Kuokoa Home Rula, Volume VII, Number 37, 10 September 1909 — Ka Moolelo Hiwahiwa o KAWELO Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui oHanalei; O ka Mea Nana ka Laau Kaulana o Ku'ikaa, a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha [ARTICLE]

Ka Moolelo Hiwahiwa o KAWELO

Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui oHanalei;

O ka Mea Nana ka Laau Kaulana o Ku'ikaa, a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha

HOOULUMAHIEHIE-I'KA-ONI-MALIE-A-PUA-LI11A-LANA -I-KA-WAl»

MOKUNA Vi. o KANKn',unM:ii;rAoiiA me K,A.i"IKAVr- Ka !,oa*.Ana Mai n ke Eaim.ua Mai kic Aui Mai--Kr K tti.v o Kawēi.o he Hv: lAŪ MA WAIANA.K—KA lIOĪ.O ANA i Ka< ! ai t KK Kal'A—Pak :;A Waa i Wau.ha—Hooi.iUi.u 1 kio Kaua — K'a Hoc»maka Ana o kk Kaua 1 A ia wa-, olelo ae la o Kawe[o i na'hookele; "Aia o Maunalahilahi ka maka o na waa o kakou." I ka lua o kamapunahoe a ua poo nui nei, oili ana ka waa o lakou nei mawaho ae o Puuohulu, ke wai.Kō mai la ke kulanakauhale o Maili, oia hoi, kela kula heihei kaulana o Waianae i na la i au wale ae, ke ku-ku mai la na kauhale o ke alii o Lualualei, ke haaheo mai la o Halona i ka uka iu ano o na puu, a ke komo nei lakou i ke awa o Waianae. Pae lakou nei i kaha one, hui' iho la me na kamaaina o ka uluniu o Poka-i. Hapaiiā aku Ia na kaulua o lakou nei a komo iloko o ka halau waa, a hookahi ke kau pu ana me kahi apulu waa kahiko a JKawelo ma i holo mai ai māi Kauai mai. , Alaila, hoi aku la lakou nei Uo ke kula o Alio, a malaila .i nana ai o Kawelo i kahua hale e noho ai .ia mau la ma Waianae, no.ke ku heiau ana o ua Kaweloleimaleua nei malaila, mamua o ko lakou holo loa ana no Kauai. I ka loaa ana o ke kahua hale, o ko Kawelo hoola-! le ae.la no ia i kona kaikaina, ia Kamalama, ame na keiki a laua, ame Kauluiki ma, e ke a maikai i.ke kahua hale. Hai mai la o Kawelo ia lakou nei, o .ka hooililaumaaia wale no ka lakou ( i ke kahua a maemae, 0 ka laau ame ke pilī o ka hale, ka aho, ame na pono no apau ;e paa ai o ka hale, a pela nohoi me ke ku ame ka paa ana -o ka hale, aia. ia i ka pō, oia hoi, na ka poe o ka po e hana mai ia mau mea apau; aohe o lakou lima lawelāwe aku ia mau mea, - He manawa ole nohoi ia eleu ana iho o ua poe nei i ka Jhoonlaikai i ke kahua, elike me ka makemake o Kawelo, ili laumania ua kahua. hale nei. Piha maikai na aoao apau. la pau ana ae, olelo hou mai la no o Kawelo i ke kaikaina, na keiki ame.na kanaka e hoi lakou i kahaka,i e .noho ai, a waenakonu o ia po iho, alaila, hoi mai lakou i ka hale o lakou. He ae wale no ka ke kaikaina lehulehu e ae. Kauoha aku k keia i na kamaaina e hoomakaukau mai i ai, 1 i'a at*wai no lakou nei e holo ai i Kauai. A oiai hoi o ko Ka-laumeki-aina hanauia, ua lilo aku la na Kalaumekika hoomakau ana. Haawi mai la o Kawelo i ke kauoha i na poe apau aole lakou e hōokomo wahi ai, a hoea i ke kakahika o kekahi la ae, oiai h&hana nui kanai makemake ai e hoi ka hooulu ana ī kona mau akua. Elike -me keia mau' olelo a KaweJo, pela'no na mea apau i huuluhe ui. Ua hele aku la o Kalaumeki e kahu i ai me na kanaka o Waianae, a o Kawelo

ma hoi, me k;>. wahiue, me Ka-j newahineikiaoha, 'ame ke kaikaī na ame na poe e ae, hoi aku la lakou i kahakai e noho ai. Apo ia la, ua makaukau mai la ka ai, ka i'a ame ka wai i na kamaaina o Waianae. Alaila, haawi ae la o Kawelo i kana olelo i kona poe apau, ma ka ho-1 ike ana 'ku imua o lakou, i ke ahiahi o kekahi la ae e holo ai ] lakou no Kauai. Ma ke awakea hoi oia la a lakou e haalele iho ai ia Waianae, e hookomo wahi ai ai laljou. O ka hele ia a molehulehu, olelo mai la o Kawelo i ke kaikaina, anie ka wahine, e hele ana.iai ka auwana, a kulu nohoi ke aumoe, ma ka wa paha e huli ai ka i'a o ia po, o konawa ia e hoi mai ai mai kana auwana ana, alaila. hoi lakou i ka hale o lakou. īa pau ana no o nei mau olela a ua Kawelo nei', o kona nalowale aku la no ia. Oia hele hoiJa aneane e hoea i ke aumoe,. lohe aku la lakou i ka leo o ka iole ma na wahi apau o ka pili kahakai a lakou enohoana,a pela nohoi mauka aku. He 010. walu ia o ka leo uwiuwi o na iole, ma naē mai, ma malalo mai, mauka mai a makai aku nei. O 'kahi oi loa aku o ke olowalu o ka leo iole, ma ke kula no ia, o Alio,' ma ke kahua hale a lakou nei ihana ai. O na kamaaina keia 'o Waianae, ua lilo keia mau leo olowalu o na iole a lakou e lohe ana ia wa, i mea no lakou e pjha maka'u loaai. Aole wale no lakou i lohe ia mau leo mawaho aku nei o ko iakou mau hale, aka, aia. ka leo oia ano iluna o kaupaku o.ko lakou mau hale, aia ma na paia, ma na lohelau, aohe wahi uwi-nwi ole o ka leo o ka iole. A kulu ke aumoe, huli nohoi ka i'a i ke koinohana, hoi mai ana o Kawelo. Aole nohoi i liulio kana naho ana iho, ia wa olelo mai la oia ika wahine, ke kaikaina ame ko lakou lehulehu apau, ehoi lakou i ka 'hale 0 lakou. A hoea lakou nei ike alaloa, eholo ana no lalo o Keeau, na Ohikilolo.a hala loa aku' ilalo, i nana aku ko lakou hana,! e ku mai ana he hale nui a ka' launa ole. I Komo lakou nei iloko o ka hale, e a mai ana he wahi kukui hookahi. Ama kahi oua wahi kukui nei e a ana, e waiho ana he puu o na koi kukui i hanaia a maemae. E waiho mai ana na uluna wiliwili, na uluna lauhala, pela hoi me na kuina kapa a ua paa no oloko o ka hale i ka ,halliliii ia i. ka moena. E kuku ana na kahili ma kela ame keia paia o ka hale. Oko lakou nei noho ia a ao loa, ia wa olelo aku ]a o Kawelo 1 kona poe: "Auhea oukou a pau, i keia la au e ku ai i ka'u hana, e hooulu ana i o'u mau Akua. oke Akua auanei e hoike ana i kona mana i keia la, oia ke Akua hele pu me kakou i ke kaua i Kauai. O ke Akua maka'u ■wale a hohe wale, aohe ia Akua e manao mai, he ai, he wai, he aahu nohnna kona fa'n Haalejeja oia e a'u i Oahu nei. Nolaila, e hele kakou i kuu heiau i ka maka o Kamaile."

• 0 kolakou nei hele aku la no ia nlo uka i Kamaile. I nana ajcu ka hana o na tnea ap'aū,ua paa io ka heiau kipapa pohaku a Kawelo \ hana ai. 0 ka mea loiaio nae, aole na ua poo,nui i ! hana i ua heiau nei, aka, na ke [kaikuaana eepa no o laua, oia o iKahueloku. Hoouna mai la o | Kawelo i ke keiki ia Kalaumeki e hai i na kanaka, he kapu~"hei- ! au ka Kawelo oia la, nolaila, e Jhoi na kanaka apau no ko lakou j'mau hale, a e hele nohoi i ka ]lakou mau hana maa mau ma i kula nei, a e; kapu hoi ka holo o Ika waa la a po, no Kawelo

hoi ia la. Aia a pa hou ka iwikaeleona Kaulua o Kawelo i ke kai, alaila noa ke kapu kai o ia Ia. Ua ae mai la na kanaka me ka lokahi o ko lakou mau noonoo, nolaila ua hoi aku la kela ame keia o lakou no kona hale iho, Maanei e hoakaka iki ae ka mea kakau uioolelo i keia wahi manao penei: Ua manao kekahi poe, o kahi a Kawelo i kukulu ai i ka heiau na l i Aupuni ia K_auai ma Makaha ponoi aku ia, a o Kane-aki ka inoa o ia heiau. Aka, o ka pololei aia ma keia wahi. O ka inoa o keia heiau i ikeia mahope nnai, oia o Kane. O ka hooholo loa ana nae o ia inoa o Kane-i-ka-pua-Iena, ka inoa o ka Akua o Kawelo, Nolaila, 3awe aku la o Kawelo i na 'kua ona elua oia o Kane-i-ka-pua-Iena ame Kukalaniehu, e paa ia ana e na wahi makuakane mai Kauai mai, oia 0 Kaweloikiakoo ame Kooakapoko. Kaikai aku Ia o Kaweio i ua mau Akua nei ona a luna o ke heiau, alaila, kahoahoa ae la oia 1 ka olelo imua o ua mau akua nei ona. "E, auhea olua e o'u mau akua , i keia la ike au i ko olua mana ameko oluaikaika. X keia Ia nohoi ike au i ko olua ikaika oie a waiwai ole nohoi. A e lohe auanei olua, oke akua ikaika, ke akua mana, hele pu ia akua me a'u i Kauai i ke kaua. Aia ilaila ka ai, ka i'a, ke kapa e mehana ai ka po i ke anu, ka hale hoi e malu ai ke poo i ka Ja ame ka ua. E Kaneikapiialena, hoikeia mai kou mana,kou koa, kou ikaika ame kou maka'u ole. E Kukalaniehu, ua pau kou ai ana i.ka aku ame ka liha, ua moaiona puipui a ka lawaia, ua peheu na papalina, ua ikaika ka houpo, hoike ia ae kou mana, kou ikaika ame kou koa. O ka wa kuponokeia e ike aku ai au i ko olua ikaika ame ka ole, oiai ka apaa maloo; o noho auanei olua a ka'moana lewa, hoike mai olua i ko olua ikaika ole, kiolaia olua e au iloko 0 ke kai, noho olua ik:e anu." Pau keia mau olelo kikepakepa a Kawelo, o kona lalau iho la no ia ia Kaneikapualena a oku ae la iluna a hoihoi hou iho la ilalo a kukulu iho la maluna o ka nuu pohaku, ia wa, paha aku la ola i keia pule: PAH A HFLU 3* NA KAMALAMA KEIA. 1 O kuu Akua mana hoi, 2 Mai o'u kupuna mai. 3 E Kaneikapualena, j 4 E ku, e hele kaua i Kauai, 5 A ulu, a noho, 6 A noho a.ulu, | 7 E hele kaua, puni Kauai. | I keia paha aha a Kawelo, 0 ka manawa ia i kolilī ae ai ka hulu moa iluna o ka lae o ua ! akua nei, a e hoike ana keia konini ana o ka hulu maiewaewa ma ka lae o Kaneikapualena, ua aa oia e hoio i Kauai i ke kaua. 1 ko Kawelo ike ana i" keia hoailono a kona akua i hoike mai 'ai a pane aku la oia me ka hiolo aha iho o kona mau waimaka ma kona mau papalina.

"Napi ia, e ku,u akua, ua hoi-j ke mai Ja qe i kou aa e bele;' ■kaiīa j ICauai i ke Kaua me Ai-1 ma, nolailai e hele kaua.; 0 oe mamua, o.oemahope, o oe maluna, o oe malalo, ooe ma kela ame keia aoao o'u." I kela wa, lohe aku o'Kawelo 1 ka pae kolonahe ana mai o ke-1 kahi leo: ! "E ICaweloleimakua el Holo ' ike kaua i Kauai, E kaukahi ka manao no mua, mai hoi ka 'manao i hope, o pa oe i ka laau." t Aole i. maopopo iki ia Kawelo ke ano o keia mau olelo ana i lohe* aku ai. He he leo 1 papa keia iaia, e moe ka menao no mua> aohe ana noonoo hou ana no hope nei. Oiai ia e na- 1 lu ana iloko iho ona, pae hou • ana ka leo anai lohe ai: | "Aohe i kihi puk'a ka olelo; aole hoi i kihi moe; aole i kau,' aia ka olelo,e Kaweloleimakua, • i ka pili. , Na'i ia Kauai, puni Kauai," _ | Alaila, lalau iho la o i ka lua o ke akua, oia o Kukaia-| niehu, ae U iluna a hoihoi hou iiio la 'a ku iluna o ka nuu. A elike no me na olelo ana i kahoahoa mu» aku 'ai ia Kaneikapualena, oia mau huaolelo no kana i kikepakepa aku ai i nei akua, alaila, paha aku la oia i keia pule: PAHA HKLU 36, NA KAWKLO KHIA. 1 O kuu akuamana hoi, 2 Mai o'u kapuna mai, .3 K Kukalaniehu- e, 4 E ku, e hele kaua i Kauai—a 5 A ulu, a noho, A noho a ulu, 7 E hele kaua, puni Kauai. Nana aku la o Kawelo, aohe kuku ae o na hulu maluna iho o ke poo oia akua, elike me ko na hulu o Kaneikapualena, aka, ua maewa lohaloha iho la ia mau hulu ilalo, nolaila, ike iho la o Kawelo, ua maka'u nei akua ona i ka h'oi hpu i Kauai, noke kaua. Ia wa paha hou aku la o Kaweīo: • y PAHA HĒI.U S7 NA f EJA 1 O ua akua mana ole nei o'u, a— . 2 Mai o'u kupuna mai a— A pauikeia paha ana a Kawelo, ia wa olelo aku la oia i ua akua nei, ia Kukalaniehu: , "E Haalele ana au ia oe i Waianae nei. Ua loaa iho la n.o ka hale e noho ai, Nolaila, e au hookahi ae au me ia nei, me Kaneikapualena, e ike aku i na makā o o'u mau makua. E nalo ilohoi ko la aloha e hot ae. ana.oe i Kauai, aia no ia ia oe." '- I.lawa no apau keia mau oJelo a Kawelo, o ke kolili ae la no ia o na hulu i ka lae oua akua nei, ikfe iho la o Kawelo, aole he maka'u maoli ko nei akua ona i ka holo i ke Kauai, aka, he manao kamehaī no, aia iloko ona, kahi i Me he nie_a la, ua ae no ua akua nei 1 e hoi i Kauai, aole nae ia manawak&ia i makemake ai, he wa okoa aku no. 1 Aole i puehu.