Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 46, 29 April 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU. [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU.

(0 keia kaao e hoopUkuii oei, be kaao no ia i lau- ; laha nui mawaeua o na kanaka llawaii, a ua hoopu- 1 ka ia i mea e ikeia ai ke ano o oa manao o ka poe 1 kahiko o Ilawaii nei, ko lakou mau haku ana i na i kaao, na ano o ko lakou oiau lealea ana, na koho i wale ana olakou i kahi e bele aku ai ka übsne nia- ; hope iho o ka inake ana o ke kino, a pela aku. 1100- 1 makaia kona hoopuka ana ma ka He!» 34, Huke ].) ; HELU ]3. A ku ae la ua ilamuku nei, n hele akif la { imua o ke alii wahine, a ku ia iniua o kona aio me ka eehia a iioike aku la.i keia mau mea a pau imua o kona alo, (Kawelu) a !ohe ia, mai ka ilamuku aku,: mino aka iho la kona mau papalina i ka lohe ana i na olelo a ka ilamuku nui. A ninau mai la, auhea ia mau kanaka, aia : no mawaho, wahi a ka llainuku. O hoi.A ; hoole aku aohe wahine, oiai, he kan.< no kana i hoao iho nei no ka aina lown, pela oe e ;

j olelo aku ai ia laua. Ae aku ia ka ilamuka, | | aka, noi hou aku ia oia i ke ahonui o Kawe- i I lu e hoike mai. i kane ui r a ae mai hoi 44wmt' noi, e iike me ka īnanao o na maiihini. A ua ae ia mai' kana mau noi ana, a ku ae la o ;Kawelu ilana, e hoike ana i kona nani oike- , lakeia imoa o na maiihini, a ike aku ia laoa i ko Kawela mau heleheiena ai a nani hoi. i A lou iho la laiia, me he mea la, e i mai aoa ' ua ku i ke ou, i ka ia nuku oioi o ka moana, a liki honua iho la laua. e pupue ana me he mea ia, ua eha iho la laua. - ' A hoi mai la ka ilamoku. a ko iakoa nei ' hoi aku ia no ia, a hiki ma ka'hale a-i-puu- j pua, ai hou ih« ia iaua a maona, a oieio aku ia o Hiko imua o ko laua 'alo, be nani no na, ua hiki mai ia no i kahi o ka wahine ) a ua hooie la mai la no, he ma'u nele ana no j ia, o manao mai auanei olua, ua keakea ia j ko olua aianao, a me ka olua huakai imi wa- > hine, i mauna mai ai na iwi i ke kai loa o ka moana a hiki i Hawaii nei, a hui pu kakou. A liuiiu iki, ko laua nei ku ae la no ia a hoi 1 aoa, a haawi mai ia i ko laua aloha ia Hiku, « me kona Il&muku. 1 la laua i hoi ai a hiki i kai, i ea aku aua- ! nei ka hana, o na waa wale no ke kau ana, ua pau na kanaka i ka nahoio i kauhale, a 1 kakali iho la laua nei a napoo ka la, aohe no > i hoi mai hookahi, a moe no laua ma na waa, 1 e kali ana i ka hoekele a roe na hoe waa, a hiki i ke ao loa ana hoi mai la lakou. j I na hoe waa i hoi mai ai a tne ka hookele a haiawai pu lakou ma na waa, ninau aku la ua man keiki nei—Ea, heaha ko oukou mea ' i haalele ai i na waa o kakou, a pau oukou i ' ka heie i kauhale; olelo hoi ka hookele, aole ! no e poino ko kakou mau waa, no ka mea, ua paa no i ke kiai, nolaila, aohe o makou ; manao nui no ia mea, manao nui makou no ' ka olua huakai i mahaoi aku nei i o na : alii, o olua no nae ke hilahila ana, ina ua hoi nele mai la olaa. Ae hoi, wahi a laua nei, : ua hoi nele io inai nei no maua, aohe a ka-; kou wahine. « Aka hoi, lie keu no ka wahine ui nui wale a maua j ike niaka nku nei, aole no polm e lihi launa aku ka nani o kein wahine, a me ; kona ui, i kahi ui nani oie o ko kakou alii kane. NolaiU, ua eha keia maunaau. ua nakui oloko i nei mea he manao, ua liele i mai ka makemake a nui, aka hoi, o ka hanau iao ia ana mai hai e na makua. tna la hoi oa ike ia Hawaii. Pela laua nei e haanou nei iniua o ua poe nea kauhale nei, a ' haalele hoi i ko lakou alanui moanae hiki ai innwaena o keia ipau kai. Aka, iwaena oin mannwa a laun nei e olelo ana pela, he mahalo wale no ka lakou la hana me ka hehe o na aka, a ane pono ole na manao o ka poe aole i ike pono i ka iu o Kawelu, oiai, ua hai aku laua ua like a like na nani me ke alii kane me Hiku, k-a mea a kakou i iohe ai, ua iho ilain io Milu la. A pau ka lakou olelo ani pela, ano meha , )bp ia ke ahiain, koe iho h me be noenoe Uu-U e pahola ana maiuna o )Ji p kaiionua, ia wa hoi piha u mai la na waa o lakou : nei i na makaikai, na wahine a me na kane, e nana ana no hoi i ka ui o nei mau keiki puukani, a ia Kawelu nae hoi, kapae tna kulakula ia inaikai huhewa, a ina paha oia i maikai la nonei manawa, pulehu kaakaakai ma o ae, a pua hoi ka uwahi maanei nei. A pau aku la na kamaaina i ka hoi ma ko lakou mau wahi, huk-ia akn aku la laua nei e na hale aikane, a kalua na puaa, a i ka pili o ke kau lana na waa i ke kai. A hoi mai i» na keiki kuko, a lia ia Kawelu iluna 1 o nu waa, a o ka hoe aku la no ia, a kupono j iwaho o Hiinka, hao iho la ka hau huihui o he nno kakahiaka, o ko lakou la hao aku la , no ia, a pae i Kauai, ma Waimea, ekolu po, ekolu ao pae ana laieou nei i ke one o Luhi, me ka ike la mai e uka, A liiki lakou nei ma Waimea, a ku nnua o ko lnkou Haku, a hoike aku ī na mea a pau 1 imua o ko L\kou haku, a hoike aku i na mea a pau o ka iakou huakai i hele ai i Hawaii, me ka haanōu aku imua e ua alii nei o lakou, he wahine no aohe nue he ui, aka, he pupuka loa, Nnlaila, aole o makou makemake i ko makou haku e hoao me ia ino. O ke kumu oia olelo ana a lakou pela, i ; hoouna ole ia e holo hou i Hawaii, oiui no , hoi paha, ua ike pu no lakoi nei i ke ano nui e ne'.e ai lakou i ka wahiue ole, oiai, aohe pilipili aina iki ko iakou alii nie ko Kawelu mau helehelena ku i ka aiiue puuwai o na • mea a pau e kokoke aku una imua o kona mau inaka. No ka mea, he ano e ko lakou alii he nani mae wale, a h« ano e hoi o Kawelu, he nani paa mau a mae ole. Nolaila, e hoomanao iho ka poe lieluheu n>r>olelo, malia, o oukou pu kekahi i ku ia mai ma ke alanui o ka lia, me ka makemnke. Ua ike ae la no kakou, ua hoi nele aku la lakou i ko lakou walu, a ua noho lai iho la no ka lehua inakanoe o Polialiu, i kona home noho uka, me kona i aikunane eueu a kauluna. Nolnila, ke hoi nei no kakou a olelo no ua inau nani la o iia au i haia ae uei, noua keia moololo a kakou e ike mau

| a«i, oiai hoi, i na aukai o Kauai i hoi uka ai i mat oka eoai o Kawanui e iike me ka mea i olehLla ae koe iho la oka kakou mau hi* wahiwa, H(bfa a me Kawelu. Ma ia hope iho, hoi oleio iho ia o Hikua ' rae kona kaiknahine me Kawelu, ma oa mea ' piii pono i na mea elua waie no, e like me ka mea maa mawaena '& na mea a pau o keia iao inea. Ia lakou e noho pu ana me na kanaha ma ia wahi, aohe kaua i kiki mai ia mau ta, no ka mea,.ua lono ia ka ikaika o i Hika a- me kana mau hana hookalakupua nui wale i kela wahi a me keia wahi a puni | keia pae moku a pau i kona inoa laahia kau- j lanai ke ao nei. ! He elua kanaha anahulu o ko laua noho'na | ma ia uka, hoi aku la o Hiku ma kai. Oiai, I | ke haawe mai la e kokoke napōo kapu o la-1 | kou a noho-no o Kawelu ma uka me kona,| j poe kanaka, ame kona poe kauwa. He la- j | waia a he mahiai ka iakou mau hana ia roa-1 nawa. a hoi no hoi kona kunane me kona poe I I a pau makai o Palaueka i Hoiuawelo. ■ la Hiku i hoi ai ma kai a Kiki mai la na i po kapu heiau o Kane, kona hoi aku la no ia ; iloko o ka heiau me na kahuna, e iike no me j ka aoao mau o na aiii a pau o ka wa kahiko j [ haaleie ioa. A neho o Hiku iloko oka hei- [ au, i na ao kapu a me na po kapu. Aole oia i hele ma o a maanei o na wahi ' e ae, iloko wale no.ia oia pa moneka Kaiho- { ] kae ai i na akua wahahee o keia wa, me ke ■ kapu kuhihewa a na niii, a me na kahuna. ! t Oia noho e iiiku, iloko oke kapu heiau, a ( pau hoi aku la no ia ma kona home noho maa , : mai kona wa uuku mai, oia hoi ma uka o Hualalai e walu la o kona noho pu ana me i kona mau makua, oiai, ke aneane mai ia na : la o ko Ku ola kupono ana, e hoi aku i īee ale ! ula i keale lani. O keano oia mau hoaole- j 110 i ike iho oukou e ka poe heluhelu penei: i kealeula, he make ia. Kealelani hoi he lua :kupapau. I'ela ka mea i haike ia ma keia moolelo knulana o Hawaii nei, oiai, e hele pololei 'na ; kakou imoa, e like me ka mea i kakau ia e K<»elewaipio i ka m. h. 1823, mo Kaowaloa : i Hawaii, i kokua ia a hooponopono hou ia i ka m. n. 1828, ma Kailua, Hawaii, e Kepookulou a me kona hoahanau. 1 Oiai, he hana nui no keia oko oukou mea ; kakau moōleloe kope nei, i meae ike'ika poe 0 na hou e ku mai a»a, 0)B), e ko Hik« meolelo maoU k?ia i olelo ia e ka mea ' nona keia mooleio o Hiku Kaulana. [aia e noho ana me kona mau makua ma 1 kahi ona i hanau ia ai. Oiai no hoi, ua noi akuo Hiku i kona mau makua ehele i ka makaikai ma na aina lewa, a me na aina p4a, a me na kumu o ka iani, oiai kona mau la kupono e hele ai, oia hookahi wale no, me kona noi pu aku e pii īluna io Kane i ka wai ola la a me kona mau kupuna iluna i ka ! mahiiia. Ua ae mai kona makuakane i kona holo'na :ma na kuka\u eha oka \arii, a me Ua hoaaa ame na aina i noho ia e»a kupaa ioo. Ua ; makemake nui o Ku e hookuu i kana keiki, 1 ike ia kona ikaika a me kona koa ma na : wahi a pau o ka lani a me ka honua, a me ka lewa inaluna ae nel. ' 1 No ka mea, ua aa ko Hiku ma.nao e hele ; oia a pau ka lani, a na aupuni o ka iewa. Aka, ua paa 'mai la ia i kooa makuahine, oiai, ua ike no paha ia i na meae haule mai ana maluna o kana keiki baltu a iani hoi. la wn ponoole ko Hiku manao no ka aua i mau o kona makuahine iaia, a ko ole kona i makemake ana i lia mau ai. Aka, ma keia l mua aku paha e ike ai kakou i koaa ano akua, a me kana mau hana me Makaiii kona j i kupunakaoe, oiai, iwaena o ka aua ana a ! Hina i ka kakou kama koa, ko Hawaii nei; Kenerala kaulana i na la i hala io kikiio ka ! eueu, ke ahi kanana o keia pae aina. | : Nolaila, ke waiho maikai aku nei ka mea 1 kakau mooielo i kona manao imua o oukou.e ; ka poe mea heluhelu, oiai, aohe no hoi paha oukou i halawai pu mai me ka mea kakau : ; mooleio nei, ma kana mau hana ku i ke aho-; nui no ka hoopuka ana i keia mooleio kau- J lana o Hawaii nei. Oiai, mamuli o kooa j ; lokomaikai, ua kokua mai no ia i keia moo- ] ; lelo i mea e pono ai ko kakou pepa, a i mea j ' hoikeike hoi imua o na maka o ka poe o oa j hanauna hou e ka mai ana. la wa mahope mai o ka aua aea a Hioa i kana keiki ia Hookaukaweli, aoho iho la ke , kuko iloko o kona naau akua, a boi ola ma kona home mau i noho hope ai, ma uka o Kawanui e walea ana no ia i kana mau haoa a pau i manao ai, a e nooooo aoa oo hoi oia ma namea e hiki mai ana. laia e noho aua me kona poe kaoaka he iehulehu, hookahi ana hana ia manawa, he oo ibe, a he pahee, he olohu, a me kekahi mau hana e ae he nui wale i piii i kona ano, e like ho ae ka'u i hai mua aku ai m oukou, oiai, he ni«i na mea hooiealea, a hoonaoea no hoi ejlnioo ai na papalina i ka akaaka. Aka, ino ma kau wahi oia mau mea, ua waiha malie au ia me ka hoomoe ia ma ka o ka like ole.

Aka, i mea e maemae ai i ka 'poe makai-' kai ke ike iho, a ke heluhelu iho hoi i ko Hiku moolelo a me bana m'au hana ku i ke koa, a me ka wiwo ole. Nolaila, ua iawe mai au i keīa me ka nihi ae ma kahi maemae, maikai, a o ka nui o ka mea i kakauia ma ka huke i hele a lepo, a nahaehae a ino,; aoie au e pono e lawe mai i na mea awaawa pono ole a pau. Oiai, ua manao kekahi poe ike ole, a naaupo o ka maikai o ka mooielo ka mea nui, a me ko lakou mnkemake raa ia ano, aole 1 nae pela k<t manao o ka poe maikai, a me j ko'u, oka mea nana e kakAi nei. Oiai, he J hana luhi keia, a he nihinihi no hoi ke kakau. j | aaa, i mea e maikai ai ka moolelo mai ka > | mua a ka hope, ; Ia lakou no e noho ana ma ia uka me ka | maikai, aohe kekahi poe alii a kupu hoi i; j hele mai imua o Hiku ia manawa, a hiki i I ka ia i o ole Kukahi a me ole Kulua, he mau j Ila kapu heiau no ia, a me na po iho elua. A ; ua iho no o Hiku i ka Naheie ma kai o Palaueka, ma kona hale noho, oia a me kona llamuku, a me na paa kahili eono, he poe kuapuu wale no lakou a pau, noloko o ka ■ hanauna hookahi, penei ke qno o ko lakou ; [■ moolelo a kaauhau. I. O Kaweiauila he wahine, moe aku ia Ka-1 | wau he kane, haoau mai o Pue, ka mua he I keikikane, a he kuapuu no hoi mailoko mai; ! ! mahope mai hanau mai o Kahea, he kane i no, ahe kuapuu mailoko mai; ma la hope i ! mai hanau hou no he kane, kapaia kona inoa j o Kekapu o Hiku, he kuapuu ne mailoko i mai; uma ia wa mai no haaau hou no he I kepkikane a kapa ia kona inoa o Kahaoi, he , kuapuu no keia mailoko [mai, a pela aku ; j hapai hou i keiki a hanauaej la, he mau {pahoe laua a elua, he kukue na [ wawae akaua elua, a kapa ia na inoa o laua o Keakoa ke kaikuaana, o Kamaokeakua ke kaikaioa, ua like ioa laua. Oia kekahi poe mana i naMa o ko Hiku ; ; ola ana ma kona ano kanaka, a me ke ano ■ akua. Aia no lakou maluna ae o ka ilamuku, he make no ia lakou, ahe ola. Aoka ' muli lon o na mahoe, o Kamakaokeakua, he keiki ano e ia,a he kupua hoi, ialualu aku i na kapuai o Hiku. , 0 keia kuapuu, Kamakaokeakua, oia ka oi, a me ke aiwaiwa o na hanauna kuapuu . naenae eono i hanau ia mai a; lakoa mai ka ; puhaka hookahi i»ai o ko iakou mau makua. 0 keia kuapuu no hoi, oia no ko Hiku hoapih mau mai ka wa uuku a nui wale, a hiki wale i ko Hiku wa i ku hou ai e noi imua o kona makuahine, e hookuu iaia e hele e makaikai ma na aina a pau o ka lewa a me kukuiu o kahiki, Oiai, i ua ohana kuapuu naenae nei i bunui like ae ai, he maikai lakou.a he poe pui nahele no hoi i ko iakou haku lani, (Hiku.) He poe like ma ka nobo ana o ke alii, he poe hana, he poe oluolu loa, aole huhu lakou ia (akou iho, a kue, a makuahana, a he poe hooiohe no hot i na mea a pau e kauoha ia aku ai ia lakou. O Kamaokeakua, oia ke poo a me ke alii o lakou a pau mai ka mua a hiki i kona palena. Aia wa kuhea mai la o Hiku la lakoa a paa e hele aku i ona la. A iohe lakou, nauwe aku la ms kahi o Hiku, a malaiia lakou e noho ai, a hoolohe 1 na mea a pau o ko lakou haku e olelo maa ai. A pau ia mau mea, hoi like mai la na ! mea a pau o'ua poe eepa nei, mamua iho o ka wa e a» ana, a e inu ana paha i ka waiu momona. 1 ua ohana kuapuu naenae nei e hei ana i | ko lakou hale ponoi imua, okawaiae ahaj aina ana na alii ma kekahi haie kapi) i heoI kaawale ia. Oiai, o keia ahaaiaa na Kawej lu no i kukuiu, be ahaaina hoike keia iwaena !o na aiaio a pau me na alii. Oke ano oua ! ahaaina la, be ahaaina hula o na lealea a . pau, a ua kukulu ia na kuapuu i mau koa I mawaho ae o kahi kaawale, aia no ia lakoa j ka make o ke alii a mo ka ooa ke maalo ma !ia wahi i fca wa e aoa ka ika lo- ! 10, oia ka aina awakea, ehiku ia o ko lakou | ai ana.

He mea weliweli nui la o na obana eepa nei, hookahi wahi kuapau i hefe • kokolee spkl» ioum i k& l«po, ha osenae a ha Waoi ka ieo ke k&enailio. iwaeoa o | keia ahaaiaa aaa, be mea ano e ia Hiku i ka j Maheie ke knpa ke kototie kaaiaiMi o Hawaii nei, ua ai aku oia he eiaa a eko]u raaa nme* | ke poi nai, a ua maona, he ai.kupaeaha keia, | eia ka he ai kolohe. Oiai, ma i« la ae elua i poo kaaaka f hana maiau ia, he mau poo I auo kahiko mamua ako, oa haaa oia i ka awa&wa a me ka mea pono ole ke hai aku. Oiai, im ia hope mai, he noi na poe melihini aiii o Maui i hoio ako i Hawaii « ike pooo i ka ui a me ka oaai o Kaweiu laua 4 ; Hiku, oo Euiiki i Haaa keeaniau alii meaa waa he omi, n» na mea hooknpu&ko ia Ka- ' welu laua o Hiku e like me ka lakou i lohe wale ai i Maui. 1 ua poe neio Maoi i hiki ai ma Holualoa, I imua o ke apaīna kanaka i pani mai paa ka<

ha one o Palaaeka, oia no kahi one m#i triai o ke,lfae o ka heiau, kahi o ke alā Kamakahalawai i noho iho ae'i a oiake. H6 one kapu ia i ke eu o na ain kahiko, ma ka aoao ina ewa o ua wahi one ia, aia maiaiia kekahi alanui oemonemo i waiho āi o Umi i kona malo, o:a hoi ke aiii nona ke kapu, ke keiki a Liloa iaua o Akaiu.* .!• - <Aole ip<m.)