Kuokoa Home Rula, Volume VI, Number 22, 29 May 1908 — Halawai Owela a na Home Rula ma Aala Paka! Ma ka Lokahi ka Lanakila o ka Lahui. [ARTICLE]

Halawai Owela a na Home Rula ma Aala Paka!

Ma ka Lokahi ka Lanakila o ka Lahui.

Mamuli oka hooholo ana oka Mana Hooko o ka Aoao Kuokoa Home Rula, e weheia ona haiolelo akea ma Paka > rna ke ahiahī Poaono, Mei 23, i hala, ma ka hora 7:30 (p.m.), ua malama io ia iho la he halawai oia ano. Oke kahua nui ikuai ka halawai, oia no ka hoaka kaia ana o kekahi mau mea ano nui pili i ke Kanawai Kulanakauhale me -Kalana • o Honolulu, ame ka lohe ana hoi o ko Honolulu nei lehulehu i ka haiolelo a Hon. Henry M. KANm° o ka Makani Apaapaa o Kohala, ame Senatoa 1 liam White o ka Malu Ulu o Lele i na Hono kaulana a Piilani, a huli hoi aku laua no.ko laua mau Apana koho ba lota pakahi.

Ua hoomaluia ka halawai e ka Haku D. Kalauokalani; a nana i hoakaka mai i kekahi mau mea ano nui pili i ua halawal nei. Hoike mai oia imua oke anaina, e hoakaka ia ana ma ia ahiahi e kekahi o na loio Hawaii, a hoa nohoi o ka Papa Hooko oka Aoao Kuokoa Home Rula, kekahi mau mea ano nui pili i ke.Kanawai Kulanakauhale a Kala na o Honolulu nei,- ka waiwai a me ka waiwai ple oia kana wai ia kakou; ke kue Kumukanawai a kue Kumukanawai ole paha oia kanawai. " "He kumumanao waiwai nui keia e hoakakaia aku ana imua o kakou apau i keia ahiahi," wihi ana i lioomau mai ai i ke kamailio ana, "a he mea pono ia kakou ke hoolohe me ka maluhia ame ke kaupaona like ana iloko oko kakou mau noonoo ana. A e hoomaopopo hoi oukou e na hoa makāamana i akoakoa mai nei i keia ahiahi, aols makou e haiolelo ana no ka hoino wale ana. aku i kekahi mau aoao kalaiaina e ae. Aka, ma na mea ku i ka oiaio kamakou e hoakaka aku aiimua o oukou. Ua oleloia hoi, ua make loa ka.Home Rula. Aohe Home j koe. Eia na Home Rula ke nonoho mai nei maluna o na Hoho a makou e nana aku nei; a eia nohoi na alakai o ka Aoao Home Rula ke ku aku nei no imua o oukou apau. He Home Rula koSi Aoap Kalaiaina a o ko'u aoao no ia e ku ai a Kiki i ka hooluolu ana o ko'u kino iloko o ka opu o ka_honua. He aoao keia i noho hoomanawanui ia e a'u ame na hoa Hoipe Rula apau. He aoao ilihune keia. 0 ka aneane keia e piha ona makahiki eha (4) o ko'u noho nele ana, aohe wahi hana e loaa mai ai o kahi uku; aka, ma na wahi hana ponoi ma ka maoli ana 'ku ma na kahakai a ma na wahi kuauna ua\a, elike no me kahapanui o kuu mau hoa Home Rula e ae e noho hoomanawanui mai nei, po no |ca la, a, ao ae no ka po. Ua paa ia keia kulana hoomanawanui e a'u ame ko'u mau hoāHome Rula no ka makee no i ko kakou mau pono, na oiwi o ka aina.

Mahopeihoo kana mau olelo hoakaka waiwainui, hoolauna aku {a oia imua o ke anaina ia Josehp Mokuohai Poepoe no ka hoakaka ana i kekahi mau mea pili i ke Kanawai Kulanakauhale a Kalana o Honolulu. Mahope iho o kona haawi ana ae i ka hoomaikai i ka Lunahoomalu Mr. D. Kalauokalani, a ikona aloiaa hoi i ke anaina, ua hoomaka mai }a ka mea haiolelo e kamailio maiuna o ke kumuhana i haawiia nana e hoakaka ma ia ahiahi. Ua hoomaopopo mai nohoi oia, aole oia « lawe mai ana ina olelo hoehaeha a hoino pilikino paha no kekahi aoao kalaiaina 3 aole hoi i na poe e kakoo ana ia mau aoao, no ko lakou manaoio ana, ma ia mau auwaha o ka politika ka loaa ana o ka maha ia lakou, a ia kakou p'aha apau, "Ano la, e na hoa makaainana i akoakoa mai nei i keia ahiahi, o ke Kanawai a Kalana o Honolulu nei a'u e hoakaka aku ana i kekahi mau mea a'u i manao ai he mau mea waiwai nui no he kanawai ia i hooholoia i kela kau Ahaolelo i hala aku nei. Ke ole au e ■ kuhihewa he iwakaluakumamakahi ona mau mokuna, a hehookahi haneri ame kanalima-kumamalua ona mau pauku. He ano like no ka hapanui o keia kanawai me ke Kanawai Kalana i hooholoia ai e kaAhaolelo o 1905, ke Kanawai hoi e apo ana i na mokupuni apau, e nee ana mai Hawaii mai, a na mokupuni huiia o Maui, a ioea i Oahu nei, a hala aku ina mokupuni o Kauai.. Aka, mamuli oka hoohoIo ana a ka Ahaolelo i hala i keia Kanawai Kulanākauhale a Kalana hoi o Honolulu nei; ua weheia ka mokuptai o Oahu nei mai loko mai o ke Kanawai Kalana o 1905, a ku. ae la he Kulanakauhale ame Kalana-i huiia malalo o ka inoa Honolulu. He eono mau apana kuloko i hoike ia ma

keia kanawai, elike no me ia i hoikeia ai a hoomaopopoia hoi ma ke Kanawai Kalana o 1905. A okein mau Apaaa eono, oia keia: 1. Apana o Honolulu e'nee ana mai Maunalua mai i ka nanio ihiihilauakea, a hoea i Moanalua i na Ulu kaulana o Leiwalo, me na pua lehua nenee i ka hapapa o Kinimakalehua. 2. Apana o Ewa i ka ī'a namauieo e nee ana la mai ke kiekiena,aku o Kapukaki, kaalo aku ma na Ewa elua, a hoea i Piliokahe, kahi i hi'ahi'a ia ai ka lae o kahi alae )iua pi e ko Oahu nei Maui. 3. Oia ka Apana o Waianae i ka ulu-niu kaulana o Po-ka-i, eiiee anā mai Piliokahe aku, liehi pono iluna o Pua-o-hulu,. a hoea i ka lae kaulana o Kaena i ka pohaku o Kauai. 4. .Po.wale Waialua.i ke ke kai, enee ana mai ka lae aku o Kaena, a hoea i ka wai o Waimea, kahi i ku ai o ke kahuahaleo Keopulupulu, ke kaula nana ka olelo wanana hoolilo a hoohui aina mua loa, a i liooko pilia ia 'hoi ma ko Hawaii nei hoohuiia ana me Amerika Huipuia. 5. " Apana o Koolauloa, e nee ana mai ka wai mai o hooa i'Kahuku, aina lewa i ke kai, kaalo aku i ka lai o na Laie elua, kuene pono i ke kuono o Kahana, a hoea i ka īae o Kaoio, ma Kualoa, i ka pali kapu o Kanehoalani, i ka mookapu hoi. o Haloa, ka' paena waa hoi o Laamaikahiki. . 6. Apana p iioolaupako, e nee ana mai ka lae mai o Kaoio a hoea i ka lae kaulana i ka uhu ka'i o Makupuu, a hoea, hou i ka lihi hikina o Maunalua, i ka hele uluulu a ka makani IMihilauakea. 0 Honolulu ke Kulanakauhale, a 'o Honolulu no ke Kalana; a ua paa ka'inoa Honolulu ma na wahi apau o ka mokupuni o Oahu nei. Pii mai ko Ewa-Honolulu i Honōlulu; pii mai ko Waianae-Honolulu i Honolulu nei; a hele ae ko Waialua-Honolulu ,i Koolauloa-Honolulu.. Aka, he mea ano nui ole ia,- 0 kek<?hi inoa o keia kanawai, "Ka- . nawai Munisipala." Ua kukuluia'keia kanawai malalo o ka mana o ke Kanawai Kumu o ke Teritore nei, e hoomao popo ana i ka mana o ko kakou Ahaolelo kuloko- e kau i na kanawai e .hoonoho ana i na kulāna hooponopono Aupunii Kalana, Kulanakauhale ame taōna. lJa loa.a ia k.akou i keia wa,' he hooponopono kulanakauhale ana i huipuia nohoi me'ke kulana hooponopono . kalana. 0 ka nee ana o ke Aupuni Kulanakauhale, e kakaa ana kona mau mikini hooponopono aupuni iloko o ke Aup!fci Kalana, a pela a loaa ae ke Aupuni Ter;tore, o kekahi mau mahele aupuni ia e 'hooponoponoia ana e ka lehulehu mamuli o ke koho balota aaa. A o ke ku- ana o na kulana aupuni elike . me keia ke ano, oia ka mea i oleloia: Impemnn in Impmo oia hoi, he aupuni iloko'o ke aupuni. Ma keia'Aupuni Kulanakauhale, ua hoakaka maopopo mai ke kanawai i ke ano o kona hooponoponoia'ana'ame kona hookeleia ana. 0 na luna ano nui ioa naUakou e honee i na haua' o loko o keia kulana hooponoponoo i luaa mai ia kakou, he puulu' kanaka ia o ewalu ko lako'u nui. He ehiku o lakou, he P°e lunakiai a hookahi hoi he Meia. O .na lunakiai ehiku malalo o ke Kanawai Kulanakauhale, ua like no ia me ka heluna o ehiku lunakiai i hoakakaia e ka Kanawai o 1905, no.ke Kalana o Oahu nei, elike hoi me ia a kakou e noho nei i keia wa, a koe nae ma ka 'mea e pili ana i ko lakou koho balotaia ana. Ma ke Kamwai o 1905, ua haawiia hookahi lunakiai e kohoia e na poe kolio baiota 6 KoolauP°ko ame Koolauloā; hookahi no Waialua ame Waianae, hookahi no Ewa, a he eha no Honoluliyiei; aka,.ma !;cīa kanawai, ua hpihoiia ke koho ana i na lunakiai apau <;!jiku na ka apana 4 ame ka apana .5, oia hoi, he holo-puni ka keia poe lunakiai ehiku e nee "a!<u ai. Aole au i ike i ke kumu kupono o ka hoopauia ana o ke kohoia ana o na lunakiai nia na Apana, a hoihoiia ae la, e keia kimawai a ma ka holo-puni ana? Ke ole au e kuhihewa; malia i h'anaia pela no ka ike ia ana o ka lanakila .ana o na kanaka liawaii, ma na koho Apana ana. 0 na hope makai nui wale no ka poe e kohoia ana ma na Apana. Aia maluna iho o keia poe lunakiai ehiku, he kanaka ikapaiao Meia kona inoa. O keia ka Peresidena o kela papa. E kohoia* ana keia kanaka e na poe koho balota o na Apana 4 ame 5. O keia poe ewalu o lakou ka Mana Kaukanawai o ke Kulanakauhale ame Kalana. O ka poe auanei e lilo ai o kou'a mikini, oia ka poe e hoopomaikai nui ia ana ' ua iii ke koikoi maluna o kakou na kanaka Hawaii ka noonoo ana me ke kuio maopopp i ka kakou hana pono e paa po.no ai- keia mikini ma ko kakoujipao. Aia ka Apana 4, ka Apana nana e po'i pu mai i ka'&aika o ka Apana 5. Ple ninau ano nui na kakou e noonoo ai e na hoa makaainana, oia hoi. Pehea e lilo' ai ia kakou na lunakiai ehiku ame ka Meia? Eia ka mea maopopo: ' Ma lokahl ko lcakou lanakiia ana; a ma ko- kakou mahaehae ana kp kakou nawaliwali. O ko kakou kau liilii ana iloko 0 na pohai kalaiaina liijii a.lehulehu wale hoi, he mau auwaha maopopo lakou e hoeemiia iho ai ko kakou ikaika po•htika, a lanakila ka huina polilika ueku i ku 'il'una o ka lokah! ame ka manao kupaa maluna o ke kinopoliuka puipui 1 hoomailoia hoi kona ikaika kalaiaina mamuli o ka wawahi ia ana o ka nui o kona m;iu materia (p 0( ; koho balota) a. hlo i o a ia nei, ,KA MEIA, Ua olelo ae nei au nu ia nu-a he Md;, , pnn n„ o

l<c Aupuni Kulanakauh'ale a Kalana o Honolulu nc:i. A . nolaila,-e hoakaka aku, au i ke ano nui 'o ka huaolelo Meia. O keia huaolelo Meia, ■ iioloko mai ia o ka huaolelo FanUii "Maire," i laweia'mailoko mai o k?i huaolelo Laliina: (CMajor" o'kona ano he mea nui, he koikoi he lunakiai he puu- ■ . ku. ■ A o ka inoa oihana keia i lieaia ai ka- luna Aupuni kiekie o loko oia mea he kulanakauhale. .0 kahi i hoomaka m'ua ia ai ka ikeia ana o keia oihana Meia ma ke «upnni no ia o Pelēkan'e, i ke au o ka Moi Eikeke I, pia . kahiki 1189, ma ia makahiki, ua' hoonoho keia Moi i ka . oihana Meiā ma kahi' o elua oihana baiHf } oia hoi, he mau hope makai nui ke ano nui oia oihana. 'Nolaila/ mai ia vva mai a hoea mai i keia wa e noho nei kakoU, ua like me 700 makahiki a oi aku ka ulu ana o keia inoa Meia ma ke Aupuni o Pelekane"; a he hope 'loa hoi kona ulu ana ma rika ae nei. He Meia aia ma Irelani, he Meia aia tna Sekolia. Ma ke Aupuni hoi o Farani, ua lilo ka Meia he poo no ke taona a apana hoi. E lona ana ika Meia oke Kulānakauhale' o Laelana, he 8,000 paona dala Pelekane, aneane lilee ia me $40,000 ma ka helu elala Amerika, a oia kona uku makahiki. He kauaka nui a hanoliano keia ma Pelekane. He pahiihi me ka hihimanu na aahu o' keia kanaka. O leona aahu, 'ua hoonaniia me na mea p;ula ame na niea dala; a ma ka wa e pa iho āi na kukuna o ka La maluna iho ona, ua poha ae Ia na kukuna olinolino mai kela aahu ae. O ka inoa kahiko loa o leoia oihana, ua kapaia he Portgreve, he luna ohi dute; a mahope mai, he a ma ka M. I-I. 1189, lilo ae la he Meia. O kei'ā'iho la lra: moolelo ano nui pili ia mea he Meiā, ma ko Pelekane hooponopono Aupūni ana. Ia kakou hoi o Honolulu nei, o keia M'eia r>.me na lunakiai ehiku, o ia ka Mana Kaukanawiū o ke Aupuni. 0 ka Meia ka rflea nana e apono i na rula hooponopono i kapaia brdinandes i hooh'oloia e.ka aha kuka a na lunakiai; a he 'maua hoi kona e hoole ai, aole e kakauinoa i kekah; ■'■ rula hooponopono i aponoia e na' lunakiai. A iloko o na ,la-he umi e hoihoi a,ku ai oia i kana hoilie no -kona apono, . a apono ole ana paha i kekahi rula i kauia eka Papa o na Lunakiai: Aua like loa keia .maliele hana i ioaa i ke Kiaaina o ke Teritore no kekahi kanawai i hooholoia e ka Ahaolelo. He $3,000 no ka makahiki hookahi; a ua like ia me $250 no-ka mailama. E ukuia ana hoi ke kakauolelo ponoi a keia luna Aupuni, he $1200 no-H makiihiki . elike ia me $100 _no ka mahina. Iloko o keia oihana Meia wale no, ua hiki aku na lilo i ka $4,200 i, ka maka- ■ hiki hookahi, ahe $350 hoi ia ika malama hookahi. He huhui waina upehupehu maikai keia. O keia Ciku e loaa ana i k'a Meia, he laau hoala hiamoe'ia i na'poo ulakolako a kuonoono o loko nei o ke lailānakauhale e maka hia-a mau ai o ka lilo aku ia lakou na hoonuu mua ana, ame na hoonuu mau ana 'ku i leeia mau hua waina momona. A . ma. ia ano e nee niai ai. ke akamai o ke kanaka polnika e imi mai ina hana apau e hookau liilii ia ai ka lokahi ana o na kanaka Hawaii; a koho kekahi poe o kakou i Hikauhi, a o kekahi poe hoi i Hikaumanamana; a hihi ae la Kaunoa,' .hihi i Mana, aloha wale no ia laau m:iltu l a ole; loaa iu lakou la ka Meia, a ia kakou hoi na kanaka Hawaii, ka Maia. Aka, ina e lokahi kakou ma ke koho ana i keia luna Aupuni ame na lunakiai a lilo ia kakou, alaila, lilo ia kakd\i ka . Meia, a loaa hoi ia lakou ka Maia. He mea pono ke laaa īa kakou he Meia, e nana mai ana i ka pono o kakou na poe ilihune m.e ka hoohemahema ole ia hoi o ka pono o i;a P oe waiwai Hpn ana ika holomua oka aina. O kekalii mea ano nui loa keia i pono ia kakou ke noonoo ma ko kakou'wae ana a imi ana i kanaka e lilo i Meia mua loa no ke' Kulanakauhale a Kalana o Honolulu.

Eia i keia kanaka, he Meia, ku hookohu an;i inia luna Aupuni apau o ke Kulanakauhale a Kalana o Honolulu nei, kapoe lioi i hoakakaia'ko lakou koho Imloiaia ;uia, n hookohuia ana paha ma ke kanawai. Nana no e hoopi'lui i na oihana i hakahaka manuili o ka make ana a haulele a hooneeia ana paha q kahi luna Aupimi i koho baloui ia a liookohuia arja paha; me ke apono ana nae o ka Pap;i Lunakiai. Nolaila, ke'ike nei kakqu ika ili ana o na hana hoowaiwai nui maluna o ka hokua o keia kaipka, he Muin kona inoa, no kakou ka poe ilihune, ke lilo īmkakoue lioo' noho i ke kanaka ma keia oiliana, mamuii o ke koho halom ana. Aia maloko o keia Kanawai Kulanakauhali-, ua hanwiia ka mana, i ka Papa Lunakiai, e kau i ka rul;i c lKloponopono ana i na.hora hana.o ka la hookahi, uo na p.xlawelawe ana i na hana o ke Kulanakauhale am<- Kalana o Honolulu nei. Ana keia poe nohoi, e kau i rula Jioo[)ono. pno, e hoomaopopo ana i ka uku la no ua poe limahUna la. 'lna e hooliolo keia Papa Lunakiai, he $1.50 ka uku haahaa no ke kanaka no ka la hana hookahi; a mai Li keehina ae; e hoopii ka'i īike ia ae ka uku liana u na ku~ naka mamuli o ke kulana eleu, ikaika ame ka nnkaukau hana o ke kanaka, alaila, loaa ia kakou he ponn!!.a- i , iloko o keia Kanawai, e kau ana ka Papa Lunakiiu iio rula hoopon opono no ka 'ohi ana i na auhau wai o loko noi o ke kmapakauhale ame na auhau paipu sua. Ma keia. ano"''e hoomahuahuaia ae ai na loaa o ke-kulanakauhale amo lu' kalana o Honolulu nei; a he mea ia e hoopuipui ia ao ai k i waihona loaa oke Aupuni kuloko. O kekahi meaHno nu'i e hoomaopopoia, oia ka loa'a ana o ka mana i ],a p U]rd Lunakiai p ke kulanakauhale e haaw'ina n<j ■ • mahele olelo o loko ona aha Apap£l k a hoonnonop • ana 1 keia mau mea apau, ua ia kakou ke ii«. j| " aia he mau mea waiwai io maloko'o keia kanawai no I,' kou. Aka, owai la k'a poe kupono na iakou e nhhii a" ' lawelawe i keia kanawai? Na kakou, ena lioa'unkaain 'nn keia mea ,e noonoo. Aole nae hoi au e hewa k<> ok'h/ ■ he kupono o Mr. F«n i iunakiai no kakou a§ku P ono' nohoi Frank Harvey; ahe kupono no o Mr.' J) W] Vrl,i- (j oukou paha kai ike i na mea i oi aKu mamua o k.vlj ;' aai, e na hoa makaainaua. ' JC hoomai'iia al.cn nna no 'k'iiin unle nie ~,, i , .