wahi, a me na hoo* hiwahiwa ana mai a na kanaka o Kohala i ka Moi; he oki |r>a ka lohe pepeiao mai. Ma ka hapalua o ka hora 8 o ka po, ua hiki aku la oia i ke kaliawai a me ka piko ponoi o ka MAHINA KO O HALAULA. A i ka bora b v m hiki loa aku ia i kahi o Mr. Williama ka Luna Nui o ka Mahina ko o Halaula i Kohala, aia hoi, e hoonanea ana ka Moi a me na 'iii i ka huiahula haole ; e ♦' wili ana ke hoa i ke hoa," a e. muimuia ana na kanaka, e a-a ana na kukui e h(o ana kela a me keia ine na hiohiona, a me helehelena i hooulu mahiehie ia e na hookipa aiii ana. Muanei, he pono i ka mea kakau ke haawiaku i kona mahalo piha ia Mr. W. C. Punahoa, a me kalii e ee. no ka mea, ua hookipa maikai ia aku la ma ko laua hāle iu po.

I ke kakahiaka |ie o ka Poalua Apeīila.% hele aku la ka mea kakau e makaikai i ka ianai i kukuluia ai no ka ahaaina a me kahi e hui pu ai na Moi me na kanaka. O ua lanai nei, he laoai nui akea, i uhiia me ka ie pea. a ua kapiii ia o lalo i a ma ka aoao hikina akau o ka lanai, ua hookiekie ia ae kekahi papaiiele, aoia kahi i ho* aaa okoa ia no na Moi. Ma ka paia aku, e kau ana na huaolelo i hana ia ine na iau naheieheie uiīuli a me na pua penei " E oia ka Moi Kalakaua, " E mau ka ea o ka aina i ka pono."

Ma ka kom 0, oa hele mai ia ka Moi iloko o ua lanai nei mai ka hale mai o Mr. Wiliiame (o ua laoai !a, he maa anana wale no ke kaawaie mai ua hale ia, ma ka «oao komohana akau). (Ja haawi aku la ka lehulehu i na huro, a i kona wa i komo ai iloko o ka lanai a hiki ma na noho i hookaawale ia nona, ka Moiwahine a me ke Kamaalii wahine, ua hoomaikai īa ke anaina e Mr. Z. Kalai; alaila kamailio mai la o Mr. D. Naiepaakai, kekahi o na Komite o na makaainana penei:

" E ka Makua ;■ —Ma ka inoa o na makaainana o Kohala nei ke haawi aku nei i ka hoomaikai la oe, no ka hele atia mai e ike ia makou."

Alaila ua oluolu i ka Moi e haawi oku i kana oieio alii penei:

" E 81 Makaainana Ua hoopiha ia kuu I puuwai i ke aloha i ka ike ana ia oukou i' keia la. CJa maikai a pum¥hana no hoi.; Ma keia akoakoa ana mai a oukou e hoike i I ko oukou aioha a e launa pu kakou, ua hoo-1 manao ae au i kekahi mooielo kahiko o ka «pana o Kohala nei. O oukou o na mamo noia a Palena V Paia a me Luahine. Owau hoi ka Kuaana a 1. na 'lii o Htio. Kaua iho nei.iei mau apana a hee o Hilo ia Kohala majKawaihae. O Palena o ke kupuna alii o k®i opana oia ka mea nana i hoopa< kele i k<f u kupuna. Mahope iho ua pio o!

Kohala ia Hiio, a o ka hoopakele ana a Pakna ia Kuaana, aole i poma ia 'Koaaea. Da hoohlo o Kaaana i na aioa a pau o Palena i puuhoooa. E maiu ka aiaa o na makaainana mai oa o. Ke 6« nei a« ma ua puuhonua nei, a o ka'hoike ana a oukou i ko oukou manao aloha alii, ia'u a me ka Moiwahine a me kuu ohana, pela hoi au e hoolilo ai i ko oukou aloha i puuhonua, i oioi/ia oo ka hoomanao mau ana i ko oukou aiohaone ko oukou lokomaikai. « O na hana nui o ko'u aupuni o ka hoolauai a me ka hoouhi ana.i ka luhui.kanaka, ba mahi ko a rae ka pomaikai ma. ke a»o kaiepa. Ua olelo ia ke emi nei keia lahai kanaka, a ma na hoike makwhiki no ka lahui kanaka ua emi io no. Nolaila ke manao nei au he kumu hana maikai no ia na'u e lawe ai i Makia, i kia, a i pouhana no ke aupunie paa ai. "O ks Kamehameha {. kakm i paa ai kona aupuni. Oia no ka>olelo ahi,' E he]e kn elemakuie, e heie ka luahiae, a e hels ke keiki a moe ike ala.' Ua ewe mai ke ko a me ka pono oia oleio a hiki i keia la. Oka Kamehameha il. hoi, 'E ai noa!' Oka Kamehameha iil. hoi, 4 Oke kanaka pono o kona kanaha ia.' Ke manao nei au, ina o ka hoouiu lahui ka V hana, alaila e lawe mai.au i Makia no ko'a aupuni e paa ai. Oia hoi, »o ke kane ame ka wahine, e hoohanau nui ana i na keiki, o ko'u kanaka ia." Muhope iho o keia ua haawi akulaoia i keia bai olelo malalo iho ma ka oleio Beriv tani imua o na haole a penei ka unuhi ana. " E na keonimana a .me na haole kupa o Kohala. Ua olioli nui au ika pu ana me oukou maanei, a o ka mua keia o ko'u halawai ana me oukou iioko o ktto wa i i noho ai ma ka Nohoalii o keia Pae Moku. O ka pumehana a me ka iaulana o kua hookipa ia ana mni e keia apana, ua lilo ia i mea hauoli nui ia'u, a ua hoomanao aeau i ka mooielo o ko'u mau kupona e pili ana me na poe mua o keia wahi, aka, o keia mea nae, aole no ia he mea ano nui, ia oukoiJ, nolaiia, he makemake ko'u e hoaiai wale aku no ia mea i hala. "E na keonimana, ke hoike ak« nei au ia oukou, e nana nui no au no na pomaikai oko oukou apana. E huli no au, a e , hana h'oi i na mea o pau e waiho ana maloko o ko'u mana, no ka hooulu ana i na ano mahiai a pau ma ka aina, oiai, aia iloko o iakou i waiho ui na kumu io o ka pomaikai oka lahui; aku. ena keonimana. e hoomanao oukou, aole e hiki ia'u wale no, ke ole oukou e kokua mai. nolaila, e hana pu kakou; ahe manao ko'u ina e hookomō kela a me keia kanaha i kona hokua i ka huila, a hana me kona manao ikaika a pau, a me ke kupono, e hoalii mai no ka lani i na hooikaika ana. 41 E na keonimana, aole e hiki ia'u ke hooki i ka'u olelo me ka lawe ole ana i keia, | he manawa kupono no'u e haawi aku ai i i ko'u mahaio i kuu makamaka Mr. Williams, no kona lokomaikai, a no no hoomakaukau | kupono ana i ko'u mau mea e oluolu ai oiai | maanei. Ake hoihoi hou aku nei au i ko'u ! mau mahalo no na hookipa aloha ana mai a oukou ia'u." I ka hooki ana o ka Moi ī kana haiolelo, ; alaila, hele aku la o D. Naiapaakai, me ka hoohaahoa maikai ana iai« iho imua o na'hi ka Moi, a me ka Moiwahine, a oleio aku la I penei:

" Ua loaa ia makou ka oluolu e iawe, a e ae aku i na olelo alii a pau i haawi ia mai nei. Nolaila eia ka makoa panina hope no kau mau mapuna leo e ke alii, oiai o ka hiku °e o m ftiui mai a Kamehameha 1 mai. nolaila e kapa la kou iooa o " Kalaho4«o" aole o " Kalakaua" (huroia.) Mahope iho o keia ua haa«(U(e iHt4£ons. W.T. Martins a ia£_JP. {(oakanu, ao ke Dr. White hoi kekahi i haawi i kana olelo hoalohaloha i ka. Moi ma ka olelo Beritania; alaila ua pule ia e Mr. Kalai, a hookuui» be »naina.

Mahope ihoo ka hookuuia ana o ke anaina, oa hele mai ia ua kanaka e aloha, a e iulu lima, a e honi hoi i na lima o ka Moi, ka Moiwahine, a me ke Kamalei Wahine Kamakaeha, a oa haawi mai la i ka lakoa mau hookupu; No ka piha kei loa aiai !a 0 ka lanai i na kaoaka ! keia wa, Mlaila, aole i kana mai ka hahana. Ua kauoha ia aku la iakou e hele pak»hi mai e alo6B, e noho like ilalo, nolaila.ua aoho iho MakoU i|alo, me na hiohiona o ke aioha a me ka makee alii iluna o lakou. Iloko o keia wa 1 noho l'ke ai, ua hoomaka ako ia ka £Soi « oinau ia lakou e hoike mai i ko iakou Tpau pilikia i hiki ai iaia ke noonoo i ka w* Ahaoielo e hiki mai nna, a i loaa mia ka īke mua ina pilikia ona makaainana. O fceia haoa ana a ka Moi peia, e oinau si i qa manao a me na pilikia o na makaaioaWi, he hana ano nui ioa ia i hana pinepine eie ia e na Moi; a o na Moi oo hoi o keia ano, o iakou no na Moi e inanao nui ana e hoolau> lea like i ka noho ana kuokoa o keia a roe keia konaka malalo iho oaa, a e hooko ako i ka mea e P°°® «i a e poinaikai ai kona mau makaniiiana. He hoomaka ana keia ona inanaolana-Hia o na ia e ola ai ka lahui, aka o ka io a me kana mau hana maoli, oia koe a o Ka kakou hoi ia e nana aku ai.

1 keia wa o kona moaa ana ehiku maa pilikia a na makaaiaaoa i hoike aku, n o*. w-aena o keia mau pihkia, o ke alanui kokahi o Mahukona, e hana hou ia, a e ho«kuu ia hoi ka auhau o na makua keiki lehuleha; (ua ae aku no ka Moi e noonoo oia qo U haokuu ana ika auhau kuia ona raa kua i hiki aku i ka umi keiki, aka eha nae ka nui d na makaainana i nonui mai ai, a i ka lima o na keiki ili pu iho ia.) O ka metaia il ro kekahi » nonoi pu ia mai, a o ka auhau o m iio keiki, a me ka haawi ana i na aina aupuni no na makaainnna, Mahope iho o kem kamakamailio pu ana me na kanaka, ua haa>