Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 8, 24 February 1911 — KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i upuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii. [ARTICLE]

KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i upuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii.

Olelo hoakaka A tna kahi wahi o loko o keia makahiki 1 nee aku ai na koa o Kalaniopuu mai ]{ana aku e hao wale, a e pepfhi Ina kanaka o Kaupo ai loli. Ua nui ka poino ame ka popihkia ona kanaka o Kaupo, mamuii o keia mau hana a na koa o Kalaniopuu Ua pepehi mainomo.ia na kanaka, a-~hao wale īa ko lakou mau waiwai. Ua nahoahoa na poo ona kanaka i na newa a na koa o Kalaniopuu, anolaila, ua kapaia keia kaua hoopea wale a Kalamopuu, o "Kalaehoahoa " ( I ka lohe ana 6 Kahekih 1 keia hana hao wale a Kalamopuu 1 na waiwai o na kanaka o ke ahn-puaa o Kaupo, e ana milalo o kona mana, a pela hoi ka luku maīnoino wale īa o kona makaainana, hootna aku la oia he eiua puahkaua oolea malalo o ke alakai ana a Kaneolaelae, no ke kokua ana ī'na kanaka o Kaiipo. Eia ke noho nei na ahhikaua o ma Hana, i ka ua lani haahaa, malalo o ke*alakai ponoi ana a ka Kloi Knlaniopuu, anana ponoi no i alakai aku ī kona poe koa e komo ma ka apana o Kaupo. Ma keia hoonee kaua ana a Kalamopuu, ua kaohi aku o-Kamehameha, ī Wa makuakane īa Kalamopuu, aole e nee ke kaua īlaila, olai, wahi a Kamehameha i olelo aku ai i ka makuakane, he "Kaua huna lewa ia, a o Kaupono kela, ka ama i kaulana ika al loli " A o lt lo aku la no o Kameha/neha 1 ka makuakane. t( B ai paha auanei ka makua ame ke keiki īka loh o Kaupo ?" I keia wa aoie īhlo maoli o Kamehameha he pu-kaua na Kalaniopuu, aka, e noho ana no o Kamehameha malalo ° malu, a mamuli hoi o kona ano he alu oia, ua ku no kona koa ma kahi o na'ln No ka olelo a Kamehameha i pane aku ai ī ka makuakane haku ia Kalaniopilu, me ka olelo ana aku "Hele au ka makua, hele oukou e a'u mau keiki." oke kumu hoi o ko Kamehameha hookanalua ana ia Kalaniopuu £ole e hele i ke kaua i Kaupo, oia no kona aloha ia Kahekili, kona makuakane ma ka io, a ma ke koko. Aka, aole nae he hoolohe mai o net makuakane ona, oia o Kaianiopuu, nolaila, hookahi wale ne ana hana pono o k* aku ī ka leo o ka makuakane. 1 keia wae holapu anana koa o KaLniopuu mai kela aoao a kēia aoao o Kaupo' mai ka uka a ke kai, mii kela pea a keia pea o ka aina, ua hoea mai la na koa o FCahekih malalo o Kapeolaelaei Kaupo. v A o keia ka manawa i hooukaia ai he hooūi kaua ikaika a oolea loa mawaena o na aoao elua. 0 keu ke kaua i ikeia ai ke koa o Kekuhaupio. Ua like na. īhe amena pololu i hou īa mai īmua ona me he mea paani laiaiā.. Iluna no ke, kanaka, pa no i kona mau hma make. 1 keia kaua ana nohoi ī ikeia ai ka ikaika o Kamehameha. Oia ke koo mahope aku o Kekuahupio. Ua like no a like kona ikaika ame ke akamai ī ke kaua me ko Kekuhaupio ma keia kauiana, pakele o Kekuhaupio mai make īna koa o Maui, 4 1 ole o Kamehameha.'ola ai oia. Ua auhe® o Kalaniopuu ma keia kaua ana, a ua nui na poe o Hawau i lukuia q ka poe o Maui, a he ahlllau maoli no kaia make ana o ka poe o Hawaii Ua ka« o Kalaniopuu ame'kona mau wahi kauna «akaikahi maluna oka waa, a hoi aku l a no Hawan Ua kapaia keiakaua ahu-a-alala-kukui oko Hawan poe o ' Kalaeokailio" no ka mea, ma ia wahi ī hooukaif ai ke 'kaua mawaena o Kalaniopuu ame Kaneolaelae ke koa ma J?o Kahekili aoao, ' M,a keia auhee ana o Kalamopuu a hoi o ia ī Hawaii, ua hoi oia e hoomakaukau rio ka hou ana pipi « kaua īa Kahekih, Ua hlo keia auhee ana ona (Kaiamopuu) i mqu nona-< nim loa ai ia Kahekili, aua kona manao e hoi hou oia i Hawaii a makauk&u pono oia alala, hoi hou mai oia i Maui e me kona ijoa me Kahekili, r ' Aka, ma keia hoi ana a Kalamopuu i Hawaii ua mau,no kona noho mana ana malunaVka apan*o Hana a hiki ī ka makahiki 1781, e noho ana no kekahi poe ah! o Hawail malalo o ka mana o Kalaniopuu, he poe alii-ai tnoku no Hana, elike me Mahihelehina, o, a ko Hana ahi Kiaaina nui, a malalo akii on'a o Kalokuokamai'le, he keU ki oia na Kalanikupuapaikalanmui me ksi Ja w a hire n e Knlanilehua, oia hoi o Kahikikala. Alaila; o Naeole aku O kaia ka Naeole nana i hanai o Kameha'meha a nui, o Malulam aku, o Koloku aku ame kekahi poe eae he nm. He aneane keia he eona makah?)<i * emi mai pa h a o nei noho mana ana o ko Hawaii poe maluna o Hana mai ka wa i auhee ai o Kalaniopuu ma kela k a ,m iialaeokailio" i noiKeia ae nei.

I keia hoi ana q Kalaniopuu a hoea 1 Hawau, ua hoomaka koke īho la oia 1 ka hoomakaukau ana 1 konapoe kaua Ua kukulu īho īa he eono mau puali kaua, no lakou na moa pakahi, oia I, ke Ahu, ka Mahi, ka Falena, ka Luahine ame ka Paia 0 na apau 1 pih 1 ka Moi Aimoku, oia o Kalaniopuu, hookahi ia puali a ua kapaia keia puah o Kepwe A o na ahi-ai-alo- apau, ua maheleheleia lakou elua puali, oia hoi ka Ariapa ame ka Piipu Oiai o e hoomakaukau ana 1 keia kaua na i aupuni īka mokupuni o Maui, ua hana no hoi oia ī na mei apau e pono ai na papaia-awa ana i koha akua oia hoi o Kulailimoku Ua kukulu hou oia a hoomaemae hou i na heiau o Ohia-mukumuku ma Kahaluu, ame Keiki-puupuu ma Kailua ma ka apaaa o Kona Akau, ame ke kauoha ana i kona kahuna la Holae, e ku mau ī ka pule i mana ke akua 1 keia wa hoi a Kalaniopuu e hoomakaukau nei ī ka ikaika o kona akua, ua hoala ae Ia no hoi o Kahekili i kana m*u hana pili hoomana akua ma kona mokupuni Oia hoi, ua hoouna mai la oia ike kauoha īa Peleihofani, ka Moi o Oahu nei, e hoouna sku oia i Maui i kona kahuna nui, oia o Kalaeopuupuu kaikaina penoi o Kekahuna a makaula kaulana o Oahu nei, oia o Keopulupulu, ki rau nana ka olelo kaulana i kana keiki la Kshulupue "I nui ke aho apai ke kai, no ke kai ka hoi ua aina " 0 keia kahuiia o Kaleopuupi u elme no hoi me konß kaikuaana o Keopulupulu he kahuna oia noioko mai o na mookahuna o Kaekae, Maliu, ame Malela, na kahura i laweia mai ai ī Hawan nei na Paumakualani Ku o Holae me kona mana kahuna apau, ma ko Kalamopuu aoao, ma ka mokupum o Hawan, a ku no hoi o Kaleopuupuu me'kona mana apau ma ko Kahekili aoao, ma ka mokupuni o Maui. Haluku ka pule a na kahuna a ī elua, —Ku na hoailona—Ku na kama hana-ma ke kanaka-ma ka puaa ma ka īlio, moe na ahumbena—īnu na awa-— a tela aku. He mea maopopo loa, o naJioomaka kaua mua i lawalaweia miwaena o na aoao paio a i elua, oia na pule a Ua kahuna o kela ame keia aoao Mamuli o ko Kaleopuupuu a'o ana īa Kahekih, ua hou la ka o Kaluli ma Puuohala, m'a ka aoao akau o Wailuku. Aike ku ana o Kaleopuupuu i kana pule maloko oia heiau, ua hoike mai Ja oia i kana olelo wanana ia Kahekili. "Ua komo ka ī'a ika makaha, ua puni ī ka nae " He wa hoomakaukau keia o na Moi Aimoku a ī elua nokekaua. oke kahua hoolulu koa a kaua ma ko Kalaniopuu aoao, ma Kohala no ia Ika piha ana o ka makahiki hookahi o keia hooliuhu a h©omakaukau ana o Kalaniopuu no ka nee ana mai i ke kaua i Maui Aia no hoi o Kahekili ke haawi la i kona ikaika a pau If^^oomakaukāu ana i kona pee koa, Ma ka makahiki 1776, oia ka aneane ana p piha pa makahiki hekanaha o Kame]jameha, ua nep mai ]g na waa kaua o Kala'niopuu rne kaqa keiki me l£iwafeo ma i Kohala mai f Ua olelofe, he mau waa peleleu, a heekolu haneri waa kia-loa no ka holo ana ī Maui. Oka nui o kanaka o Kalaniopuu ame Kiwalao, makeia kn ana mai e kaua i na Hono-a-PiiUni, he ehiku lau kanaka. Ua like ia me elua tausam houkahi hanen kanaha kanaka Mai loko o keia huina, he ewalu hanen ka nui o na koa o Alapa ame na. Piipii Kauluwela ka monna i na auwaa kaua o Kalaniopuu. Aia hoi na koa ke aahu la . ko lukou mau ahu-ula o na wai-hooluu like ole o kela amr keia ano, E huila olinolmo ana na maka oka lakou n ;au pololu me na ihe o na kukuna o ka la Amaka hoottnopopo,in.i'rfe j keia wa, Jhe huaieai q.un)oana hihimanu a hanohano kum a ko Hawaii poe i, {i keiw-almwaha hoi o Aalenuihaha.