Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 6, 10 February 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaioid ma na Kahua Kaua o Hawaii. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHA I.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii.

Ua hanai a ua malama iho o Naeole i kana hanai alii ma na kaiaulu o Halawa me ka nene-ihi kapu O ka waiu i hanai ia ai ua alii opio nei, oia no ka uala maka, i waʻu ia a aeae, a hana ia no hoi a popo, alaila, kau ia iho la ma ka manawa o ua alii opio nei. Pela ka Naeole hanai ana i au alii opio nei a piha ka makahiki. I ka nee ana i ka lua o ka makahiki, ua hanai aku la oia (Naeole) i ua alii opio nei me na owili luau ono a palupalu o na oawa pali lipohpo o Halawa. A ma ia manawa hookahi no hoi ke komo ala no na miki poi uouo i ua alii nei , a pela no hoi me kela ame keia mau wahi mea ai kupono i na keiki ouo hou oia mau la. I ka hele a na a piha na makahiki he elima o ko Naeole hanai kapu ana i kana hanai alii, ua hoihoi aku la oia (Naeole) i ua alii opio nei imua o ke alo-alii o Alapai Nui, oiai e noho ana ia ma Kohala, Akau ia mau la. O kahi i kapaia o ''Kokoiki" e kokoke ana i ka heiau o Mookini, oia kahi i noho ai o Alapai Nui. Ma ka wa i hanau ai o Kamehameha a hiki i kona wa i hoihoi ia aku a noho pu me ka Moi Alapai Nui, ma Kokoiki i hoike ia ae la. Malaila oia kahi i hoomakaukau ai i kona poe kanaka no ka holo ana i Maui e kaua ai me Kekaulike, ko laila Moi iloko oia wa. I ka wa i hoihoi ia aku ai o Kamehameha I imua o ke alo o Alapai Nui, ua nui ka nune o na kahuna na kilokilo ame na kuhikuhi puuone oia wa, no ke ano o ka inoa o ke alii opio, oia hoi o Kamehameha. Ua laulaha koke ae la na wawa mawaena o ua poe kahuna nei o ke alo alii, oia hoi na kahuna ame na kilokilo pai punahele i naʻlii e ae, e lilo aku ana keia alii i mea nana e hoomehameha i naʻlii e ae apau o ka aina, a ua olelo ae lakou, he mea pono ke ou i ka maka o ka wauke oi opiopio, aka, aole i hookoia ko lakou manao ino, oiai he nui no na kahi o Kamehameha e pulama ana iaia me ke kiai ana me ka makaala loa. E hoomanao hoi kakou ma keia wahi, o Alapai Nui, oia kekahi o na keiki a Kalanikauleleiaiwi, ke kaikuahine o Keaweikekahialiikamoku [Keawaikekahialiiokamoku], a he wahine nohoi nana ame kana kane me Kauaua-a Mahi, ke keiki a Mahiolole, he alii nui koikoi hoi no Kohala. Nolaila, he alii o Alapai Nui no loko mai o ka papa alii Mahi o Kohala. O ka lua o na keiki a Kalanikauleleiaiwi wahine me Kauaua-a Mahi, oia o Haae, a he kaikaina ponoi oia no Alapai Nui. O Have hoi kai noho aku me Kakeleokalani a Keawe, hanau mai o Kekuaipoiwa II, ka luaui makuahine o Kamehameha. Nolaila, he keiki no o Kamehameha na Alapai Nui ma o Haae ala, kona kaikaina: A o lakou apau he poe alii wale no Kohala. Nolaila, ua maopopo ae la paha i ka mea heluhelu kahi i pili ai o Kamehameha ia Alapai Nui. He mau alii laua a elua no loko o ka lalani alii ''Mahi" o Kohala, he makuakane hoahanau hoi ma kekahi olelo ana, oia o Alapai Nui, a he keiki hoahanau hoi kekahi oia o Kamehameha. Nolaila, e hoomaopopo kaua e ka mea heluhelu i keia manao: Hanau o Kamehameha ma ka makahiki 1736 (ma ke koho wale aku no nae keia); elima ona makahiki i hanai ai o Naeole ma Halawa, a hoihoi ia ai a noho pu me Alapai Nui, nolaila, o ka makahiki 1741 ia. Ua noho o Kamehameha ma ke alo-alii o Alapai Nui kona makuakane hoahanau, ma ia wa a hiki i ka makahiki 1754, ka wa i make ai o Alapai Nui ma Kikiakoi ma Kawaihae, Kohala Hema. Nolaila, umikumamalua ka nui o na makahiki o Kamehameha ma ka wa i make ai o Alapai Nui. Eia hou kekahi mea a kaua e ka makamaka heluhelu e nana ae ai, oia ka make ana o Kalanikupuapaikalaninui Keoua, ka luaui makuakane o Kamehameha I, oia hoi, ua make oia ma Piopio, ma kahi kokoke i Wailoa, ma ka apana o Hilo, ma ka makahiki 1752, wahi a ka mea kakau moolelo, Abraham Fernandez, [a wahi hoi a Kamakau, o ka makahiki 1749 ia.] Ma ia wa ua hiki aku ko Kamehameha I i mau makahiki i ka umikumamaono. Ua oleloia, ua make o Kalanikupuapaikalaninui Keoua i apukoheoheo ia e Alapai Nui. O ka oiaio ame ka oiaio ole oia mea, aole i maopopo. Ma ia wa e noho ana ke alo-alii o Alapai Nui ma Piopio, a o Kamehameha pu no hoi kekahi e noho ana malaila ia manawa. Ua ike oia i ka make ana o kona luaui makuakane [ma ka mookuauhau.]

E noho ana o Kalaniopuu ke kaikuaana hapa-koko o Kalanikupuapaikalaninui Keoua ma Kalepolepo ia wa. I ka lohe ana o Kalaniopuu ua make kona kaikaina, ua manao iho la oia e late malu ia Kamehameha mai ke alo mai o Alapai Nui, oiai hoi o Kamehameha he mea punahele loa na kona poe kahu hanai ame Alapai Nui. Nolaila, ua hele mai la oia mauka o ka aina, ma ka huli mai ma Puna, oia ame Keawemauhili me kekahi koa ikaika a makaukau hoi i ke kaua o mua o ko laua alo. Ua hoouna pu ae la no hoi o Kalaniopuu ia Puna kana kakauoleo makai maluna o kekahi waa kaua. Ua a'oa'o mai la no hoi oia ia Puna e kiai makaala loa oia ame kona poe kanaka ma na wahi awa pae apau oia hele ana mai Puna mai a hoea i Hilo. Malia o ulia ko lakou nei, oia hoi ko Kalaniopuu ma lele poi puia e na kanaka o Alapai Nui, a hiki no hoi ke kaua aku maluna o ka waa a pakele no hoi lakou. I ka holopono ana o keia mau hoonohonoho ana a Kalaniopuu i ka hana e hiki ai ke hookoia kona manao, e kaili malu ia Kamehameha mai loko mai o na lima o Alapai Nui, ua hele mai la lakou ma ka aina, a holo no hoi o Puna makai, ma ka moana a hiki i ko lakou hoea ana i Hilo ma kela po no i make ai o Kalanikupuapaikalaninui Keoua. Ia wa hoi e akoakoa ana na'lii apau ma ka hale e waiho ana ke kino make o ke alii. O keia ka manawa i hoao ai o Kalaniopuu e kaili ia Kamehameha, aka, ua kue ia mai la keia manao ona e na 'lii e ae o ke alo-alii o Alapai Nui. O keia iho la ka wa i ulu ai ka hakaka mawaena o Kalaniopuu me kona poe kanaka, ma kekahi aoao, ame na'lii ame na kanaka ma ko Alapai Nui aoao, a pakele aku la o Kalaniopuu ma o kona holo ana a kau iluna o ka waa i hoe ia mai ai e Puna me kona poe kanaka makai mai. Na keia kaua ana i hooulu ae i na kaua kuloko lehulehu wale mawaena o Alapai Nui ame Kalaniopuu, oiai ua nana aku o Alapai Nui ame kona poe alii, he hana kipi maoli no keia a Kalaniopuu i hana ai ma o kona hoao ana e kaili malu ia Kamehameha. Ua hoohuiia na kaua mawaena o Alapai Nui a me Kalaniopuu ma Paieie, e hookokoke ana i Puaaloa, pela no ma Kualoa, ma Mokaulele ame Mahinaakaka. Ma keia kaua ana ma Mahinaakaka, pekele o Kalaniopuu mai lilo ia Alapai Nui. A ī kona pakele mahunehune ana mai v keia hoouka kaua ana, ua hoi l<ja oia [KalaaiujjauJ.no Kau kona aina hinau, a milaila oia i kuahaila ae ai iaia iho, -oia ke'lii ka Moi o ka. apana o Puna ame Kau. "Oiai oia» ka hooilina ponoi o kona makuakane o Kal&ninuiamamao, ka mea. ī līaawua aku ai ta mau aina e Keaweikekahialnokamoku ka maleuakane o Kalāninuiamāmao. Ua hoike ae la kou mea kakau ka makamaka heluhelu i keia mea e pili ana ī ke aum'eumeia ana o Kamehameha e Kalaniopuu ame Alapai Nui ī aupum no ia mau la, mawaena o ka noKona Moi a nohona aln no hoi o kona ohana ponoi īho/ O kekahi no hoi, ī mea hoike ae, eia ī keia ,niau la opio wale o Kamehameha,-ua Iilo oia he ' pulakaamaka ano nui loa no na'lii aimoku oia wa, a ua komo no -paha na hauli manao hopohppo ī na'hi oia wa, nparnuh ( o ke kulana koa a wiwo ole l Ioaa i ke alii iopio Kamehameha ia mau la, a e lilo aku ana oia i aln ahikanana jiia ke kaua ma e haokukaōkoa ia oia e hana nona iirc> } aole hoj oia e kaa malalo o ka noho hoomalu ana a kahi alii<nana nui. Nolaila, mamuli o ka lanakila ole ana o ]£alaniopuu maluna o Aalapzu Nui, aole i hookoiaka uma kona puuwai, oia ka lilo ana o Kamehameha apaa ma kona )iira a noho hoi malalo o kona malu. 0 ka mea maopopo, ua mau no ko Kamehameh? noho ana ma ke ala-alii o Alapai Nui. He mea oiaio nae, aiai o Kamehameha e noho aaa malalo o ka malama ana a ka Moi Alapai Nui, ua a'oia oia e na kunau a'o koa laau akamai loa—na oloh,e hoolei ihe hala ole ī ka pua mauu —na lae pololei—na kumu ha'iha'i kanaka makaukau-na Ioea kulailai me ka momoke-—a pela hoi me naike makaukau holo moana—ka lawaia aria a pela wale aku. Ua a'o ia oia i ka hoonohonoho kaua ana o kela aiue ano i maa mau i lawelawe ia iloko oia mau la o Hawaii nei, Kahuh ke kaua, Makawalu ke kaua Moemoe, ke kaua Kimopo ame na ano kaua no apau i maa mau i ka hana ia e na olohe hakaka oia mao la. XJa ike no hoi oia i ka hoonoho atja i k,% huna lewa, ameka huna paa o ka puahkaua. Pela me na nahele papa koa i kapaia he waa kaua, he puulu kaua, he papa-ka-ua, ameka papa ī kapaia he poe kaua. 0 na ike kausr*aina ame ke kaua moana, ua pau ia mau mea i ke ao ia e a ua makaukau maoli no hoi oia tna ia mau mahele hana, 1 mea e hoomaopopo ia a\ ko paakaukau i ka o-o ihe, ua hoike īu imua o Vanakoua, iaia i hiki mai ai i Hawan nei ma ka makahiki 1793, oia hoi ka wa ī hiki ai m makahiki o Kamehameha a ke 57, ua iko pono oia (Vanakoua) ī ko Kamehameha pale ana me konā mau Iirna ponoi, he eona mau ihe oi a nunui no hoi i pahu ia aku i ka wa hookahi imua ona, Ua pau keia mau ihe eono i ka' aee ua moi ahikanana nei me kona mau hma wale no, a u&olelo ia, o na hana o o'ihe a hoa-pololul me ke ?iime ka hopu ana ia mau mea, he w/ii auau ia no Kamehameha. Aole i pau Eia mai no makog ke puka aku la, t keia la me ka anoi n ka lahui Kamehameha t,