Kuokoa Home Rula, Volume VII, Number 35, 27 August 1909 — Ka Moolelo Kaao o Hiiaka-i-ka-Poli-o-Pele [ARTICLE]
Ka Moolelo Kaao o Hiiaka-i-ka-Poli-o-Pele
I hooponopono hou ia elike me na maawe Moolelo Hiiaka a ko Hawaii ame Maui. MOKUNA IV HOOMAKAUKAU O HIIAKA-I-KA-POLI-O-PELE NO KE KII ANA IA LOHIAU—KA HELE PU ANA ME PAUPALAE IA HALAWAI ME WAHINEOMAO—PA NA PAU NA AKUA PANAEWA I KE OKIIA E HIIAKA. [HOOMAUIA]
Ke hele la no laua nei, a kaalo pono laua nei ma ke alo o ke kakai pali a Kawaikumuole e noho mai ana, ike aku la no o Hiiaka, i ka noho mai a ia hoahanau o lakou, ia wa pane aku la ia: "Eia no maua ke hele loa nei. Aole maua e kipa aku ana i ou la, e ka hoahanau. He huakai ka maua la, aia i Kauai, ka pahu hopu. I ole hoi oe, e ohumu mai no ka'u wahi kanaenae ole ia oe, nolaila, eia mai ka leo: KAU HELU 108 NA HIIAKA KEIA. 1 Ani peahi mai la ka ehu a ka wai, 2 Hoohauoli ana i ka manao, e lealea iho, 3 Lele maopu ka auhau a ka wai 4 Oia wai kumu ole i ka pali —e— 5 Aia ke kumu o ka wai i Kaala— 6 Manowai eha ai o Kaena, 7 He ena aloha keia nou, e ka hoa, 8 O ka hoa ipo i ka maka o ka opua, 9 Opua kau iluna o Haupu; 10 Haupu, hauli ka manao, 11 E——aohe a kakou ipo. Ma keia kau hapai hou no o Hiiaka i ka hoike ana ae, ua make o Lohiau-ipo. Ma keia mele nohoi i hoike ai o Hiiaka, he eha manowai o Kaena, aka, he mele hou aku no koe a ua Hii nei, a ma ia mele oia i hoike ae ai i na muliwai eha o Kaena, a, e ike aku ana no kaua, e ka makamaka heluhelu, i ua mele la. I ka pau ana o ka oli ana 'ku a Hiiaka i kana mele, aia hoi pae mai la ka leo o Kawaikumuole, i ka i ana mai. "Aloha olua e na wahine hele la, e uhaele ae—la. Hehi ana olua i ka moena pawehe o Mokuleia, hookaukoo ana e ike aku ia Wai-a-ka-Aiea. Aloha! I kipa ia mai no e olua i kau hale nei o ka hanau, he wahi pe-u no ko kuahiwi nei, o kahi opae mahikihiki no oe, kahi ho-i'o nohoi, hala ka maka poniuniu o ka hele ana 'ku i ke kaha ikiiki wela o Kaena." Alaila, pane aku la o Hiiaka i ka hoahanau: "Aole maua e kipa aku i ou la. E hele no maua. Aia ka opua i ka pali o Ke-e, ke hapahapaiia ae la e ke Koolauwahine. Ke kono mai la no ia'u, e hele. E uhaele no maua e!" Ma ka manao o kekahi poe, he kane o Kawaikumuole, a pela i hoikeia ai ma kekahi mahele moolelo Hiiaka, aka, ma ko Maui Hiiaka hoi, oia keia e hoopukaia nei, he wahine o Kawaikumuole. A o kekahi inoa o keia wahine oia o Kawaihapai, e o nei maluna o ke Kalana aina e pili la me Wai-a-ka-Aiea. Hele aku la laua nei a hala mai o Kawaihapai, hoe laua nei i kahi hoopiina e pii aku ai a kau iluna o Ka-wai-a-ka-Aiea oia hoi, o Aiea, e heaia nei i keia wa. Oia pii nohoi ko laua nei a kau iluna o ke ku mai no o kauhale oia wahi, ua pau na kanaka i kahakai i ka lawaia. Ike iho la o Hiiaka, ua pololi ke aikane. Nolaila, lalau aku la keia i ke ko e ulu ana ma ka-
i-ka o ka loi, a uhai mai la. Haawi ae la ia ia Wahineomao me ka olelo ana mai: "Eia kahi ai ua mo'a i kamaaina o keia wahi. E aho ia e mukiki aku ai i ka wai o ke ko, paa aku kahi houpo. Ia nei kaua e hoomaha iki ai, a kuu ia o ka nae, alaila, hele aku kaua o nei kula wela a ka La." O ko Wahineomao ai iho la no ia i kana pauku ko a pau, a ua maha nohoi laua ia wa, o ko laua nei hele aku la no ia. Ia laua e hele ana, ike aku la o Hiiaka i ke noho mai a nei wahine iluna o ka puu a-a, ua hele no hoi a ohuohu i ka poniuniu hihi iluna o ka pohaku. O nei wahi a ua wahine nei e noho mai ana, aia ponoi no ia mawaho ae o ke oawa o Manini. Ke ike la o Hiiaka, o ua wahine la, oia o Liaihonua, ka wahine moo o ke kiowai o Manini. A hoea laua nei i kahu a ua wahine nei e noho ana, pane aku la o Hiiaka: "Aloha ma— i—!" Aloha mai la nohoi, ua wahine nei. Alaila ninau aku la o Hiiaka: "He kamaaina paha oe no nei Kaha?" Ae mai la, ua wahine nei. A ninau hou aku la no o Hiiaka: "Auhea ka wai o nei wahi?" Pane lokoino mai la ua wahine nei ia Hiiaka: Aohe wai o keia wahi. He Nailima wai ole paha keia. Aohe wai."
O ka mea pololei maoli, ua hoole manawa ino maoli mai keia wahine imua o Hiiaka, ma ka hoole ana mai, aohe wai o ia wahi, oiai ua ike no ua wahine moo nei, he wai no ko laila. Pane aku la o Hiiaka: He keu ka hoi ka mea kamehai. Ua kaulana ma ko makou aina o Hawaii, he aina wai o Kaena nei. He eha muliwai o keia wahi, a ua holo keia mua muliwai eha malalo o kekahi mele, e olioli mau ia ai e na elemakule ame na lunahine o ko makou wahi." "Pehea ia mele?" wahi a ua o Liaihonua nei i ninau mai ai ia Hiiaka, a hoomau mai la no ua wahine nei i ke kamailio ana: "He kamaaina nohoi au la no Hawaii a puni, I keia mau la aku nei no ko'u hoi ana mai ia nei nei; mai laila mai. A oiai ko'u mau la ma Hawaii, aole au i lohe iki i na elemakule ame na luahine e paeaea ana i kekahi mele, no na muliwai eha o Kaena nei. He aina wai ole o Kaena nei." Eia ko Hiiaka mana ke hoopouli aku nei i ka mana o ua wahine moo nei, aole oia e ike mai iaia nei, o Hiiaka. Aka, oia nei hoi, ua ahu wale imua o kona mau maka ua wahine moo nei. Alaila, olelo hoomaoe aku la o Hiiaka i ua wahine nei: "O oe io ka, ka wahine a makou i lohe ai nona ka inoa o Liaihonua. Aole io anei o kou inoa ia?" Aole i kana mai ka hoohaueia o ka noonoo o ua wahine nei i keia hoike ana aku o ka wahine malihini (Hiiaka) i kona inoa, nokamea, aole oia i hiki i Hawaii, elike me kana i olelo hoonalonalo mai ai imua o na
malihini, a pehea la i loaa ai kona inoa i nei mau wahine. Ke ike la no Hiiaka i ka puapuai o keia noonoo iloko o Liaihonua, a o kona manawa ia i olelo aku ai i ua wahine moe wai nei o Manini: "Haohao oe i ka loaa ana o kou inoa ia maua. O ke kumu o ko maua ike i kou inoa, ua paa hoi maloko o ke mele paeaea a na elemakule o ko makou wahi. Nolaila, e oli aku au i ua mele la, a e hoolohe mai nohoi oe la." I ka pau ana no o keia mau olelo a Hiiaka o kona paeaea aku la no ia i keia mele: KAU HELU 109 NA KAMAE KEIA. 1 Kahuli Kaena, lele ana i ka malie, 2 Me he kaha ana la na ka uau na pali o Nenelea, 3 Me he upoi la na ke koae i waho o Kaieie, 4 Me he kanaka hoonuu kai la i ka malie, 5 Ka papa-kea i ke alo o ka ala; 6 Ua ku'i ia e ke kai a uli, a nono ula i ka papa-kea; 7 E noho ana i ke kai o Kapeku; 8 Kapeku ka leo o ke kai o Hooilo ka malama; 9 Ke ku mai la ka pauli kai; 10 Ka hoailona kai o Moano ka aina; 11 Ahu wale ka pae kii, ka pae newanewa; 112 Ka pae manuu a Kane a Kanaloa; 13 A-oe i ao— 14 Hoohaehae ana ka lae o Kalaau; 15 I kihaeia e ke kai o Awalua; 16 Na oawa pali o Unulau; * 17 Inu aku i ka wai o Ko-e-iki i ka pali; 18 I ka wai kau pu me ka laau. 19 Hoole ke kupa, ke kamaina, huna i ka wai; 20 Eha ka, ka muliwai wai o Kaena—e— 21 Ena iho ka La o ka Makalii. 22 O io mai la ke a me he kanaka koa la, 23 E maalo ana i kuu maka. * Ua hoohapakueia keia huaolelo, e ka mea kakau, a nau no ia e ka makamaka heluhelu e noonoo iho. E kala mai. MEA KAKAU.) 24 O ia kalana olo pali kua moo loa; 25 O Liaihonua iho nei; 26 O ka hiki ana mai nei o keia makani, 27 Hiki iho nei ka hauoli, 28 Heaha la ka makana i kuu hilahila; 29 O ka'u wale iho la no ia, 30 O ka leo-—a— Ia pau ana no keia mele a Hiiaka, o ko laua nei hele mai la no ia, me ka pane hou ole ana 'ku i ua wahine nei. Ia laua nei a hala mai, o ke lele ae la no ia o Liaihonua iluna, a haule ana ilalo o ka honua, oia kela pohaku e oleloia nei o Pohakuloa. Ma ko Hawaii Hiiaka, mai ka haloko kai mai o Kilauea e pili la i Keawaula, i kiloi ia mai ai keia pohaku e Hiiaka, iaia i hoi mai ai mai Kauai mai, me ke aikake ame Lohiauipo.