Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 7, 17 February 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii

Olelo hoakaka Ua hoike ae kekahi kanaka holo moana kaulana loa, nona kainoa o Katesebu, ī lnki i Hawau nei, ma ka mahikt 1816, oia hoi ka wa elen-akule o Kamehameha, oiai ua piha na makahiki he 80 iaia la wa, ua hiki la Kamehameha ke pale he umikum» malua ihe, e hou īa ma i imi a ona Aka, aole paha i manaoio nui ia na olelo a keia kanaka holo moana no ka hilo ana laKamehameha ke pale ae 1 naihe he umikumamalua ī ka wa hookahi ma ka makahiki,J[Bl6, oiai he .wa elemakule loa la o ua Kamehameha 'la, na la hoi la a kakou e ho*om?opopo īho ai, oia na la e haalele mai ai na oniu ame na alo sna o ke kino o ke kanaka O ka mea pololei maoli, oia ka Vanekoua i hoike mai ai no na ihe eono 1 paleia ai e Kamehameha. Amaanei, e ae mai la'u e kuu makamaka heluhelu, e hoike aku au ia oe, he nui a lehulehu no na mahele like ole o ka moolelo e pili ana i ka loaa ana mai o Kamehameha, ame kona wahi i hanau ai, elike me ka maa ī ikeia ma ka moolelo Hawah ī kakauia e N A. Alekanedero no Hawan nei. O ka mea ī kamaaina mawaena o na moolelo mawaena o na Hawaii aole o Kalanikupuapaikalanmui Keoua, ka makuakane nana ke keiki o Kameh?meha, ka mea nona keia moolelo, oia ka ka mea kakau ī hoike ae nei ihamua, ma na helu aku nei i hala, he makuakane ia no Kalanikupuapaikaianinui Keoua,(ke kuauhau ro Kamehameha wale no Aka, o ko Kamehameha I makuakane nana la, oia 3 o Kahekili, moi o na Hono-a-Pniani. Nolaila, ma la ano, ua awiliwili ke koko o Maui me koko o Hawaii a lilo o Kamehameha i hapa koko Maui a i hapa koko Hawau. 0 kahi ī hui ai o Kahekih ame Kekuaipoiwa 11, a loaa ai ka hua o Kamehameha, ma Kailua no "i ka lai malino a ka Ehu " A mai Maui aku nei i lawe īa'ku ai o Kahekih e "na mahoe kapu a Kekaul.ke," oia hoi o Kameeiamoku ame Kamanawa. 1 Ua olelo īa nae e kekahi poe, he mau kerki mahoe laua na Keāwepoepoe me kana wahme o Konoena, Ua olelo kekahi poe paanaau mooieio o Hamehameha, ua hanauia oia e kona luaui makuahine Kekuaipoiwa, mawaena o ka moana kai ō Alanuihaha, ī ka wa ī hoi mai ai ī Kohala. Maha paha, he pololei no keia olelo ana, aka, ke noonoo iho nae oe ma ke ano o ka maoh, he 'mea no e hiki ai ke kanalua ia, oia hoi, heaha la ke kumu 'i hele loa mai ai na waa o ke aluwahihe Kekuaipoiwa a hoea i waena o ka moana-kai o Alanuihaha, oia hoi, kahi a kakou/e olelo ae ai, o ka waena ponoi no ia o ka moana mawaena o Maui ame Hawai)? Aka, o ka moolelo paanaau nae keia i na Hawaii kahiko, a aole nemā ana ae a ka mea kakau īa manao E hoomanaoia, ma keia puka hou ana o keia moolelo, e hoomaka ana ko makou kamaiho ana mai ka wa aku o Kamehameha nee ana aku i ka moku o Hawau a hoomaka ai oia e "Na'i i ke Aupuni " Mahope iho o ke auhee ana o Kalamopuu, ia Alapai Nui ma Hilo, no ka immawa paha o hookahi makahik. ka loihi, me kona noonoo ole ae ī ka hlo ana'ku o ka akahi okoa o kona aupuni o Hawan ia Kalaniepiu. Ikapau anao keia manawa o kona noho ana ma Hil® i ka ua Kanilehua, u* hoi mai la o a a noho rra _Wa.pio, ka Paepae Kapu o Liloa, a i na nioi wela hoi o e īnu ana i ka wai hu'ihu'i ono o Hiilawe ī ka ! a m,lb P u 1 ka lima . l?a hanai hala i ka pua, a keha mai hoi..au i ka pahee, pakika o ua i'a mihopu nei i ka lima. Ua noho iki o Alapai Nui ma keia wahi, a mahope hoi aku oia me kona aio alu apau, a noho ma Waimea , 3 ale a ke Kipuupua, a mai Jaila aku, hoi oia a 111l "V u • ? KlWi!hie 1 ke kāl hawanawa i na ihil. n he ke kai eiike me ia i hoike mua ia aku ma ka Helu 6 » hala aku nei A mamua ae o kona maiee ana, ua hooih iho la oia i ke aupuni i kana keiki ia Keaweopala, a ua lilo ae la la i LLTihtnlri haP i olU °- karaokupUnio Hawa ".oiai o kekahi hapakolu oHawan, aia malalo o Kalaniopuu. m , ea mao P°po; he mau hee-ku-lua keia, oia hoi o ame Kalamopuu, i ka lua hookahi oia ka mo kupuni o Hawaii. - 1 keia mau ia, e noho nei keia mau alnaimoku, eia no o Kmamehameha ke noho nei he alu kulana aUhi, puaa

&fi* nan* pdriol iHei, Oik tlo o fctalawa. A ku fioi o Kēavr'ebJ>ala i kfe kulahk Moi Aibgku hd Ua kapanui o HawaiiWike ia i hoike ia ae nei, 'A hia H ws ona i āiahelehele ai a haawi hoi i na aina i kona poa alii, elike me ka mea i maa i na Moi apau mai kt wa nHi o Kiwwaeiui-a-Umi, ua nele iho la kekahi Alii oia o Keeaumoku Papaiaaheahe, keiki a Keawepoepo&, aohe ona baawina,aiiia. l4olftila, uā hoi aku la oia (Keealihaoku Pap&iaahe" ahe)a noho nia Kekaha, i Kona He»ia, a malaila oia l hooulu ae ai ke kaua kipi ia I*eaweopala. I ko KeaWeopala lohe ana 1 keia hana a Keeaumoku Papaiaaheahe, ua hoouna koke aku la oia 1 na koa aupum e hoopio i keia hooulu kipi i hoea mai la ma ka aoao o Kleeaumoku Papaiaaheahe. Ua hooauhee īa ua o Keeaumoku Papaiaaneahe e na koa o Keaweopala; a ua holo loa oia (Keeaumoku Papaiaaheahe) a noho pu me KalaniopUu ma Kau, a kot aku la no hoi iaia e kaua laua īa Keaweopala. Uaae mat la no hoi o Kalaniopuu i keia manao. Ua hoi e mai la o Keaweopala a hoea i Honemalino, Kena Hema A ī keia wahi ī hui ai na waa kaua ame na koa aina o ua mau aln la elua, a nee mai la no ke kaua noe Keaweopala. 0 ka Kalamopuu kaua e na'i mai nei n-e Keeaumeku Papai'aaheahe, he kaua na'i aupuni maoli no īa e lilo ai o Hawan hoiookoa īaia, a oia ka moi hookahi maluna o ke aupum, oiai ua īke oia ua make kona hua pa»o o Alapai Nui. Holo,mat la ka iono a lohe o Keaweopala, no ka holo ana mai o ka pualikaua o Kalaniopvu me Keeaumoku Papaiaaheahe, oiai o Keaweopala e noho ana ma Waimea iloko oia wa, ua hoomakaukau koke iho la oia i kena' pualikaua īloko oia wa a nee aku la mauka o ka ama Nee aku la oia me kona puahkaua me ka awiwi nui a hoea īke Ahua-a-Umi Aia keia mau Ahua-a-Umi mawaena ponoi o Maunaloa ame ke Kuahiwi o Hualalai. Ua oleloia o keia Ahua-a-Umi he heiau noia i kukulu ia e Umi, ke keiki a Liloa ame Akahiakuleana (w) o Hamakua Hawan. Eku ana he eono puu pohaku kiekie ma keia.heiau,max ka umikumamalua kapuai a ka iwakaluakumamalua kapuai ke kiekie o ka puu pohaku, a he mau ku ia no na moku eono o Hawaii, oia o Hilo, Puna, Kau, Kona, Kohala, ame Hamakua' Ua a'e aku la na puahkaua holo-mama o Keaweopala maluoa aku o ke ala mauna o Hualalai a īho aku la ma kela aoao, ma ka huh o na Kona. Ma keia nee ana o Keaweopala me ka hikiwawe ioa, ua halawai aku ia oia me na puahkaua o Kalamopuu, ame Keeaumoku Papaiaaheahe, kekahi wahi mawaena o Keei ame Honaunau. Ma keia wahi t hooukaia ai ke kaua e na aoao a elua no kekahi mau la lehulehu, me ka maopopo oie ka aoao lanakila, Aka, oka hopena i ike ia ma keia hooukakaua ani, ua lanakila o Kalamopuu a make o Keaweopala, Nolaila, ma keia lanakila ana o Kalaniopuu, ua pau holookoa īaia na moku eono o Hawaii, a lilo ae la oia ī Moi maluna o ke aupum ho!o«>koa o Hawan Ua oleloia, o ke kumu t loaa koke ai ka lanakila la Kalaniopuu ma keia kaua ana, mamuh no ia o'ke a'o ana a Holoae, ke kahuna īa o Kalaniopuu, e pepehi ia Kaakau a make, ko Keaweopala kahuna, ua loaa īho la ka lanakila īa Kalaniopuu ma keia kaua ana mamuli no ia o keja a'o ana a Holoae, ke kahuna o Kalaniopuu, e pepehi īa Kaakau a make. 0 keia kahuna hoi o Holoae, he kahuna oia noloko oka mookahuna na Paao mai. He kupunakane kualua oia no Luahine, ka wahine a Kaolelq|«u, ke keik) hiapo a Kameliameha I, a he kupunawahine no hoi oia(Luahine) no Bernice Pauahi Bish'op, ka haku ahiwahine o na Kamehameha. 1 loko o na makahi pokole wale no mahope iho o ka make ana o Alapai Nui, oia hoi ka makahiki- 1754 ma Kikiakoi, Kawaihae, ua lilo ae la ke aupuni holBCßoi o Hawan la Kalaniopuu. Me he mea la, aole ioi aku mamua o elima makahiki mahope iho o ka wa ī make ai 0 Aalapai Nui, ma ka makahiki 1759, ua holo !a oia e kaua ia Kamehameha Nui, ka moi o'Maui O ka nui o na makahiki 0 Kamehameha i keia wa 1 hlo ai o Hawan holookoa ia Kalaniopuu, aia jio la frawaena o ka iwakalua makahiki a oj aku, Mahope ona kaua lanakila ana o Kalamopuu ma Hana, Maui. Ua kipi ae la noo Keeaumoku ia Kaiamopuu ke'ln moi o Hawan, a o kona hoa no hoi ī eha ai "kft īli īke kaua ana me Keaweopala, keiki a ka Moi' Alapa» Nui. Ma keia hoala kipi ana a Keeaumoku ; ma ka puu kaua no īa o Pololu ame Honokane, Kohai» Akau, oia hoi ka pu kaua o Pohakumaneo. Ua lele kaua aku la o Kalamopuu maluna o Keeaumoku, a lilo pio maila na pu kaua, a hooauhee ia o Keeaumoku, a pakele mahunehune oia mamuli o ka loaa ana o kekahi waa iaia a holo ai oia ī Maui a hookipa ia mat la oia e Kamehameha Nui 'o Maui, mamah o ka pili o koaa mikaAhine oia o ī na'lii o Maui. A m |Mi, make ana ° Kamehameha Nm ma ka mrkahiki 1700, a o ka īwakaluakumamaiwa īa o na makahiki o K'amehameha īa wa, ua hlo ae la kekaln o na wahine a Kamehameha Nui oia o Namaha, kaikamahind ' a Kekaulike me kana wahine o Haalo'u, i wahine na Keeaumoku. A o Waihee ko laua ama i noho ai, oiai o Namah<» ke aliiwahine ai-ahu-puaa oia wahi oka makahiki i lilo pio ai o Hana ia Kalaniopuu moi I.lawan, oia no ka rnskuhiki J759 ( oia ka —piha ana

0 na makahiki he 23 o Kamehameha, a mai la makahik» /nai a hiki i ka makaliiki -1775, aneane he umikumamnono makahiki ke kaa ana o Hana,Maui he panalaau ncrka mV kupum o Hawali, aole no hoi i huhu iki ae iloko oia roa u makahiki ioilu, he kaua, a he mau kaua ana mawaena o Kalaniopuu ame Kahekili īa wa ona wahi eaeo ka mokupuni o Maui, koe hoi o Hana, malalo no ia o ka mana o Kahekili, a o Hana wale no kai lilo aku ia Kakniopuu. A'< , niki aukihi 17/5, e n 3 hD aaa o Kilanippuu ma Hana, a oiaka wa i ho)rti'ki ai k<3 aU oke kaua mawaena ona ame K..ht»kih A oiai e noho ana o Kalamopuu ilaila» a o Kamehumeha pu no hot kekahi e noho ana malaila, a o ke 39 u o koni maa inakahiki. Na SenptoaD. K Bakci ī honkomo ae ke Kanawai Hoopae Limahana ma ka la hana elua o ke Sepate.