Kuokoa Home Rula, Volume VIII, Number 25, 24 June 1910 — MOOLELO HOONAUE PUUWAI NO KUAIALII Ka Luaole o ke KanaKa Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua [ARTICLE]

MOOLELO HOONAUE PUUWAI NO KUAIALII

Ka Luaole o ke KanaKa Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua

Nona ka Nanī Pali ke kua Mahina ke alo<—lmi I KANA IPO MA NA ALE KUALOLOA 0 KA MOANA —Loaa o Luukia ka Ohia Noho i ka Malu o KA PUA HAULANA I KA WAI 0 WAILUA—KA Hl'A--PAIOLE 0 KA IKAIKA—LUKUIA NA KUPUA 0 HAWAII NEI —-HUEIA NA MEA POHIHIHI 0 KONA Hanauna MOKUNA I Ua loihi no keia noonoo ana, a hookahi mea nana t hoike ī ka mmao, oia no kekahi kupunawahine ou o Keei ka muli poku no o Kaawaloa Ew kana wehewehe oka ī ana aku:— "Ua kaapum ia e a'u a me ka'u alnkane ke kukulu akau me ke kukulu komohana a kukulu hikina, ua ike ia no ke a« nui ame ke iki o neia moku o Ehu nei, aohe hko, aohe laele, laupala e lauhulu ka maia o ka e'a, "ahi opio" nokamea, ua pahulu ka aina, ua mahakea na koele o na kiahapai, ua hihi kowah ame ka pihpihkai Eia ka ho-i ua malili, o ka lau o ke pi'a ua heleloi, "hookahi no pono e hoouna ka elele Kihiloa e holo ī ke kukulu hikma ī ka akau a me ke komohana, a hookui ka halawai, ka paa īluna ka paa i lalo, alaila, loaa ka hoi ka wahine a ke ahi opio " Ua apono mai la o Kaiakeakua īa manao o Keei i puka ai, a kakoo pu mai la hoi me Hualalai, o ka holo ae la no la oia manao ī waena o lakou Ia wa, ua ku ia aku la o Kihiloa i kona wahi e noho ana. A i kona hoea ana imua o na aln, ua hai īa aku la ka makemake o na kupuna a me na makua o ke aln opio, me keia mau olelo. "I kauoha īa aku nei oe e holo ma kela a me keia pea o ka moku a Keiwe, e kiei e nana ai, ohea la kahi o ka wahme maikai na ke alii opio okapo o Hoku aao ae kona ao, ota auanei kou po e Kihiloa e holo ai e kaapuni i ka moku holookoa o Keawe " Hoea ua Kihiloa nei i ka po o Hoku, a ao ae kona ao, a hele ae ana ka la e oih maluna o na kualono o Ehu, o ka hoomaka mai la no īa o ua Kihiloa nei e kuupau ī kona mama holo, helu ka manea i kona mau kapuai wawae, wiIi ka okai o ka lepo mahope o ke kuao ua Kihiloa neī—hiki ole ina alii ke ike mai i ua wahi elele nei e holo la. Ua olelo ia ma keia moolelo, aohe paha mama mamua aku a mapopo mai e loaa ka mama holo o Kihiloa, nokamea; napoo no ka La ī ka īhkai, hoea ana o Kihiloa imua o na alu ma Keauhou. I ka iiiki hou ana o Kihiloa īmua o na aln, ua a mama aku a mama mai, hoole aku a aole i puni kx mokuo Keawe ia Kihiloa, aka, ua hana naauao no o Kihiloa, ua lawe *nai no oia ī na pua lei kaulana o kela a me keia moku o Keawe, a na ia mea i hookaakaa aku i na 0000<>00000000<S- 00000000000000000 namana o ka uwila ame ka hoohelele i ana īho a na kihhune ua hiln. I kela wa ihoolauna mai ai kamaama īna ma lihmi me keia mau olelo; Mama wale oukou o ka hele ana mai o ka loa i keia poeleele,' wahi a Keawe me ka hoomau ana mai noj.kana kamailio ana: 'O ka wahine keia a ke alnopio a olua i hoo moe iho nei ma ka olua huakai mua mai nei o keia la? "Ae, oia ke:a,' wahi a Moohakuikalani, ( 0 ua wahine nei hoi ia a maua i hoike mua iho nei ia olua ia maua i iho mua mai nei imua olua. - 0 ianei no hoi ka maua i keha mua iho nei; "Aohe Ui e papahi ae ī ko ianei u'i a oukou no hoi e ike kumaka mai la." Pane mai la o Keawe ka makuakane o Keaweulaokalam me keia mau olelo: . "f° le io rr° L ka " namai ua he U'i oua mahhini nei a olua. i io no e hiki ole ai i na ui e ae o keia kaha ke pUi-pihama 'ku i ko ianei. Ua makepono io no ke oke alli °P io a * ak °u īa nei. A pehea ka mahhi m, ua ae no oia i ke Keikialii i kane hoao nana?" Pane aku la o Moohakuilani ia Keawe me ke.a mau olelo: "Ua haawi mu a mai o mnei i kona ae la maua ī keia lho nei » o,a no hol ko maua kumu o ka hiki ana mai īmua o olua na makua o ke aln opio e noho raa i la i keia la iho nei Ak« f ina no he makemake ko na'ln e n.nau ae ! ka mahhim, ninau no; i akaka a, no ke au-nui ame ke aunki. Oia iho ia ko'u man.o la e Moohak ul lani; malia paha "Oi o ko olua manao iho laia, a koe aku ko ka mahhini wahine ui e noho mai nei; nolaila , he mea pono ke loheia ko ka mahhmi Ieol" wa hi a Keawe. me ka huli ana ae imua o Kauluhinalo ka mahhini o ka poeleeie a ninau aku la me k, l eo oluolu e hopohopo ole ai ka mahhmi. HEAIIA ka hewa o ke kanaka i pa-oa'! kana huewai? E mu k* wahal

maka o na alii kuhihewa, a hiki i kolakou ninau okoa i ua Kihi]aa nei, no kana huakai huli haku,. i ka i nui ana aku: "Pehea kau hu*kaije ke kukiai a ka manm nui wale i hoopahaohao mai la makou?" "Maikai ka huakai e na ahi," wahi a Kihiloa, me ka hoomau ana dku i kana olelo ana. "Ua hoomaka au e holo ma na kaha o na Kona, holo ma na Honokohau' »ku a Kalaoa ma, Kaelehuluhulu, Puako, ma keia mau kaha no tco r u holo ana ahoea wale ma» la au imua oukoii e na'lii. O ka wahine maikai mua loa i pa mai i ka īke a ko'u mau maka ma keia holo ana aku nei a'u, oia no o Kawaihae, he ui no ma na ano a pau, e hihia ai no ka noonoo o ka mea Aahiakahi a ike īa Kawaihae, he wahine lauoho kumuuli, he apiipii launui, a he ui no e hina ai ke kupaa o kekahi kanaka nona. Hookahi no puu nui ona, he le& iki, he wahine e ola ole ai na makaainana oke alii. Oia paha ka mea 1 olelo ia ai e kakou, "Kai Hawanawana o Kawaihae." Ano ia ano o Kawaihae la, hoole ke kukini nel aole oia 1 kupono na ka hapuu aln Holualoa. Holo au a hoea no na Kohala, a ike no ko'u mau maka he elua wahme ut oia mau wahi, oia no o Pili a me Kalahikiola. He mau ehu keia, aohe no he hoohalahala ma na pauku kino, na maka, he ui no mai luna a lalo, a hookahi no laua nei puu, he huluhulu nui ko laua mau kua, mai ka hono no o ka a-T a hiki i na kikala, a mai īlaila aku a hiki 1 na kuekue wawae, ua paa wale no i ka huluhulu, a no īa kina la o Pih laua o Kalahikiola, ke hoole nei no ka elele Kihiloa, aole i kupono īa mau wahine na ke alu opio. Hoea 1 na Pahhulaana, o ko laila wahine ui, oia no o, Kaauana, he a-ia-i kona ili, mohaha kona mau maka, pt»lolei kona oiwi kino, uhuli kona kona kue maka, e luhe ana kona mau oho a pa i ke kuekue wawae, aohe ui e hiki ole ke kulai īa kona makem«ke a me kona iini'ke ike īa Kaauana, a hookahi no oia nei puu, he īhu pi, nokamea aohe holo pono o kona hanu ma ka īhu, ma ka waha wale no e puka ai ka makani, a ma ia ano,- hoole no o Kihiloa. Hiki au ī Waipio, o ko laila wahine ui t oia no o Hiilawe, he wahine a-ia-Lno keia o kona jli ehke me ka moa ukea ke keokeo o kona hulu, pela ke keokeo o ka ih o Hiilawe, molio maikai kona kino, molaelae kona mau a-u, a °ia no paha ka wahine ui loa o na wahine oia wahi a'u 3 īke ai, a hookahi no ona puu nui, oia no ka upe nui, e kakahe wale ana no kona upe ī kela ame keia manawa ana e noho ai, e kamailio ai ame kona wa e paina ai ai; a no ia mau keela, hoole iho la ka elele aole oia ī pono e hlo i wa hine na Holualoa. Hoea o Kihiloa 1 Hamakua-kihiloa, hookahi no wahine ui o laila o Koholalele; a no kona nohe mau i ka laekahakai ame na kowa pohaku no kana hana maa mau he lawaia īmimki Puhi; ua hele kona kuh a kuhnui, kona kikala uahele a pai, a wahalehe hoi ka waha. Nolaila, ua hoole ka elele Kihiloa, aole i kupono keia wahine na kona haku opio Hiki keia 1 Hilo Pah-ku, a hookahi no wahine ui o ia wahi ī oi ae mamua ona uieaeo īa wahi oia o Akaka* a hookahi no ona hepa, a he puu nui no hoi; oia hoi he polianuanu, ko'eko'e ka ili, ko'eko'e ka ihu ke hom aku, a ma kona paukukino, aohe wahi hoohalahala a ka maka ke ike aku, he nam, a he m no e paa ole ai ke kupaa o kahi mea ke ku aku imua o ua ui noho waonahele laa o Hilopaliku Aka, mamuli no o kela mau puu ī olelo īa ae la, ua hoole noka elele Kihiloa i keia wahine. aole oia ī kupono na ke Keikialiu. I keia wa i hiki aku ai ka hoike aka elele i Hilohanakahi. Elua no ui o laila, o Punahoa ame Waiolama- o ko Waiolama wahi kee hoi, he kalakala kona ili ke hoopa aku. Aole hoi e like me ka īli o ka wahine maoh ke haha aku, he pahee hoi tau ke hamohamo īho. o ko lanei hoi he kalakala kohu meeau a rne ke ona p U , me he mea la ua loaa i ke ona-moa; no keia kumu, aohe makemake o ka elele oia ka wahine. No Punahoa; oia ka wahine o laua i aneane e kaili aku « ka pauwai o ka elele, a kokoke no e olelo aku i ke anaina'lu, o keia ka wahine a ka Wohi-ahi maupi'o Holualoa e hoao ai, no ka mea, aole i like ko iane, kulana me ke kulana o na wahme e ae i hoikeia mamua'e nei' Hookahi no wa hi kina iki, oia no ka loloa ona waiu hookahi no ke pani iho i ke alopali, paap u ka poliu-ha a na la wahi kee o ua Punahoa nei i hoole at ka elele Kihiloa i kona lilo ana i wahine na ke keikialn Holualoa. Hiki keia i Puna ma Keaau, ike keia i keia wahme uj ana i ike oe ai mamt« i kona lua; ka nani ame ka ula o ua onohimaka ke nana mai" o ,a no oe o ka pua o ka ohia lehua ka wjj, pela no na papali na. O kona ihu, he m io mto me he nuk ulano ka moi k ai <a noho ik e ehu- a 0 kona mau waiu, ua Uke ko laua popohe me na pua 'lehua nee i ka papa o Hopoe; pela , paanaau ai t ko Puna <nau keiki kela lalani olelo: "Na Lehua nee i ka Papa o Hopoe." Aohe puu, aohe leee o Hopoe ma ka Kihiloa kilohi'na a ' ma kona mau hhiiik'maka nae, he ooi. Ke lele aku o« e honi i kona ,hu miom.o, ua ku maila kou ihu a i ole o kou mau papalma i ke koou mai e ko ianei mlu i lhlllh ; aole e p.I. pono aku kou ihu me ka iala, ua koo Ia mai e ko īaU niau hhilihimaka. a o ia wale iho Ia nn L-oi, u H B pca. He p ohaku Mno b U £° t ke awa p t ie-waa o Keaau oia noo ',OkoJe." He wahi inoa k u oJ e paha ke.ā ika hopuka-ku . ae me eid t J,I >. aole e hiki j ka Meakakau 1«. Lpae . Loo:,») ,„ alo , palM . o|a|i „ka « W u kapae inoa , maa , kamaa ,, « hiko rru, O Hawau ne, ( Aka hoi, ina ua he wa ZJ \ pololei «na oka mooielo ma keia inoa, alaila kah iT poe heluhelu no keia mau kinaunau liilii oka moo elo a * hele aku kakou no mua mooielo, a t Aole i pau.