Kuokoa Home Rula, Volume VII, Number 13, 26 March 1909 — Ka Moolelo Hiwahiwa o KAWELO Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui oHanalei; o ka Mea Nana ka Laau Kaulana o Kuikaa, a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha [ARTICLE]

Ka Moolelo Hiwahiwa o KAWELO

Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui oHanalei;

o ka Mea Nana ka Laau Kaulana o Kuikaa, a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha

HOOUI.UMĀ 111 EIIIE-I-KA-ONI-"MALIE-A-PUA-inLIA-I. \NA -I-Ki\-WAI.

M<")Kl'j\'.v n I> \ IK.l' O Ko KAwI.IO UIIAM' I\ Uill II\L\W\I KONA i h\m in M ka i M'l \ KMIIinM'U \-Kuhiiii w\ — llA\i.n> w Kaihhaaw O KAWKIi>J\K,\U\I a ii OIHI'H Vl\A — UHl'Ml' N \ '1.11 0 KAII VI I LEI r 0 KuM'lO M\l K\n\l M \T— HūT,O O K \\\l I O ML NA WAIII KUI'U.N \SO o\itt (M'i) —Ko Kawki.o .\toor.H--r,O MU\ OK\XOIIO \NA IA Oaiiu M I Ke naua ;iku nei o Kawelo 1 ka ikaik.i l.uim 010 o ua waln' keiki iipi Auiwa ou ī huli ae ai a mnau aku la ī ke knhuna. "E, nawiu hoi kela wahi uuku a ke oolo» nui wale ī auamo aku Ia i kula wan? 110 ken k:i hoi a ka ikaik.'i He w;ia kela e hiki ole ai i na kanaka nunui he unu ko lakou niu ke hapai, a ī nei tmiLi keiki uuku hoi, he liko ka hoi kehi wa,i ine ka 010 " Pane īnai la ke kahuna He wahi keiki kamaama no kela no Waianae nei He walu keiki j>unahele kela na ke alu na Kailii-kapu-a-!s'akuhihewa 0 ka inoa o kek waln keiki o Kalaumeki. Akahi no a ikeu ae la kn ikaika o nei n.ihi ke ki. oka niea akamai nae a keia waiii keiki, o ka 00 iho -Aole e hala ka pna mnuu 1 ka 'mnkii o kn i ala ihe ke hou oia. Li wa pane nku la o Kawolo i Uo kahuna. Makomake an ī knln. walu keiki na'u I walii hanai na'u ame kuu kaikaina, na Kanialama Oi.\ nei o niauu kui a'o i tia loina apau o ka oo ihe, lto !rnn Inau fc;i mokoinoko, k,v liaiCai, a pela aku Nolaila, nlia kakou o pii p īko akii makou ī ke ;ilu, a, ne nmi knla wahi keiki nie a'u oia,e noho ai. 0 ko kena ao la no m o ko ka huna ī kok.ihi mau kanika, e kh akuja_Kahum('ki, oiai un makniuake na i-lii o K.inai iaia. 0 ka wa la i holo akn ai uh. niaukanaka nei, a loaa o Kalaumeki, o puka mai an i mui loko o ka halau wa.i, a hoike aku la laua iaia, ua īnakomake na alu o Kauai iaia. [ ka, loho ana o ua wnhi keiki noi ī kei.i mnu olelo, la wa pane mai la oia i na kanaku na laua oia i kii aku Iloaha la hoi, e liele aka i kn leo o na «lii, a i ku nohoi ī kn, poniaikai, he pouiaikai nohoi ka kakou o Waianao noi o ohi, a īna nohoi he popihkia ke loaa mai, hu mako ka l)oi ia nin ka hanolinno nui. O lra liule aku la no in n ua Wfth) loiki noi a hui nie Knnelo, ia <\\a haawi mni la o Kawelo i kona aloha i ua walu ke ki noi, me ka ninau ana inar 0 Kahuuneki kon inoa? Ae nohoi keia, īno ka olelo ana aku O ko'u in»,i m i hea u yko'umau niukua aiai ko'u wa uiho uk' a u'Uo noho»

īle ktui knu akahi moa maikai, a poniiikai w.ile hoi au i kou loaa ana iu'u, w.ilu a Kawelo, ui hlo kou inoa i unu hnomanao 1 ko'u '«./< nna m.u makr i k:u.aka o kuia wahi. A Pia ko'u m:<kenuke īa op, e ap no oc c lilo oc 1 kima hana' na'u? F J atiu aku la o Kalaumeki Ua ae nkn h au 1 kau noi, e ke alii 0 kou wahi e noho ai, g kn'u wahi ia. o kau m, o ka'u ai la uou hoi ka m iko p ke alii, i moej)un nou. A. i ninau akujnu ia oe, e ke alii, heaha ke kuina o kou makenmke an.i e hlo au ī kaina nau7 Olelo inai la o Kawelo* I makemake au i kou ikaika. Iko aku nei au i kou hapai hooknlu ana ae ne i leu uaa o makou, a koiuo i ka halau waa, koma iho la ka makemake īloko o'u nou He nui kou iknika i ka h.ipai ana ae nei i ka waa. Auhea op, e'ke al)j,ua kuhihena īa ka īke a kou umka, i jianc niai ai o Kalauoieki, aoJe oii'an waie no kai hapai aku nei i ki-la waa Hn nui mnknu Ho j-»no kanaka umiumi loloa kei.i a ī ekolu Hookahi olakou ma ka ihu, alinokahi mawaena, a hookahi mahope 0 ko'u •wahi o ka waa i liapai ai, oiti ka iama ]na paha, oivau,w.a!e no ko hapii i keli w.»a, aolo o hilu. Ke hōomaopopo Ia o Kawelo ī na mea apau a ua waln keiki nei e knuiailio iimi ann īaia Ike iho la īa o na kino lau no ia o ke kaikuaana o lakou, <>ia hoi o Kahueloku .ALiihi, mnau aku la o Kawehi i ua wahi Kalai.meki npi A pehna oe i holo uku nei e hapai i ka waa, oiai nolo o oe keknln i kauohiua aku nei e ke kahuna e kii e hapai ī ka wa.iV Na kokahi o kela mau kanaka ekolu a'u i lioike aku la ī kahoa poiioi niai ia'u, o hele aku, oia ke kumu o ko'li hele nna aku noi e hapai ī ua waa nei Kii no paha ua īke ao nei oukou ī kela jioe kanaka. Aolo ka. I.i makuu 1 haj>ai a!:u neji a komo ka wan iloko o'ka halau, mnau aku nei au ikekahio lakon no ko lakou wah) i hele mai ni Pane mai ana no ke kanaka nana au i peahi mai, mai liauai mai lakou. O ko oukou holo pu ana mai nei no A pau keia mau olelo a ua wahi Kalaumeki nei, ninau hou aku la no o Kawelu: Auhea kou mau luaui' Ke ola ik'i r.o jiu!ia laua, a i ole, ua make piha laua' E kala nnln i make ai ko'u miu makun. A jiotio a kp'u nolio ana i noi wa o ndiia nei, o ka mahiai no auie ka lawaia. A ke.hoea mai nohoi na la hooulu lealoa o maleou nei i kekalu wa, belc nohoi au i ka lnumoki, a loaa uo leo'u wahi haawina k.ipa, malo, ka ī'a nolioi, ka ai, ku ji 'i,\ ,v e l>a moa, Elua iui nniua oi mn nt'i iiim. ha

00 ilio ,U!)0 Ki- k i;i la.ui atH A-'a 1 Kwa ko'u l-.»Tsi,.,|„i ow.ii m<» i <na k<iki,' wahi •i Kawlo i nmui aUn ,u u K'.ilnuīm ki l'une ni.ii 11 n 0 l.i ii]oa oia wiilh Ui īki o 'inuu, oi.i o Kaelelia Ai,t lio) ,i k.innaiiwi ko'u nslio nn.i ilio u o.\lm r „.,, al-u ta, hi«le au e ikej_J._o a u taii aino ke a-u īki o ik'l aiiu maliluni, A 0 kau aiiiu hk.i .ip.ni e k.i lunai a K'a\\d<M,u:wkua ī hoike m.u nui u'u, na ae nl u la au A 0 Kalaumeki «ou moa, no Waiaria< nfi ni', a o Kaileh.i hoi kela keilii 0 olua, nn Kna oii Hu Laele pono palu īa, ho fn>'le jiono ok paha la, heah.i la ke iiuo oia, iurl<\ Aka, 1 na ola, he ko.i a he hopo 010, o ka"u ano keiki 'makemake u Pan kuia mau olelo ana m.iwaena o Kawelo me Kalaumuki, pane mai l,i leo kahuna īa Kawolo Ini kakou a hoea aku ī kahi o ke alii i auau aku ia i ka wai o Lualualei, ai a euaona, kuu ka luhi a ke kai. 0 ka ira u i aku ai ke kahuna mamua a inahope aku nohoi o Kawelo ma auie Ka!aumeti 0 na kanaka hoi keia, ua hoi aku la kekahi poe noke kahuam ai, hele hoi poe i ka luwaia, hopu na moa, ku]isc na puaa moinona, a pela aku 1 nei wr. a Kawelo ma e pn nei me ke kahuna, holo niai ]a kalu kupunakann o K.n\elo, a kau aiai lainaahii nianu maluna o Ka\jelo, ame Kamalama Pela hoi me na m.ihiole nln o Kauai He ku j !..i nam ame ka keia mau aahu ī kau iho la maluna o ua mau aln nei o Kauai. I kela va lioi, ninau ae la o Kawolo 1 ku kupuu.ikane Auhea la kuu wahi ahu manu uuku? Pane mai la ke kupunakane lii ae no īloko u ka hokeo. 0 ka niaua inau walu ukana wale nn keia o ka !i\vp ana mai nei niai Wai'ua mai O iu nilii» ame na kupee, <ii,i aUi l.i no i Kauai Aoho nan.i i ka m<-a i hauln niahopu, no lio[i« aku la no ia. Aka, o kuu waln u.ilm nnku, e ho.iahu m.u <ii) no km. w.ilii kfiki nei EJo m.'iimwn ole, Lnii aiui ua aaliu iK'i nuhina o K.ilnuinoki. A hk) īho la oia (Knliuuni'ki) ina kiiia hoaahuia nna <ma i ka ahu -ula, eliko me ko knuoha a K&welo, i krikj hanai a hookama na Kawelo Keku nuu Ia kf anuenue īluna pono o Ka'ila A' maliope iho, tia hrhi ,ie la kekahi wawae o ke amieiuie ihuu pono o Pohakea, a o kuhi wawae hoi o ku anuenue, ua kau iho la īnaluna o Kolekole 0 ua kania.una hoi keia o Waianae 1 īke mai i ka huakai a na lii o Kauai, e nee ana me ka lianohano A ua Imoiaio mai hoi r )<i ouli puli.ioh.io o ka k-wa, elike mr ke nnuenue n l.ikou i ike nku ai īhuia o Kaaia, a i hnh ne ai hoi « ku ana he wawae īlnna o Pohaliea, a he wawae īluna o Koli'koU* A hiki oKawelo mai kahi i no ho ai o Kaihikapu mauka īki aku o Lualu.ilei ua īke īho la na 'lh u Kauni inp Knihikapu, a pela nohoi rnc ei.l 'lu k*«koi e ae o Oahu nei Ia wa l' nolio aua ir,i "kaikuana o Kawulo amo Kamalauia i W.ukiki, o ni ii Kawelohea auie Kawelolau huki, me l-.o laua mau wahi leupuka Uui nana. I keia nnlio mn o Knwplo nie

j Kamal.ima tne ko alii, nio Kailuk'nm, u * mi! l.a l.m.i punahole i u.i īnoi nci Alm walo keia noho aua a ma, ua hapai ae la o Kaihilci|»u, ho alia mokomoko me knlnkitl.ii* na kana poe kanaka ikailea. 0 ke kahua ī malamaia ai keia lea lea ma kekula uo ia o Maili. Ua kapa īa keia kula ma īa inoa Maili, mamuli o ka Moi Mailikukahi, ke keiki a Kukahiililani me Kokalola Ile alii o Mailikukahi mailo)to mai o na lalani abi o Ma•wrke anie Paumakua. He mau la_m_amua ae o ka Ia e eaokomoko ai a p hakoko ai na poe kanaka ikaika o ua alii Moi nei, ua pau ma: I3 na poe ikaika o oa Ewa anae na Waialua no ke komo pū ana iloko 0 keia hana Ua knulana pu aku la nohoi ma '.1 raau ivahi, e komo ana na alii ikdik<L o Kauai mai e noho ana me Kaihi-kapu-a Kakuhihewa ia wa, īloko (un aha lealea. I ka hiki ana mai 0 ka la moko» moko, ua piha kela kula palahalaha 0 Maili mai ka pilL mai o Puuohulu a hoea i keia aoao, i na kanaka Mamua ae 0 ka wa e malamaia ai ka mokomoko ana, ua iho mai la 0 Kaihik&pu ame kona uiau aln aialo. me na alii e ae o kona alo aln mai uka mai o a hoea 1 ke kahua lealea A oia puulu alii, 0 na alii kekahi 0 Kauai, ame Kalaumeki, keiki hanai a K awelo. Mamuli nohoi 0 ke ano ma"ka mahhini o Kawelo ame Ka-ma-lama, ua hiki ka poe i ike mua olp ia laua a 1 kamaama mua ole hoi, ke hoomaopopo aku 0 laua na .ilu niahhini mai Kauai ipai. 0 kekahi poe nae e ike nei ia Ka,welo, na nui ko lakou malwi'u iaia, uo ka nut hewahewa launa ole uiai o ke poo ame ka aa launa oI« inai hoi ona maka" Aka, he kanaka nui nae oia. ma koua mau helehelena ui, alia nui nohoi kona kino 1 ka wa 1 hiki ai o Eawelo ma 1 ke kahua hakoko a mokomoko 0 Maili, ua kena mai la oia ia Kalauiuoki e hele e imi 1 kona hoa j aluha, oia 0 Kaaleha mawaena o ; na kanaka, m.ilia hoi oia. kekahi 1 hoea mai īlaila. 0 Kaeleha nae, ua īke e mai la 01& ia Kaliimieki, e hookohukohu aku ana me kona wahiahuula ma ka aoao 0 ke kauaka poo nui. Olelo iho li ua walu Kaelelu nei īloko īho ona He keu ka hoi! Ua alu mai nei kn o ua o Kalaumeki. Elike me ke kena .1 Kawelo ia Kaulaumeki e mii īa ECaeleha, pela no ua wahi keiki nei o na niuhaohao 0 Poka-i i hele aku ai e huli ia Kaelehn. loaa aku la ua wahi keiki nei o ba i'a hamau leo ō Ewa u Kalaumeki mawaena 0 ua kaaaka, a hoike aku la oia i ka makemake 0 ke alū o Kauai nona l:a inoa 0 Kawelo E hele kaua, e ke aikane, i loaa ona wahi haamna 1 ke alo 0 na alu, ehke nohoi me a'u nei, au e ike mai la 0 ko laua nei liele aku la no* iar a lioea iaiua o Kawelo, a hoike aku la 0 Kalaumeki la Kawelo no Kaeleha. Alaila, hopu mai la 0 Kawelo la Kaeleha a hoonoho iho U uia kona aoao hema, oiai hoi 0 Kalauiheki 1 noho ae a: /3a ka anao akau 0 Kawelo ilp», la o Ka>\elo a kauoha akilial i ke I k.ukaina, e ninau aku i j 1 na ]niha he wahi ahu hnlu :nanu 1 iloko 0 hok^o

ki'ia nmau ,1 i, pane mu l a ke kii|,nn.i I- im i) kou wa.lu ahn ula uuku w \lc koe la, e Knmalanu, >1 .iW> īloku 0 kahi hokeo K nnuhi nni 00 u u.iln ,ilm a hoaahu ae maluna o koiki, 1 pane aku ai o Kamalama 1 ke knpunakane. Mamuh 0 keia kauoha a K.imilama ua unuhi mai la lee kupuna kane i ka ahu manu a hoaahu aku lao Kamalama maluna 0 Kaeleha. Kolaila, elike me ko Kalaumeki ltlo ana i keiki hanai na Kawelo, elike me ia i hoikeia ae nei, pela 0 liloai i hokoolua ro. na keiki hanai a Kawelo. Ke makaukau mai la'na kanaka īk.nka 1 ka mokomoko 11 lakou • ii» 'M:i m.iVniiioko niua, ma.lein I.U vWiaii.it; kauaka ikaika amp ko Ewa kartaka oolea nohoi. Ia nouoke ana iho a ia inau ko laua mau īkaika maluna 0 ka'bi ame kaln, ua hina iho la ko Ewa ikaika i ko Waiauae. Alaila, ka hou. ko W aiaoae oolea me ko Waialua, a Hina iho la ke kanaka o Waianae. P«la ka hele ana 0 na oolea 0 na wahi lehulehu, a hiki 1 ke ku ana mai o kekahi alu mai ka ululehua, mai 0 Halemano He kanaka nui keia, ua 01 īki ae kona kiekig mamua o Kawelo. Ao ke kanaka maka'u loa la nohoi keia e ko Waialua poe, ko Waianae, ko Ewa, 'ame na wahi no apau 0 Oahu nei. ona lima 0 keu kanaka, ua like me iekahi mau lala koa nunui. 0k& Lono 0 kona a-i, ua hale a pepeekue. Ike ku ana mai o ua kan&ka nei, aohe mea hookahi laa aku lua kanaka nei, 1 kela wa, olelo kaena a, aDO hooio ae Ia ua kanaka nei. 0 ke* koa lau kihikihi īho la no ia o Halemano. Aohe makani Kona nui e hma ai (Aole i pau,.)