Kuokoa Home Rula, Volume VII, Number 33, 13 August 1909 — Ka Moolelo Hiwahiwa o KAWELO Ka Hiapa'iole o ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui oHanale; O ka mea Nana ka Laau Kaulana o KU'ikaa, a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha [ARTICLE]

Ka Moolelo Hiwahiwa o KAWELO

Ka Hiapa'iole o ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui oHanale;

O ka mea Nana ka Laau Kaulana o KU'ikaa, a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha

MOKUNA V. Kft, HOQtINATA AKA MAt O KaWEī.Oakoo Me Kooa kapoko maī KAuai MAI- -KO LAIIA «ALAWAt ANA Kamalamx —NA wi' Ehiku a KAIHmAPL-—Hk WAI Aj'AO ka maka ike 'no Kawelo— Lohe o KaWELO 1 KA PIWIA. 0 NA MAKUA — $OOUNA O KAWELO IA KASJEWAHIHEIKIAOUA E Kll- I SA HAONA L,AAII i KOK A k\ MAKŪAIIĪ' JOWA Huli hoi aku. la ka elele a hoea imua o ke'lii ■ Kakuhihewa, aia wa hoike . aku la oia ina ojeio āpau a Kawelo i kamailio aku ai iaia. Alaila, pane. mai Ja o Kaihikapu- i kaelele. ~"E hol hou oe a hai aku iua alii nei o Kauai, nanano e kaumaha aku ka i'a i loaa iaia. E hoike ,pu aku-no hoi oe iāia o kana leo noi e kauoha ae ai ia'u ilalo o Puuloa e hooko mai no au." Hoea 1 hou aku la ua wahi e>' nei imua o Kawelo, a hoike aku la ina olelo aka Moi Kakuhihewa apau i hai mat ai iaia» "Ua maikai ia niau olelei apau iko Kawelo noonoo. A huli ioi .aku la ka elelē i ke alo o kē'lii Kaihikapu. Ia wa iku aeai o Kawelo a hele aku la i ka heiau ē alana hou ai i ka i'a, ia Uhumakaikāi. E like no oae iana haina mua ana ika lae o Kaēna, ; pgla. no ia i h'ana ai i nei .alana hou ana ia Uhumakaikai. Apau kana mohai ana i ke' ldno o ua i'a nei,- hoi - mai la ia aka hale/alaila, olelo. aku Ia i ka wahine ia Kanewahineikiaoha. "B--kii oe ; na wahi hauna laau i koe a ka makuakane o kaua., oka hauna laau e noi aku ai oē iaia, oia o Wahieloā. E noi aku oe i kekahi kikoo paiia iole, pela ke ko'i kua waa aua luaui nei ou. 0 kekahi anaumeakaua ia avf e noi aku H'iaiu. E hoike pu aku no hoi 3e iaia, ie-mau m«a kauaia.na kauā .ē holo aku ai i Kauai no ke kaua ana ia Aikanaka." • Ae mai la fio o Kanewahineikiaoha, me ka olelo ana mai: "Heahā la hoi auanei, he mau iwi hoi keia aia malalo on eke kane, He leo hoi kou a pa-e mai, he hooko no hoi ka'u ka ka wahine." O ka hoomakaukau iho la no ia oka wahine a pii aku la ma ke ala o Nuuanu.. Oia hele ko Kanewahineikiaoha ' a hala ka muliwai o Apuakehau me na ulu ( niu o Kuaakaa, ia manawa o Kiwelo i olelo aku ai i ke kai kaina, ia Ka-malama: oe e kuu pokii aloha e hookolo hou aku oe mahope o ka wahine a kaua. E like no hoi me kau i hana ai i kela hoo una mua ana kou kaikuana nei mamua ia oe, pela no oe e" iana aku ai i keia. E hoolohe ao hoi oe ina olelo apau a" ka makua honowai o kaua e pane mai ai i ke kaikamahine, he •maikai paha, ahe ino paha. O ia mau mea apau kau e hoi mai ai a hoike ia'u, i koU hanaū - ihua." •: la wa pane aku la o Ka-ma-lama i ka olelo ana aku ia Ka-' wel.o:

Hōoulumahiehie-i-ka-oni-malie-a-pua-lilia-lana -I-KA-WAI.

"Aole au i poina i kela hoouna mua ana au 'eia no ke omaka nei iloko o'u, aia no ilalo 0 Koolau e kamailio ai ka olelo a e Kalonaikaliai laau, he pepe-* iao nunui kou ē lohe "ana i Wai kiki nēi. Nolaila, he mea makehew'a wale no paha. ko'u hele hou ana aku i.keia loa, oiai, ke manaōio , nei no hoi au e lohe 1 ana no oe i na olelo apau e pane ia mai ana i ka wahine'a | kaua, e ka makuakane, . I pane aku la au ia oe e ka hanau mua, aole no ko'u koni-a i kau kauoha, aole. Aka, i mea keia e hoo maopopo aku ai ia oe, he mea makehewa wale no. keia hoouna au ia'u. O kekāhi no hoi, malia paha e hiki ana no" hoi nei wahi hana i ke kaikuaana iole o kaua, alaila, oia no hoi kau e hoouna aku ai. He hewa ia la e ua kaikuaanā nei?" Nana mai la o Kawelo i ke kaikaina, a: akaakā mai la oia, alaila, pane mai la oia i ua pokīi nei.opa: "Ae ole mai no hoi oe e ka pokii a manoni-a i keia hoouna a'u ia oe ē ukali mahūpe o wahine a kaua, E hoomanawa nui h!cji oe i ku kaua i ka moku o KaHai, a i ku no hoi ka kaua inakaia ia Aikanāka no iia luaui o kauā e noho mai Ja i ka mak'e a ka wi a me ka hune. No kau i .mea hoi i olēlō mai la no ka haku kāikuaanā eepa o kaua, e&, e haf āku au ia oe e hookuu no kaua iaia e hana oia e like me kona makemake." Aole na Kiaua na kona mau pokii - kanaka e hoounauna iaia, koe wale no keia ma na hana nui a koikoi loa e aneane hiki ole ai ia kaua ke hana aku. A o kekahi hoi, mai nana oe i na mea i hala, malia o ka wa lohe aku la no ia 0 na pepeiao nunui o ana nei ou, a. i nei hana ana paha auanei hoi, hookuli ia 'mai ua mau pepeiao nunui nei o'u, alaila, ua pale ka pono, a lohe ole au ikej£uarnuamu a ka makuahonowai o kaua. E iho oe 1 Koolau." No nei mau olelo a Kawelo ia Ka-malama, komo iho la no iloko ona ke aloha 'no ua hanau mua poo nui ona, a pane aku fa' oia. "E iho au i Koolau. E ukali io ae au i ka wahine a 'kaua i hele hoomanawanui aku la, Kaa ia iala k'a hoomanawanui he wa hine, a kaa hoi ia'u ka maniha, he kane." Honi āku la o i ka ihuo ke kaikuaana, oiai ua mihi iho' la'ōia r kana mau olelo hoonuhanuha- i hoopuka aku ai i ka hānau mua ona. O kona ku ae la no ia a pii aku la no ,uka o Nuuanu, ma ke alahele no a ka wahine e pii la,mamua me ka hoomanawanui. - Aia no o Kanewahineikiaoha ke pii la mamua, a ēia no hoi o Ka-malama ke pii aku nei mahope. Aole he iKe mai o Kāne wahineikiaoha i ke kane opio, aole no hoi he ike aku o Ka-ma lama i ka wahine., . Hoea o Kanewahineikiaoha i ka' nuku pohoi o Nuuanu, hiki 9 Ka-malama i napookahila. O ka hele no hoi ia o Ka-malama a kau iluna o ka nuku.e iho ana ka wahine

ike a-like a-lilee o 'ka pali. A hoea"ho hoi keia ilalo, kehele la no ka wahine mamua, a mahope aku no keia. Oia helē o lau'a nei a hoea 6 Kanewahineikiaoha i kahawai e hoopii aku ai a hoea 1 i kauhale, ilaila,'noho ua wahi- | ne hoomanawanui nei a Kawelo leimakua, auau wai. Maiiaila aku no hoi hoea ua ' wahine nei i kauhale. 'Mahope aku nei no hoi o Ka-malama a pili ae la mawaho o ka hale, ua j ; poeleele loa iho la ia manawa, "aohe ike ia aku oka ili oke leanaka. I keia hoea ana aku o Kanej wahineikiaoha iloko o ka hale o kona luaui makuahine wale no ke noho māi ana i ka hale, o Kalonaikahailaau, aole oia [loko oka hale ia wa r aka, ua hele aku la oia no ka hale mamua no ke kapu awa ana no kona Akua, e like no- me kana hana maa mau ina ahiahi apau. O ka hale mamua kahi.e hoomana ai oia i kona Akua, he hale kapu ia i na wahine aoleekomo ia. Ika ike ana mai o ka luaui makuahine o Kanewahineikia'ōha iua lei hulu nei ana, ua uwe mai Ia oia. Ua lohe pu aku la no hoi Kalonaikahailaau 1 keia leo uwe o kana wahine, a ia wa ua hoouna mai la oīa i kekāhi kanaka ona e hele mai e nana i ke kumu o'hei leo uwe o kafia wahine ana e lohe nei. I ka hele ana mai o ua kanaka nei a nmau i ke kumu o ka uwe ua hai aku la ka luaui makua.hine o Kanewahineikiaoha i ua kanaka la: "E hoi aku oe a hai aku ia iala ehoi mai i hope nei, eia ke kaikamahine ua hoea mai nei.,' . Hoi aku la ua kanaka nei a hoike aku la ia Kalonaikahailaau no ka hiki ana aku oke kaikamahine nai na Kona aku nei. Ia wa i awiwi iho ai oKa lonaikahailaau i kana pule ana a hookuu ae la, alaila, haalele aku Ia oia ia mua a hoi mai la i hope i ka hale a Kanewahineiki aoha ke i kipa aku ai. ■ Ike no hoi ike kaikamahine apau ka uwe ana, ia wa i ninau mai ai oia i ke kaikamahine: "Heaha nei huakai nui hou au, -e kuu Kama o ka hoe%.hou ana mai nei o Koolau nei ike anu, ike koekōe, i ka loa, a i ka luhi no hoi o nei mau ka-ina wawae o ka hiki anamai la." : Alaila, olelo aku la ke kaika- i mahine ika i ana aku imua o kona iuaui makuakane: "Auhea oe e" kuu makua, ma mua o ko'u kamailio pu ana me oe no ke kumu o ka'u 'huakai o ka hoea ana mai la i Koolau nei, e hoike e aku au iko'u manao ia oe, oia hoi, mai noho oe' e ka makua a olelo kikoo ia hou no ko hunona, oiai, ua ike pu iho no kaua i kela hana mua aha au pela, no ka mea, he kanaka pepeiao lolohe kela. Aohe hua olelo au i hoopuka ai i nele ka lohe o.le ia e kona pepeiao. He noi keiki.no keia. i ka makua." "Ina paha. O ka huaolelo mai paha a kuu kama a,waiho ae iwaho, a na'u hoi ia na ka makua e ike aku ka pono ame ka hewa oka olelo, I hoolohe aku no hpi ,au a i hewl no ka olelo, aole, no t au e waiho aku ana i ka'u kikoni \ ko kane, aka hoi, i pono no ka olelo, nawai hoi auanei e puka akq ka mea welawela mai ka makua aku. E hoomanao iho no hoi paha oe e ka maua luhi, he makee no hoi maua ia oe. Aohe o maua makemake e hoounauna wale ia no oe e kau kane ma na hana waiwai ole a luhi u'a wale no. ke kino," wahi a Kalonaikahai,laau i pane mai ai ike kaika- ! mahine, j E pane aku no hoi au

hoolohe mai no hoi oe; "Ikii mai la au i kekahi hauna laau au, oia o Wahieloa, i haiuna laau na maua rne kuu kane e holo ai i Kauai no ke kaua a-aa me Aikanaka."-. \ Lohe iho la o Kahnaikōhai la-li i k-H 'lii-'am.i o kc .kolkollmLiut, 14 wd kuloo-" iho la kona ■poo ilalo a liuliu, al'aila, ua ea ae la kona poo ilnna ' a' pane mai la: "Auhea oe' e kuu kaikamahiiie. Mauwaa-lina no" hoi kau huakai'e ka maua lei hulu o ka hoouna ia ana mai nei i ka loa ; eko kane. I hai aku au ia oe j i ka wa mamua he lohe na pepe iao nunui o ko kane i ka'u'mau olelo,- :ika, i nei hana ua kuli oa pepeiao ona i lea mana oko i kaua Aleua, nolaila, aole oia e lohe i ka'u mau olelo e hoopuka aku ana imua ou i keia wa." I keia wa i uwiuwi mai ai ka niho o ka iole mailuna mai o kaupoku oka hale. Pane aku la o Kanewahineikiaoha i ka makuakane. "Ke lohe ae la no oe i ka leo o ka iole?" Olelo mai Ia o Kalonaikahailaau: "O. ka hana no hoi paha ia aka iole o ka' uwiuwi. Aole paha na ia iole e hai aku 4 i ko kane i ka'u maū olelo e pane aku ai imua ou i ke;a wa. E hoolohe maipaha oe." I kela wa i oli mai ai ua Kalonaikahailaau nei i keia mele ma ke ano paha-paha nohoi:. PAHA lIELU 29, NA KA-LONA-IKAHAĪLAAU K'KIA. • E oe e ku ka- hauna laau a kaua i ko kane; He kolea ko kane, he wawae liilii; j He ulili ko kane, he holoholo kaha-kai; Paia e ke kai nui, hina wale ana no; He pu maia ko kane, ku i ka-i-ka; He puhala ko kane, he aa kiolea; Ku no ka laau a kaua i ko makuakane; He nui no mai luna a lalo; E pa ke Kōha, aole e 'hina; E pa ka Moae, aole e hina; He hina no'u, no kē'a'alii kumakani; Akaa pu ka honua. Alaila pane aku la ke kaikama hine, o Kanewahineikiaoha: "Ua noi mua aku nei hoi au,' ia oe, e ka makua, aole' oe e ;hoopuka hou i na olelo pa-'i-a no'kuu kane. . O kena mau ino no auanei apau loa au i hoopuka ae la, ua lohe aku la no ua makua nei o'u. , Aole loa he olele nalowale au i hoopuka ae. oei i nalowale i ua kane nei a'u, a hunona nohoi au." Alaila, olelo mai la ua makukane nei i ke kaikamahine i ka i ana mai: "Pehea auanei- e-'lohe' ai ua kane maka aa nei au, ua paa kona mau puka pepeiao i ka mana o kuu akua. Aole ia e lohe. Hele a lohe oia, alaila, he keu kona a ke akua mana." Alaila, pane aku la no o Kanewahineikiaoha: "Aohe e ole ka lohe o kuu kane i kau mau | olelo ipane ae nei; oiai he akua mana kona, o' Kalanikilo ka inoa." Ninau hou mai la k& makuakane i ke kaikamahine ia Kanewahineikiaoha: "Heaha ka'huakai nui a kuu kaikamahine o ka hiki ana mai o ke ahiahi poeleele, ka wa hoi a' ?ke akua lapu e maau hele ai?" Pane aku la no ke kaikamahine imua oka makuakane: "I kii mai nei au i kekahi mau kikoo pana iole a kaua,> na maua me kuu kane, e 1 holo ai mana i Kauai e kaua me Aikanaka." Aole i puehu.