Kuokoa Home Rula, Volume VII, Number 22, 28 May 1909 — KOI A LILIUOKALANI, MOIWAHINE MUA O HAWAII. [ARTICLE]

KOI A LILIUOKALANI, MOIWAHINE MUA O HAWAII.

Ke Komite no na Koi. Poaha, lanuan 14, 1909 Halawai ke Komiie ma ka hora 10.50 A.M., Hoīi. James M. Miller, ka lunahoonialu. I loaa ai kekahi malamalama maluna o keia ninau, ina paha he kuleana ko keia poe Moi e kuai aku ai i keia aina,"e heluhelu aku au īa oukou ī ka bake elua o na Olelo Hooholo Hawaii, aoao 715 * O ke poo o keia hihia. - u Ma ka hana o ka-Waiwai o ka Moi Kamehameha IV X i make aku nei," a ua hooholoia keia hihia e ka aha kiekie iloko o 1864. Ua make ka Moi, aohe ana poe keiki, Ua koi hoi kana. wahinekanemake, Moiwahīne Eola, he mahele kona īloko o keia mau aina, ma ke .ino wahinekanemake U i hooholo nae ka aha, he kuleana dowa (hapakolu) wale no kona iloko o keia waiwai, ma ke ano, he wahme oia na ka Moi. Ke koi nei au, he kakoo īkaika lya keia hihia no ko'u kulana, ma ke ano, he ama pili, kmo ' keia (prtvate land.) Aole loa he aha hookolokolo e hooholo ana, he kulelana dowa ko ka wahmekanemake a kekahi Moi ma- . ki£ō o nā am'a'o kaiehulehu. Ua hoike mai iioi ka ah.a. i ka moolelo o keia mau aina, e hoike ana, he mana ka okoa loa ko keia poe Moi apau mai mua mai a hoea i ka wa i make ai keia Moi eha, e kual aku i keia poe aina, e hoolimalima aku a e moraJa aku elike me ko lakou makemake. Hoike mai nohoi ka aha i ke kumu o ka Moi ī makemake ai īloko oia mau la, e hookaawale i kona kuleana ponoi iho mai loko mai o ko ka .lehulehu mau kuleanā; i "mea ia e hiki ai ke kaupaleia aku kona hooneleia ana. i na pono ma ia mau aina, ke ulu mai na hihia pili koi aupum mai waho mai. Oiai ma ia maaawa, e hoopaapaa ana ke Aupuni Moi o Hawaii me ke Aupuni o Farani. He koi ka ke Aupuai o maluna o ke Aupuni Moi o liawan no ke kauia ana ona kanawai e papa ana i ka hookomoia' ana mai o ka waina ame ka waiona mai i a ama e mai Olelo ke Aupunī»Farani, he kannawi hoopilik)a .a heoha.k loa ia ī ko lakou oihana ka lepa, ma ka waina a <ha ka barani, ua lele kaua maoli lakou maluna o ke aupuni, ua lawe i ka papu a wawahl me ka hoohiolo an a i ua papu la. Ua hopohopo loa ia hoi, o alahou mai na hana ino ma la hope mai. E heluhelu aku au i ka olelo hooholo a ka aha mai ka ao&o 722 aku: A o ko ke Alii ano Su~crainltj maluna o na aina i paaia e kona mau Alii, a me na kagaka e ae, ua pau ma ia wa. Ua ku oia ma ia manawama ke ano he mea nona na araa ponoi no ona ī ka wa i mahele ai, ame na aina ī koi hou aku ai ia i ka wa i maheleia ai, a i ka hui ana ia mau ama, ua lilo oia ka hapanui dna aina o loko o ia Aupuni,—a ua oiaio hoi he aina Aln. Aka, me he mea la nae, ma ka moolelo o ka Ahakukamalu, o na aina apau Hoko oia papa, aole no i ikeia ma ke ano aina ponoi no ka Moi, ma ke ano o ke kamailio pololei loa ana. 1 A mamua no o keia mahele ana me na mea- aina, ua manao inua ia no e mahele h'ou aku aua oia me ke Aupuni, ame mea la ua ae aku no oia e hiki no ke kauia i uku maluna o keia mau aina noi?a pomaikai o ke Aupuni, elike me na aina o na'Lii. 0 ka moolelo o na hoopaapaa ana iloko o ka Ahakukamalu, ua hoike maopopo mai no ī ko ke Alii ake nui loa, e hookaawale loa i kona mau aina nui ka manaoia ana he ama no ke Aupuni, a ma ia ano e hiki ai ka hao wale īa kona mau aina ma e hopuia mai kona mau pae ama e kekahi Aupuni e, ame kona makemake pu nohoi nana ponoi no e hooponopono a e hana holookoa ī kona mau waiwai ponoi. No kona hana ana no keia mau kumu, ame kona makemake e hooholo mua i ka pomalkai o_ kona Aupum, ua hoomaka'ku oia me ka hana lokomaikai nui, e hookaawale ae no ke Aupuni i ka hapanui o kona mau aina Alii, me ka hookoe nona ponoi i na i mana o ai he kupono i waiwīu ponoi nona. I mea e ko ai;a m anao' ua kakauHnm 'oia a ua Sila, ma ka la 8 o Maraki, 1848, he elua palapala, aia īloko o ka Biike mahele (aina,) o ka mua o ua mau hua palapala la, penei no ka helu helu ana: Alaila. mahope īho o keia, he man olelo ma ka Olelo Hawaii, hoi ma ka Olelo Bentania ) penei: La hoikeia keia olelo iooholo ma ka Buke I o na olelo hooholo o ka Aha K-iekie, ma ka olelo Hawaii, .aoao iku'-i -" Ma WaKvat ° ka Moi Kameha meha IV, 'i make

"K iki> iniunei n:t !:.in.iUa .ipim un kūi.i hw'aii h Hiuoli>iiiieh.i 111, iii i Ua lokomnikai o ke- Akilu, lto 'Lii oko Hnwaii nei ime unu ni h.i.iwi aku tui i koia hi t>o ko'ii make* l luake maoli no, i ua honlilo a ine kn Jiookauivalo innu loiv aku 1 nn'l.ii nnio .im knnnkn, 1 ka nm o ko'u niim Alū, v pnno ni a 0 POWiaikai ai ke Aupuni Ilawaii, nnlaiin. mn k<3ia pnlapala kb hookoe nei an no'u īho .i' 110 ko'u i>ci»*_homllna, a m> ko'u liopa n. inau lea nku, 1111 inna o'u 1 k'ikamK nia 111 aoao 17S, ]Bi2, 181* 187 140, 181, '200 2(1-1, ~(Hi, 210 :>l2, 211 210, 218, 22(1, 222, o kt'ia huke iM huok.innalo īa ux poe amu la no"u n mnu loa, he wuiwai ini'u nolo nipn t> ao," Ua 01 aku ka ikaikao na huaolelo ma ka Olelo Hnwan. Ua hookaawaleia ua poe aina no'u, a nō ko'u poe hooilina ame na hope o'u, he waiwai ponoi no'ū aole mea e lie mea oiaio nae. ma HaWan aole a lakou mau huaolelo e hoaljaka ana ia mea he alodio (fee, kuleana) elike me na hooilina [heirsj ame nawaihona [assigns| ma ka Olelo Eeritania. Eia ka mea e hoike moakaka lea mai ana i ka manao e hookoe nona īho, ma ke ano, he waiwai kuleana ponoi nona īho, 1 akahi-hapakolu 0 na aina o loko 0 ke aupuni, a e hoolilo aku hoi no ke Aupuui, 1 elua hapakolu i mau aina aupuni. Mr. GRAHAM. Ua aponoia kela eka ahaolelo? Mr. HATCH. Ua aponoia kela eka ahaolelo. Ano, o ka aina 1 hooliloia aku i ke Aupuni (Hawaii. L II.) he ama ia no Amenka Huipuia. Oia no na aina 1 haawna aku i ka poe hookuleana aina, - Aole au e hoopau wale aku ana i ko oukou manawa, ma ka heluhelu hou ana, i keia wa, aka, 0 keia poe aina i hoana okoa ai oia nona iho, ua kuaiia aku no īa eka Moi elike me kona makemake. Ua hoole ka aha, ao2e hiki 1 ka wahinekanemake ke lawe 1 ka hapalua 0 kona waiwai, ma kona ano he hooilina; ma Kanawai oiai nae, ua make oia me ke keiki ole. Oia ke Kanawai Hawaii: eia nae, ua ae ka aha, he kuleana dowa kona maloko 0 kona waiwai. Mr. Gk.\HAlvrrT Ua hahaiia ke Kanawai Pelekane ine Amenka ma Hawau ? Mr. HATCH. Ae; ua hlo ke Kanawai manao o Enelani ('eommon law ot England) i kahua no keKanawai o Hawan. Oiai hoi he aupuni alii Polunesia keia, a he w.ihi aupuni uuku nolni, aole loa nae na mana anpuni nu 1 o Europa 1 lawelawe- 1 ka mana kakoo k(ft lawehala (e\ti aterritornl ]uttsdictioti) ma Hawah, elike nie ia 1 hanaia ai ma Kma a ma lapana. Oke ku ana oka a)ia kiekie ma Hawau īa mau la kahiko, ua lawa loa ia no ka hoea ana mai o keia hopena. Ua ae na mana aupuni nui apau Ika mana hookolokolo o na aha hookolokolo o Hawaii, e law§lawe ana lakou i ka"mana kaokoa, ma ka hookolokolo mokaulike a ma ke Kanawai o ka manao. Mr. WaldO. Ua paa anei īa mana maluna 0 na kanaka 0 ko na aina e, elike nohoi me na poe e ae? MR. HATCH. Ae Ua ae na aupum hooholo moku e hoopuia ko lakou mau moku ma ka ahi hookolokolo moku imua 0 na aha hookolokolo Hawan Mr. Grē3Ha.m. Ua hoomaopopo aku nei au īa oe, e olelo mai ana )y ui make o Kamehameha IV i!okj o 1864. Mr hatch. Ae. Mr. GRAHAM. Owai kona hope aku? Mr. HATCH. O Kamehameha V Aole nae īa he hooilina no Kamehameha IV. E ola aaa kona makaakane īa wa, a oia ka mea hikt e lawa ae 1 keia waiwai, aka, ua lawe nae o Kamehameha V. i keu aina ma ka olelo ana, o ka huaolelo "hopa," aole hoi 1 hoohmaia l:a huaolelo "assigns (na waihona), oīa ki mea 1 loaa ai īaia ke Kuleana ma keia waiwai, oiai oia ka hope a pini hakahaka ma ka nohoahi. Mr. Waldo. Noloko anei ia 0 ke koko o ka Moi mua? Mr. HaTCH. Ae, he kuulwu oia. Ē ola ana no ka makuakane 0 ka. Moi, aole oia i kue imua 0 na aha hookolokolo, ua. hooholoia keia hana e keia 1 olelo hooholo a'u i heluhelu aku nei, e haa wi ana 1 Kuleana iīou>a i ka Moiwahme Ema, a e hookuu ana hoi 1 ka Moi Kamaha meha V. 1 na aina. Mr.*Waldo. A i ka make ana 0 ka Moi mua aku lilo ae la ka Moi Kamehameha V 1 hooilina. Mr. Hatch. Aole, aka, nana nae e olii 1 na hoolimahma (0 keia poe aina) oiai oia ka lnpe a panihakahaka ma ka nohoolu. Mr. Waldo. Aka. 3 ka makeana 0 ka makuakane 0 Kamehameha IV. lilo ae la o Kamehameha V i hooilina? Mr. HATCH. Aole; aole oia ka hooilina O keKamaliiwahine Ruta ka hooilina. Mahope mai kuai aku Ja oia i kona kuleana ia Claus Spreckles, a hoohlo hou mai la oia 1 ke aupuni ma ke kaapo ana no kekahi aina 1 kuai pololei ia aku iaia, i ole i kekahi hui paha i kukuluia e la. Ua holo hoi kekahi kanawai iloko o ka ahaolelo ma ka hooi'kaika ana a ka Moi Kamehameha V. e haawi ana i keia waiwai e paa īa ma ke ano kahu e ekolu komisina e kohoia ana e ka Moi, e aole hoi e hiki īa ke hooliloia aki, aole hVi e hoolimalimaia a mamua 0 kanakolu makahiki, a e hlo na loaa o ia mau aina i ka mea e noho ana maluna o ka nohoaln Malalo 0 īa mau olelo o loaa ai 1 keia lede ke kuleana wa ola iloko 0 keia mau aina. Mr. Fulton. Makemake au, e hoohelepono mai oe mai mua mai ike kuleana i keia mau aina. Ke hoike mai nei ia, he kuleana maopopo ko Kamehameha IV. Owai ka mea i ih mai ai īa kuleana mahope mai ona? Mr. Hatch. O kona hoahanan kaukini (cousin) kai pam aku mahope ona ma ke ano he alfi nui maluna o keia P°e aina, a ua kuleana oia ma ia mau aina'ma kona'kulana Moi. Mr. FULI'ON. He kaukuiianeinoka Moi Kamehameha IV. kai pani aku mahope ona? MR HaTCH. O Kamehameha 111 ame Kamehameha IV. he kaikuaana a he kaikaina hua 1 kahi ame kahi. Ua lawe o Kamehameha IV. Ika nohoalu ame na aiuā leialii malalo oka palapala kauoha a kona kaikuaaua nolaila, aohe hoopaapaa ana ma ia niahele. ' Mh t.TO> Ua nrho 1110 n Kutinjhiitnulia IV i pnlapala kauoha hooileina? MTT-Hxrnr—Aaler-aiclūtā Ah;i, ]cn(l,