Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 16, 21 April 1911 — KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii

Olelo hoakaka A ia wa i plelo aku ai na'ln c noho ana īmua o kona alo* ""Ka! kai no paha e hala ana kau mea 1 olelo mai al Iko kakou \va e noho ana i Kohala E o'u Ikn maka o ka wauke oi opiopio Eia 10 la, ke kolo nnu nei ka a-a o ka wAuke " Ano e ka makamaka heluhelu, eae rvuu oe c hoike aku kou mea kakau moolelo ma keia wahi i keia penei

Ke olelo nei ka mea naru 1 hoolawa mai 1 kou mea Uakau ina mahelehele 1 h'oikeiaae Ij, o Ke.menuuhili \u \ mea nana kela olelo kaulana' "Ēo'oi kimaka o ki -wauke 01 opiopio " A wahi aua mea nei n«.na . hooma ! :keike mai 1 keia mau mahelehele 1 kn k„k..u, oka ' wa a Keawemauhili i hoopuka ai 1 keia mab olek\ nu ka i wa no īa a Naeole 1 hoihoi aku ai kv Kamehan eha 1 ka piha ana o kona makahiki ehma a eono paha Aua heepukaj ae o Keawemauhih 1 keia mau olelo no kona īke ana mai i ke kulana ame ka ouit o Kamehameha ia w.i, e hoike mai ana he koa a he hiapaiole aku ana oia no Hawaii nel. Ua olelo hoi kekahi poe, na nokui mau olelo, ao ka kekahi poe hoi, na ke kahi -m ,ia Holae i oka ka mea kakau i lehe ai mai keli kn «k i kahiko 1 mai o Puuwepa, nona ka moa o Kiha, a he -,u oia ī pili īa F Pahia o Koolaupoko Oahu, ua puka j -roi mai no keia olelo mai a Alapai Nul maj, ma ka wa hoi aku .m o Kekuaipoiwa e lunau ia Kamehameha ? A no ko Naeole lohe ana i keia mau oielo n a\e r a'n e hoea mai ana i ke ao ne«, oia ke kumu i lawe maiu'e. ai o Kamehameha a huoa ia maioko o kela u .< e nvr ?na mai Kapakai aku a hoea i Pololu A 1 ka lobe ana o Naeole i keia mau olelo a mauhiii, ua kii aku la oia [Naeole] īka lau opiepio oka ipu awaawa ame ka hua mao i opaia a iho la 'loko oka lau-ipu awaawa. Pulehuia a mo'a a harai aku la o Naeole ia mau mea apau i ke alii opio. Ua hina o Naeole i keīa mau haoa i mea e heemanao loa ia ai ka awaawa o na olelo a Keawemauh.h t olelo ai. U E o'a ika maka oka wauke oi opiopao," A pela i hoopukaia ae ai la mau huaolelo e na'lh ika ' wa o lakou e noho ana imua o ehke me īa ' hoikeia ae la ma ke kino oka mooleio. Olelo aku la no hoi ua poe kanaka ala ī ua alu la. Alaa ka pau ona koa o Kahahawai Lka hahauia o na maka i ka pulupulu, a koala maka ia ae la kekahi kanaka īka uahu Aohe nao ai la īka papaa" Ae mai la no hoi o Keawemahuli me ka hooia ana nni no hoi i ka oiaio o na olelo-i hoikeia aku ai imua ona 1 ka lohe ana o Kalaniopuu i keia mau ole'o a ke ke<ki, ua kulu īho la kena mau waimaka, a o kona hoouna mai la no īa i kekahi elele e ku mai ta Kan?ehameba. J ka īnoa o keia elele a Kalaniopuu i hoouna mai su, oia o i Naoee. Ia wa e noho ana o Kalaniopuu ma Kohala, a mailaila oia i hoouna mai ai i ka elele e kii Kamehameha. I ka lohe ana no hoi o Kamehameha ī keia kauoha a ka makuakane aln, o kona hoeu koke <ho la no,ia no ka hoi ana ika aina hanau. A ī kona hikl ana aku no hoi i ka aina . , ua pu iho la no hoi oia me na makua al» a uwe īho la lakou me ke aloha, a ī ka pau ana ae oka iakou uweana oial hoie akoakoa mai ana no na'ln apay, oiakawaa .kekah! ahl , hoopuka ae ai , kena mānao īmua oka Moi Kalaulopuu ame na alii apau e akoakoa ana malaila tne ka «alea'u ole ka wiw, ole no hoi. O o keia alii, oia o Kaiokunuiakaiidcle. Auhea oe e kalam ame na'lii ap au e akoakoa nei, he wahi manao ko'u imua o oukou apau, a oia ke,a 3 he makemake au e hooakoakoa iar mai na kahuna, na kilo a" me na kuhikuh. puuosrft apau, a e haawi mai hoi lakou i | ka lakoa ike no īa nei, oia o Kamehameha. E nana mai ! hoilakouaehoikemai houka lakou ike imua o kakou I apau noianei. Pehea ana la oia nei ma keia hope aku I Ia wa , hoakoakoa la mai a. na kahuna kane ame ka pae kahuna wahme- a haawi h aku I a la lakou ka hana Ua nana tho la hoi na.kahuna, na kilp * me na kuhi-kuikuhi-puuone o ka paekane, a hoike mai la i ka lakou īke, ahe hookahi no ano, oia hoi, ma e ulu ae ana he kaua a he hakaka kuloko paha iloko o ka awa, a i ole IS he kaua huiiamahi paha, aele mea naea e heopuhili mai i ke aln he moho mai keia no ka la makan,. P &u ! hoi ka ike ana kahuna oka pae kane, nn>au ,a na kahuna » oka pae E'aHoko o keia t c fc k.h^a^h me S kekahi wahme . kaulapa no kons ike ma ka o.han. k,l o . 5 kuo ame ka nana ouh' ! O ke.a poe wahine, oia o Kah „ he U-i.u--na keia no Waiakamaln, Kohala, Hawan,o Kaiek,uli,'.

okalani [w]ne Pihatiakaidni, Wailun, Eauai m we.hine, o Kanoena{'w)no Keaha, Kona, Hawan oia ame Kalun) wahine. O keia ke aln wahme nona ke Icapu6-moe, eia hoi ka wahine hookahi i,rAoe ka piko īloko o ka heiau o Hikiau, ma'Napoopoo, Kona,Hema. Ika rvaria ana no hoi o keia. poe wahine Ika lakou ke, ua hke no kJ lakoa ike nie na kahuna o ka pae leane koe aae hookahi wahine, oia o Kalaniwahine O keia ka wahine i ku ae iluna a kukuli īho la kona mau kuh īUilo īmua o na'lii, a pane aku la oui unua o ka Moi Kalamopuu aniē na'hi apau "Auheaoe eke aln, hookahi no oia nei hoa paio e paio ia ai ka īkailea o kuu haiiai noi, e lilo ai na īkekaua ana ame na keiki ana i mea ole. Oua hoa paio nei oke alu, oiao Keawekahikona, Ake īke ae nei au īmua o kakou apau, e pono ke aln net e hele e ike Ika piko oua. Mai lohi e awlwi ka hele ana e ike. Ua apono ae la na mea apau i ka hoike a Kalaniw.ihine. He nnui la maliope īho, uu hoemi.kaukeiu iho (a ua Pau\i uei e holu e'ke ia Kua\vekahikt>na I\\nt.ena waa, ke hnlii uiai la lui ua malauaele koa-uh, aua nioe hoi ka eile-i-a, t \ ke īho la ka La mti ke ala 1 Kahiki, o ka wa no u\ i lulo aku ai ua Niuhi nei o ka Moana. Oka hele 11 o. hila nui aa kaono kai amo ni lae o Kohala waho ame Kohala-loko, kaalo ae la ka wai o ua Paiea nei mawaho ae o Ēlolu atu<? M- ikakiu, n hele aku la no na waa oua ahik\iiana nei r ho n ana īkenh o ka la>valu ua-u o luna o Pokaln, keiln hoi nona ke mele ī kakauia e ka poe kahiko penei Ike u Kaukim helawn'a manu, He upena kuu i ka noe ko Pokahi, Ke hoopum ala ī ohu kakikepa, Ke mai L\ o luna o auwana— e, Ile «ahi Ke kapeku e hei ai, Ka i'a nunu o Puawalu, Oke alii wale no ka'u makem, ke. O ka luln a maua me lakou nei a-- e A ua īke ī—a Ke hele a!a no na wia o ua l\iea nei. ota no oe nu i e olah aiM me he u>pulo ,Uina o ka ale, a pa ana kanei ī Kiholokiuuwao o oe hoi ta en\ huna palai e «lu net ikd u\hi manu „ Kunamo, Oiai na waa o via Paiea nri e holo ana u-, a ala n>a. la iloko ona na hooman\o ma ika aala o ka uwaht apapane o uka oka wao laau Ao!e no hoi i emo noho am na ihu o na waa iUe one o Kaiuiki'maou naHn op>o on o Naihe ame Kalanmwkolukolu a kemo aku U ibko o ka hale oka makuahme ahi, ea o Ululai' lUe ma nhm u a makuainne ald nei >a L-ua, a uve ifco la eia, a pare }i-?i ]s Heaha r.ei huakai o au ana" mai la oke kai?" Pane aku Kno hoi kekahi o laua nei Eia aku ke kejsi a hiki mai 0 Kalatimui-lantffeharreha i ka maka 0 Haloa. He huakai imi makua ka ua aln ne. i hiki m-ii Ia Ia wa i puka mai ai uaUlula.-n nei mailckfb mai oka hale 3 a ike mai la i ke keiki e hele aku ana, oia kona wa 1 uue heie nai ai me ka peaffi ana mai o m au lima: - u Au- we Hele—mai' 0 oe ka ia. e Kalanimehameha - e, E hea aku aaa i ka >wa. kiloumoku la, — E ko—mo, Ao i wehewehena ao i waihona, Kona po oka hoa"keia, ' Aa iei o kaua Haao e lele ae la mauka o Auaulele, E komo i ka hale o Kealohalam, Auau ī ke kiowai o Ponahakeone, E inu ī ka awa a Kane ī kanu ai i Hawan, Ola īa kini akua la oe." Ua hoea. aku la o Kamehameha imua oka makuahine aln a hui iho la ka makua ame ke keiki a uwe iho la Ua hoomakauKau la mai !a ka po , le hua o Hilo, na anae kuapuu o Kanakea ame ka puaa hoolua ame na ono no apau, ī maa r,iau i na'hi oia mau la aloha o Hawau Ai iho la na kauaka o ka hoea- ana aku a maona, !a wa f nmau mai ai "ka makuahine ah* o Ululam ī k® huakai p ka hiki ana aku oua Paiea nei. Ua hoike aku la' no hoi 0 he huakai imi makua a imi haku kana 0 -\a hoea ana mai la. 1 ki pau ana o keia ai ana a mahope mai, ua ninau hou mai la o Ululam } ke keiki ta Kamehameha. "E kuu lani e! Aole anei he huaolelo ī haawi ia mai nei īa oe o ka hiki ana mai nei?^ Ia wa paae akula _o Kamehameha, "He huaeielo no O» hor, i hele mai nei au e hoopapa rna ? apahna o Naha, a e hoohnh 18 ia Ok a homlona keia la e ike ai au i kuu piko. He pikto paha e ola ai au, ahe pi ko pail a e holeholeia ai o u mau īwi" * I ka lohe ana o Ululam i keia mau olelo a Kamehameha, hiolo iho la k on a mau waimaka, a olelo mai la: Heaha la hoi' A kala apopooe e ike ai ia Nalia " E'kuu makamaka heluhelu, he mea pono ia ee ke aoaiiakaia aku ka mea e pUi aiīa ia Naha 0 Naha i oleloia ae la,' he pohak4i kēia e waiho ana Puhonua. Aia ma ka aoao Hila o ke alanui W a i aauenue i keia wa 0 keia pohaku mai Kauai ma , " mai ka muliwai mai o Wailua, Kauai Oke alii nana 1 lawe mai ī keia pohaku mai Wailaa mai a heea ikela wahi 1 hoikeia ae la. Oia o Makaluuuikuakawaiea(k) Tr a iawe mai uia i keia pohaku i pohaku hoailona aln eku ma ke alo oka heiau o Pinao. He pohaku hoailona keia no nahi Naha wale uo, oia hoi, ina e hanau m ai he keik\ na kekahi mau ahi elua paha o ka moe ana oke kupunakane paha ika moepuna, wahine a kane hoi 1, mea e ikeia ai he alū Naha oia, e laweia a n a ua keii™ a kau.a m.luna o keia pohaku ka paaao oka ewe ike kmo. Alaila, ku ke kahuna i ka oule a»m « pau ka pule ana a i'.£ N*hauake.kiala, ke ke.k. me ka pau ole o pU a ka huna. r aiiiia, r aa!e-keishe keikialii-'Nalia."