Kuokoa Home Rula, Volume VII, Number 47, 19 November 1909 — Ka Moolelo Hiwahiwa o KAWELO Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui o Hanalei; O ka mea Nana ka Laau Kaulana o Ku'ikaa a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha [ARTICLE]

Ka Moolelo Hiwahiwa o KAWELO

Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui o Hanalei;

O ka mea Nana ka Laau Kaulana o Ku'ikaa a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha

E ka makamaka heluhelu, he mea pono i k.i mea kakiu o keia moolelo ka hoakaka pokole ana aku imua ou ma keia walii, e pili ana ia Kahakaloa. 0 keia Kahakaloa, oia kekahi o nā'kanaka ikaika ma ke kaalaau, a makauleau hohoi 'ka oo ihe. O keia Kahakaloa ka Kalonaikahailaau i manao ai e make ana o Kawelo iaia, ina o ka holo io o Kawelo i Kauai no ke kaua ana ia Aikanaka, nokamea, ua kaalaau ua Kalonaikahailaau me ua Kahakaloa la a pai a pai. Alea, ma kela hakaka"ana aua Kalonaikahailaau nei me ka hunona me Kawelo ma Waikiki, a pa ai 0 ua o Kalonaikahilaau i ka haunalaau huelepo 'a Kawelo ia-Kuikaa, a kap?lili ai na manea o na wawae o ua o Kxlonaikahailaau, a waiho maule ai, a ninini poiwai ia ai e ke kaikamahine ana e Kane.wahineikiaoha, a loaa nohoi ka pohula iua o Kalonaikahailaau. Ma keia loaa ana oka pohala ia ,iaia, i lele aku ai oia e honi 'i ka hunona ia Kawelo, a hoi nui nohoi e ai, a~pau nohoi ka lakou ai ana, hoi nui ae.mawaho oka papai lanai a noho nui malaila. A malstila~i olelo aku ai o Kalonaikahailaau ika hunona ana ia Kawelo: Ua hoouna ae nei oe iko wahine ia Kanewahine ikiaoha, ika haunalaau'a'u (Kaloanikahai) i koe. Auhea oe kokeiki, ia'u no a pa i kau haunalaau, o ka pau loa iho no ia o ka'u haunalaau. 3e elua no maua makaukau ma keia mea o ke kaalaau, o Kahakaloa, aiaKauai enoho mai la.-a pwau nohoi "kou makuahoe.owai, nolaila, e Kawelo, aihe a'u haunalaau e haawi aku ia os, o kau haunalaau no na e kii ai e kaua ia Aikanaka, purji o Kauai. Nolaila, ē ka makamaka ua maopopo aku la ia oe ke kulana o keia koa o Aikanaka, oia q KahaKaloa. 2 iho nei ,e kaua me Kawelo ma, nolaila, e hoi ae kakou ma ke kuamoo pololei o keia moolelo. Ika makaukau ana o na kaah koa elima a ua o Kahakalpa; i noi aku ai imua"o Aikanaka, ua iho aku la ua o Kahakaloa me kona mau koa' no lalo o ka puukaua o Nounou. . I ka hoea ana aku o Kahakal'oa ame kona poe koa ilalo/ūa nee.aku la-lakou e hui me ko Knmalama mau koa, Ika hui'ana ae ona koa o na aoao elua, ia manama, ua hoili hou ia iho la ke kaua mawaena o ko'Kamālama ma aoāo ame ko Kahakaloa aoao me ka hahana loa. Ma keia kaua ana, ua luku ia aku ko Kahakaloa mau koa, a ohj ka hune iaia, ua pau loa iho la kona mau koa i ka make i lia koa malalo o Kamalama. Ikaikeana 'o Kahakaloa, ua ohi ka hune iaia, aohe kona mau }<oa, ua lukuia e Kamalama ma a pau i make, a koe hookahi wale no oia, u& hōoi loā ia ae la ka inama o ka huhu ino iloko o ua Kahaa olelo ihq la oia iaia iho: ..He keu Jo hei kaikaīka Q kahi ouo moa kaikaina o Kawelo me knna mau koa kakaikahi, heaha la anei hoi, ua pau "ae [a o'u may koa i ko roalte. aka, e na'i aku ana au ia oe e Kamalama me kou mau, wahi koa a hiki i koholo.olohelohe ana, pau uohoi keia mau olelo a Kahakaloa iaia iho, o kona huli pono mai la no ia a nee mai la' imua me kona ikaika apau. Ia 'wa i ike ia aku ai. ke koa ame ke aiwaivya o ko Kauai keiki. Ua i»ee mai la ua Kahakaloa nei me kona makaukau, a pau ma kā oo ihe, a hoonee aku la ia Kamalama ame konapoe koa i hope e ka ikaika o ua koa nei o Kauai, a hiki wale no i ka hoea ana o ke kaua imua o Kawelo. I ka ike ana q Kawelo i ka hoea ana aku o kona kaikai napunhele o Kamalama ame ko laua mau koa imua ona, a me ka ike pu ana mai o ua Kawalo nei ia Kahakaloa i ka hoea ana a'ku imua no o ua Kawelo nei, ia wa, hapai mai la o Kawelo i kana paha ma ke ano hoonaukiuki ia Kahakaloa penei, I'AllA niehi 5i NA KAWELO Kt£lA. 1 O Kahaka-nui, 2 O Kahaka-iki, 3 O Kahaka-loa, 4 O Kahaka-kau-ai-pu, 5 0 keia pana la- ea. I ka pau ana o keia paha a Kawelo, ua.lohe-pono aku la ua Kahakaloa nei i keia paha hoonaukiuki a Kawelo nona, ua pii ae Ia kona huhu ia Kawelo no ke kapaia aku o kona-inoa o Kahakakauaipu. -Ia wa, ua pane mai la ua o Kahakaloa ia Kawelo ika olelo ana aku penei: "Kahaha! he keu hoi keia a ke poo nui a ka hookano nni wale o ka olelo .Aolepaha i olelo ia mai, o ko'u inoa o Kahakakauaipu, a ia-oe ae nei hoi e keia pupuka ino a ka maka aa nui wale, kapaia ana au o Kahakakauaipu. Aole ia o ko'u inoa la. O ko'u inoa la, i lohe ou mau puka pepeiao huluhulu, o kahaka alii o Kauai, a o ko'u inoa ia la i lohe

Pau nohoi keia mau olelo a ua Kahakaloa nei, ua o-i pono iho la kona kulnana me ka makaukau no ka hakaka ana mai'me Kawelo, ia manawa ua ike aku la nohoi o Kawelo ike o-i ana iho a Kahakaloa ikona kulanamakaukau no ka mokomoko ana me ia. Ua ku ae la o Kawelo e hoike ana i kona kulana keikikane imua o Kahakaloa. A ku o Kawelo me kana laau kaulana o Kuikaa ma kona lima, a ke ku mai la nohoi o Kahakaloa ma kona kula na, me kana

lau-u palau, hoafo Uke mai U laua 1 ka laua hmu laau', aka, k|i mai ]<t o Kahakaloa i kana haunalaau a loaa iho la ke a'a wawae o Kawelo, a kune'wa aku la oia. Māmua nae oko Kawelo haule ana i ka honua, ua huelepo aku la ua Kawelo nei'i, kana laau ia Kuikaa, a loaa aku la ka manamana lima iki o Kahakaloa a moku, a moku pu ae Ia keka-* hi pepoiao oua Kahakaloa nei. Ua haule aku la ' nae o Kawel'o a waiho i ka honua, a īa Kawelo e waiho a make ana, ua kena mai Ia o Kaehuikeawakea ia Kahakaloa, i ka olelo ana aku penei: Ea, e Kahakaloa, hahau hou iho oe 1 laau hou i make loa o Kawelo, aole i make o Kawelo, eia no na maka la ke' aa mai nei." I ku lohe ana o Kahakaloa i keia kena a Kaehuikeawakea iaia e hahau hou iho i haunalaau maluna o Kawelo, ua paha aku Ia o Kahakaloa ma ke ano kaena, penei: PAHA HKLU f>3 NA KAHAKALOA KIOIA. 1 Ua make he laau na ka' ui, 2 Hookahi no haunalaau aka ui mnke, 3 Iho aku auanei a lalo i o Milu la, 4 I aku i hahau palua ia e Kahakalea, 5 A make ai ke koa nui o Kāwelo. I ka pau ana o keia paha kaena a Kahakaloa, ua kena aku la oia ia Kaehuikeawakea, meka olelo ana aku iaia penei: "E hoikaua e ai a maona, iho hou mai e hoomake i kuu luahi. Ia manawa, ua huli aku la o Kahakaloa ame kahi kukini mama a Aikanaka, a-u hoi aku la. No Kamalama hoi, Ua komo ihola ke anu maeele iloko ona no kona kaikuaana haku, a ua manaoio no ua o Kamalama, ua make io no la 0 Kawelo ia Kahakaloa. Aole nae i loihi ia moe ana aua Kawele nei, ua pau ae la kona ano poniuniu, a ala ae la oia a noho iluna, a ninau aku la i ke kaikaina ia KamalaHāl "Auheajho_Jiei.Jiuu hoa paio?" olelo aku la nohoi o Kamalama, i ka i ana aku i ua kaikuaana haku nei ona: "Ua hoi aku nei iluna oka puu o Nounpu e ai ai." Ua kena ae la nohoi o Kawelo e paina-pu paakai nohoi lakou. Ia Kahakaloa ame Kaehuikeawakea i hoi ai a hoea nohoi imua o Aikanuka, ua kaa e aku Ia po ka olelo ia Kahakaloa, ika i ana aku: "Ua make o Ēawelo ia'u, a i hoi mai nei maua e ai a maona, alaila, iho hou au ehoopio i ke kukui o kuu luahi." Ika lohe ana o Aikanaka, ua make ka mea nana i hookomo i ke anu maeele o ka weli o ka maka'u iloko ona, ua ano hauoli ae la oia, a kena koke aku Ia i kana mau aipuupuu, ia Kapinanuianio ame Nioiwawalu, me ka olelo ana aku ia laua: _"Auheaolua,'e liele olua e 'puholo moana ke koa lanakila, ame kuu kukīni mama, i ai hoi laua nei a maona, alaila iho hou akii no ka hoopau loa 1 ke koena o ka laua hana i koe. A i na aipuupuu e hoomo'a ana i ka.moa, ua ike..aku la o Aikanaka ika moku o ka manamana iki ame ka pepeiao oua o Kahakaloa, ua ninau mai Aikanaka iaiā i ka olelo ana aku: "Ea, i aha kou manamana limaiki ame ko pepeiao i moku ai?" Pane aku la nohoi ua o .Kahakaloa, me ka olelo ana mai: "A e moku no paha ia manamana lima ame ia pepeiao, he kihikihi iwaho. PaaeakuUno.o Aikanaka me ka pau o!e o kona manao kanalua no ka moku o ka manamapalimaame. ka pe. peiao o ua wnhi koa nei,.oia hoi o me kaninau hou anā aku ia o Ea, heaha hoi ka mea i moku ai'hoi o ko wahi manamana lima?" . "Ā a no he peleleu iwaho," wahi no a .ua ' Kahakaloa, Pane nd o Aikanaka me ka ninau ana aku no: "A heaha hoi ka mea i moku ai o ko pepeiao?'> Pane mai la no ua o Kahakaloa me ka olelo ana mai; Nawai hoi. e ole ka moku oia pepeiao he manana iluna," O keia pane apau aua Kahakaloa nei, e hoao ana oia e heonalonalo wale no i na 'ninau a Aikanaka iaia, i mea e maopōpo ole ai ia Aikanaka, ua pa io no ua o KahakalOa i ka laau hulepo a Kawelo, a moku ai ka manamana lima ame na pepeiao o ua wahi koa nei. Oia puholo hoi ko na aipuupu i ka moa a mo'a, ua ai iho la nohoi ua o Kahakaloa ma a maona. Pau ae la nohoi ka ai oka umeke, ia wa, hopu iho la ua Kahakaiou nei i ua umeke la i pau ae la o ka ai, a papale iho la ma koiia pop a u iho aku la ilalo. Ia ua 1 >ho aku ai a hoea ilalo, ua ike mai la o Kamalama i ka iho aku 'o keia kanaka poo keokeo me kahi ku kinī me Kaehuikeawakea, ia wa, olelo aku la o Kamaīama i ke kaikuaana haku ona ia Kawelo, i ka i ana aku penei: He kanaka ohule ae hoi keia e iho mai nei me kahi kukini, hinuhinu launa ole mai ka hoi ka lae o keia kanaka. Ia manawa pane aku la o Kawelo i ke kaikaina ia Kamalama, me ka olelo ana aku iaia: "Aole paha ia he ohuleaue kuhihewa aku la e ke kaikaina.e Kamalama, o Kahakaloa aku no kena e hele mai la me kahi hoahanau pokii o kaua me Kaehuikeawakea, ua hoi aku nei e ai a māōna a pau ka ai o ka umeke, hopu iho la i ua umeke nei a kau ae 'UA U T^ e ne ' lk ? 'P oo ' n° lai la ka hinuhinu au e.ike la Oia hele noho! ko ua o Kahakaloa m », a hoea nohoi kahi ana i mokomoko ai me Kawelo, nana aku ka hana o l nei '. lke , aku la oia ia Kaw elo e noho mai ana me kona makaukau no ka mokomoko hou me ia Ia īnL X V' ,\ ° Kaehuikeawak <* ia Kahakaloa i' ka i ana aku. E, ola hou o Kawelo, o ka'u no paha ia i olelo aku ai la oe e hahau hou iho i hauna laau i make o Kawelo ia oe,.hoole mai naeoe me ko olelo kaena ana, nolaila, p ?e E& mt^. kaUa ° kM ' "°' U Ia manawa ua ku mai la o Kawelo iluna, a ke ku mai la nohoi o Kahakaloa iluna, a wehe ae la nohoi ua, wahi koa la i ka umeke ana e.papale ana, i ka herno ana ae a kaawale ua hoomaka hou īho h ko laua mokomoko ana no ka lua o aWa '- i ke,akialaau ana a laua 'i ua kii mai la no o mamn ' j 0 Kawel ° ia >'*, aka, oka pa f na T 3 ' 0 Kawel ° 'ka hauna-laau aua KahakaI °a, ua oni kapahli aku la o Kuikaa ma k;j opi ua Kahakaloa > ka laau h ue Jepo a Kawelo, a loa iho^la' 1 manEa °na wawae 0 ua '° make