Kuokoa Home Rula, Volume VII, Number 21, 21 May 1909 — KOI A LILIUOKALANI, MOIWAHINE MUA O HAWAII. [ARTICLE]

KOI A LILIUOKALANI, MOIWAHINE MUA O HAWAII.

Ke Komite no na. Koi Poaha, lanuan 14, 1909 Hīilawai ke Komite ma ka hpia 10 50 A.M, Hun Jatnes M. Miller, ka lunaho'omalu. Olelo Hoakaka a Hon F M. Hatch Q Hawaiī EMr. Lunahoomala ame aa keonimana, ua'hauoh loa au ī ka loaa ana o ka wa pono eku aku ai imua o oukou no ka waiho ana aku ī olelo hoakaka maka mea e pili ana i ke koi a kā Mowahine (nei i pau ) mamuli o keano, ua komohia pu au īloko o ke aupuni kuikawa, ka mea i hakoko pu ine ia, he aneane umikumamalua makahiki i hala ae nei. E hoīke aku au, no na makahiki he kanakolu-kumamakahi 1 noho ai au ma ko Hawan Pae Aina. Aole au i Honolulu ma ka ■wa i hookahuliia ai ka nohoaln, i Kaleponi au īa manawa no ka nana ana ī kekahi hana okoa. He mau pule nae mahope īho, hoi aku la, a mai īa wamai a fefiki i ka wa 1 kakaumoaia ai o ke kuikahi hoohui aupuni, ua lawelawe pu au maloko o ke aupum hookahuli-aupuni (revolutionary govemment), ma ke ano he K akaolelo (advisor) aheKuhma no Peresidena Dole. MR. GRAHAM. Ao na poe Moi mua, ka poe na la" kou ka hooponopono ana i keia ama. Mk.' HATCH. Oia ka'u mau mea e hoakaka nee papa aku ana Oka Moi mua loa, o ka pae aina iiolookoa, oia no 0 Kamehameha I, a ua noho ahi oia ma ka wa, he aneane hookahi haneri makahiki i hala ae nei. Mamua aku o ia wa, ua maheleheleia ka hoomaluia ana o nei mau mokupuni mawaena o kekahi mau ahi liilii. O Kamehameha I, ka Moi mua nana i na'i i nei mau aina apau a kaa palalo o kana hoomalu ana. Ua noho oia ma ke ano, o īawale īho no ke Poo Moi hookahi: O kana keiki o Kamehameha 11, ame Kamehameha 111, na mea i īli mai ai ka noho&ln, he mau Poo Moi kaokoa no laua. Oke kuleana iloko o kela ame keia lihi aina iloko oke aupuni, aia no īa īloko o ka Moi. Ua hiki iaia ke hoonele i kekahi i ka noho ana ma ka» aina, mamuli o kana kauoha. Mamuli o ko Kamehameha hoolohe ana i ke ao a na loio ana ī paulele ai, ua hooholo iho Ia oia, he mea e pono ai ke aupuni, ke kukulu i aupuni alii Kumukanawai, nolaila, ua kukala oia he Kumukanawai ī kakauia, maloko o laila, ka olelo hoakaka no na pono ona kanaka, ame ka hoopaa ana ina pono hookuleana ma na aina. Ua waiho aku nohoi oia ika ahaolelo he Kanawai e hoonoho ana \ kekahi Komisina hōona kuleana aina. Mr. Graham. Owai ka mea nona ke kuleana oiaio maloko o ia inau kuleana apau? Mr. HATCH. O ka Moi. A o ka palapala haawi kuleana, 1 kumia ika sila alii, e.apono ana a e hoona ana hoi ika haawi ana a ke koraisina hoona aina, o īa iho la *ka hoomaka ana mai ona kuleana aina o Hawaii a hoea wale mai no i keia la. Ua holo lea keia hana mai ka makahiki 1840 mai paha. Makemake au, e waiho aku īmua o oukou i ko'u mau manao hoakaka no ko ka Moiwahine kuleana, maloko o ka mahele aina o Hawaii, i kapaia, na " Aina leialii." ka olelo nei au, he kuleana kona ma ke kaulike, oiai hoi kona wa e ola ana, iloko ona loaa o nei mau aina leiahi, a, aole loa hoi oia ī hooneleia i kela kuleana wa ola ona e kekahi keehina hana kanawai Ua hooneleia oia i kona nohoalu, ma o ka ikaika kaua 'la. Ua ala ae he hakoko hookahuh aupuni, ua ku maoh he kulana kaua no na makahiki ekolu a oi, a maloko ponoi hoi oka manawa holooleoa ī noho ai ke au hooponopono aupuni o Peresidena Kalivalana. Iloko oia wa hakoko-kaua, hoea ae la ke kukuluia ana o ka Repubalika "O Hawaii. Ua onouia keia hana maluna oka aoao hookahuh aupuni ma Honolulu, maluna o ka hana a Peresidena Kalivalana, ina kona hoao ana e hoihoi hou aku i ka Moiwahme maluna oka nohoalu. Ina no i hookuuia ke aupum kuikawa e ku oia ano, he hana nualahi loa auanei na ka Peresidena o Amenka Huipuiaka hoike ana'ku, aote kuleana e ku ai ua aupum kuikawa nei, aoka Moiwahine no ka Moi ku i ke kanawai no ke aupum, ma no ua lilo ī' mea ole ka hana hookahuli aupum holookoa. Meka ae ole ana mal , ka manao o Per e3l dcm Kahvalana nokeianinau ka nn-u hoi i hoop;>apaa'4 mai ka wa i hl fj a j n ; a ,

kawa ikakooie e l;a lahui, e ku ana nu ka aoao o napomaikaikalepa o Ilawai:, e akoakoa mai ona ahaolelo hana Kumukanawai, a kukala pono ac la hoi 1 ke aupuni Repubalika Hawaii, a kakoo koke īa mai U īa nn kona ikeia ana mate na lahui holomua o ke ao nei lla ukah aku mahope oia hana aiia, ke kuileahi hoohui aupuni, ka olelo hooholo hoohui aupuni a Nulana, air.G k.i huki maoli .u ana ae o ka hae (Amenka) e ea kua o Anunka Huipuia, mal-ilo o ke kauoha a Adimara!a Millcr' Ke olelo nei a!u, mai l:i hooinak? .ma mai o keiahana a hiki.i ka hopena, aelo lea he keehma hana i lawelaweīa e ke aupuni kuikawa, a 1 ole, e Amenka Hmpuia,no ka lawe ana ae Ina aina nookuleaaa nuuli, 1 niei e ntrle ai kekahi kanaka mai ka Moi\vahmti mai a hala īho īl&lo, i hookahi huua oka aina kuk-ana O 1-ekahi poe kanaka hoi 1 lawelawe īka hanaohumu lapi, ua pau lakou 1 .-i" 1 lc!"«h ; '» ena aha hookolokolo 1 lioonohono'io pono . , . . . lakou r.o-l:ekahi ma.i makalnki hoopaahao ame na hoopai ekla maoli ana, aka, aole loa 1 uunaoia e hoonele ia lakou 1 ko lakou mtu ua'wai pono īhu Ua kukala ae ka ahaelele hana ma o kekain 01010 hooholo la,o na aina leialu,hc mau nina aupuni lakou. Aole nao,he olelo hooholo a kekalu aha hookolokolo, a aole unhoi 1 kona aku ka Moiwahme. He olelo kukala waleno ia (,pronunciamento) me ka nooneoole ia ana o 11:1 pouo o k.i Moh\ alnne, He keehina kaua nuoli nokeia. E kuana ke kuLna kaun ia maiiaivJd.hopc 1110 oka hala ana 3e 0 l.a nokonoko o hakaka ana, ua ula mai la he man&n ikaika lōa, e pono no e haawna aku ika Mow.ohine nei 1 kekahihaawina dala, mamuli o kona hooneleia ana Ina loaa ona ana lei alii Ua hana he Komiīe 0 ka aha Sunale, i nohu lunahoomalu ia e Senatoa Mitchell, he hoike e hoomaopopn ana, ua laulaha ioa ka manao 0 ka lehulehu ma Hav/aii mo ka nana ole i ka aoao kalaiama, he mea pono ke loaa 1 ka Moiwahine kekaln uku, 110 ka hooneleia ana o kona kuleana wa ola 110ko o na aina lei ahi. Ua Lioomaepopo kela Komite, aole kuleana kanawai 0 ka Moiw.ihine nia >a m.iu aina, aka, he kuleana koi īkaika nae kona, ma ke kaulike Me.. FUL'LON. He wahi kuleana hoopc"no|-ono a r<-' ko Amenka Huipuia ma ia niau ama 1 keia "---ū' ' " kuleana alueiio oui inau ,nna la me ka paa no nae 0 kc kuleana wa o!r oka ]\loiv:ahine Ma o !;e kuik.ilu 1». whui ama Ll me ka olelo hooholo hoohui am.i, ua hlo Le kukana ma na waiwai aupui.. „pau ilo'ko o Hawau ia ..Amenka Iluipna. Ua haawiia 1 ka _TcnJ.ore ka hoohnna ame lra ohi aua 1 na pomaikai 0 ra aina Leialn, a pela nohoi me na aina aupum e ae, 1 inea e pe • _ -n: 'enlwe Oka h:.pr. mn 0 1 3 ni A '" , 'l 1 " " aua lnaa hol mau ioaa makahiki. Aua hoohloia keln man loaa no ka malama ana i ke aupuni tcntore. Nolaila, e hoomaka liou au ika hoakaka ana 1 ka moolelo ona ama Leialu E koo ana he huma ih .na nui launa ole, oia hoi, na aina aupum, ma liope īho o La hoolawa anaaku o ke Komisma hoona ku!ranj an? 1 nanoikuleana a o ma | ka lehulehu mai. Ua hoomaopopo ka Moi Ika naauao 0 keia alahele, ka mea tue 1 u!u ole ee mai loko ae o kona punui poo ponoi ae, ke ole oia 1 hoonaauaoia aku e kana poe kakaolelo, he poe loey ike kanawai hoi lakou, ma ke ano o ua alahele la ; -m"-. '-•■.k-i---, - - r . mi na ano elua, hookahi ■>, .> ,'■ * ~ j." _ punakane he kuleana pih ponoi ia īaia iho—a ma 'kona ano kuleana Moihoi, aia ilokoona ko kalehulehu maupono. A penei kana olelo, "E aku ara au 1 keia mau ama; e paa au nou īho, jna ke ano he waiwai ponoi ia no'u ! ho <f a™ hapakolu o na air.a apau, a i elua hapakolu e noo 110 aku no au r.o ke aupuni, 1 mau aina aupuni ia " Ua nooko maoli lakeiā manao rr" I - " -H- - y j r nou hoi eke kanawai oka .1 I, (.1. i. ana 1 hookoe ai ma ke ano he waiwai ponoi ia nona/oia na aina e noonooia nei 1 keia wa. Ua manaoia nae, he ano ama keia no ka lehulehu; a ke hoole nei au 1 ka manao, oia hoiuapauke ano kuleana waiwai ponoi maoli [pnvate estate). Mamuh o ka palapala hoo!ijo 1 hanaia, ua hookaokoa ioa m nei mau aina mai loko mai 0 ko ka lehulehu mau aina mai oia hoi na a,na aupuni a ua mau ko ku ana 0 nei mau aina leiahi, he mau aina kulesna maeh, mai ia w a mai a noea mai 1 nei wa, elike me ka'u e koi nei. f hoomauia 1,