Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 17, 28 April 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHA I. Ka Na'i Aupuni O Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA A O Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHA I.

Ka Na'i Aupuni O Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

A O Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii

Olelo ho-\kaka Ua maopopo 9e Ia la kaua e ka mamamaka heluhelu ke ano o keia pohaku "Naha" a hoomau aku hoi ka kaua kamailio anft ma ke ahihele pololei 0 keia moolelo I ke kakahiaka ana ae, mamua 0 ka <> ana mai o na kukuna 0 ka La a hoopumehana iho la vjsa 111 honua, oiai na keiki manu Waikolu e Uani —ole hala ana 1 ka waekele oia ka wa i hele aku ai 0 Kamehameha nia kana huakai e ike id"Naha Pohaku" Ua hele pu aku la me ia ka makuahme ulu Ululam me kona ai-ato ame na'lu no hoi apau 0 Kohald, pela no hoi me ko Hilo mau aln. Ēia ma keia huakai 0 ua eoe alu nei 0 Kalaniwahine kekahi, oia hoi T<ela kaula wohine nana 1 kauoha ia Kamehameha e hele oia 1 Hilo e il e n i ka hoahanau ame Keawekahikona, a o no hoi kekahi ma keia huakai makaikai a Kamehan eha 1 ka pohaku la Naha. Ia wa nae a Kamehameha e hele pei, n wa i olelo mai cr Ululan; iaia: "Pehea oe e ke alii Ua īke no paha oe he pohaku 0 Naha 1 noa i na'lu apau ea, a 0 lakou wale t.o na'ln e hiki ke a'e a pu naaluna ona A oia poe alii no hoi ka poe hiki ke hoohuh, a 1 ole hapui ae 1 iu fcLc!ai 1« a hemo mai kona wahi ae 0 oe e ke aluheNuiiio oe, a malia o ka mea paha īa e alalai n c>i ai ia oe 1 ka hiki ana i ke alu ke hoohuh īa Naha " Aole nae he pane aku o Kamehamena no k?ia mau olelo a Ūlulani, ua hoemau akula no 01% 1 ka hele ana £ hiki 1 kahi I waiho ai 0 ua pohaku hoailona aln rei la wa i nana īho ai o Kamehameha 1 ua pohaku nei, a iho la kana u me ka olelo ana ae "Aole >o no keia he pohaku, he kuahrwi maoli no. E hoao ae au i ko'u wahi ikaika, a i hnh ole ota ta'u, alaila he pohaku o'a 1 hiki ole m kekahi kanaka īkaika ke hoohuh īaia, aka, hoi, 1 loaako īanei onioni i'au, ala»la ua hiki la'u ke hoohuli ia Naha Pohaku lanei au la e ike ai 1 kuu piko, īanei la wehe ka piko o ka hoahanau." Pkeia wa a ua Paiea nei 1 hoopuka ae ai i keia pau huaolelo, ua lkeia aku la ka okooko mai o ka ula "wena ma kona mau onohi maka, a ua heje hoi kona mau papa. Jina a weo i ka ula. Ma ka nana ana aku 1 kona mau ar.o apau, ua hoopunī holookoa maolj la kona helehelena - kekahi hlehiena ano-e, a ua kau no hoi ka weli maluna 0 r.a 7 liī arr.e na ka. aaka e nana aku ana ia wa. Hoomakaukau iho la ua Pauea eei e lalau mekona mau lima i ua pohaku nei, ia wa i paa mai ai kona mau lima ia Kalaniwahine, a pane mai la ia;a. E kalani Naue o Naha ia oe. 0 ka naue no ia o na moku apau mai Hawan'a Kauai, a*a, ihemo o Naha ia oe, o ka hemo no ia o na haaweawe e paa nei i moku, Ola oe, oia ke kanaka, a ola no hei au Le Hhur3." 0 ka wa no ia 0 ua Paiea nei i hooholo iho ai i kona nuu limi nn na aoao o ua pohaku nei, oiai hoina maka ona maa apau e nana mai ana īaia. I ka hele ana o na lima 0 ua Paiea nei a paa pono na aoao 0 ua pohaku nei, pane īho Ia oia: Ē' He Naha oe, he Naha ke alii e noa ai kou kapu, a he Niau-pio hoi au, he uwahi pio i ka wao-laau.' 1 0 ka wa no īa 1 une ae ai i ua pohaku nei a oni ae la ua pohaku nei, a oni pu ae la no hoi ka honua ma kahi 1 ku ai ua nei. me he mea la he olai ka mea nana 1 hoonaue. ae. Uft hl. keia oni ana 0 Naha Pohaku i mea na na hl ame na Jnakaainana e hoopiha ai ko lakou mau noonoo me ka pahaohao nui, a tke iho la no hoi lakou, ua hookoia. na 01ei.9 a Kalamwahine 1 wanana ai, no ka naue ana 0 ūa pohaku nei. A o ka hope aku auanei, °ia ke Ao maoli ana o ka Kamehameha hoonaue ana ! na moku apau 0 Hawah nei Mahope iho 0 keia ike ana 0 Kamehameha ia Naha Pohaku ma o kona hoonaue ana ae iaia a naue, elike me ka msa 1 hoike la ae la, ua hoi aku la ua alu opio nei no k a * e 0 ka makuahme alii me Ululani, Keawekahikona ame na alii no hoi apau. 1 ka hiki ana 1 ka hale, ua hoomakaukau īa mai la ka ai. Ua aj :ho la lakou i na ono hke ole o keia ame ano * 1 ka P au a na ae 0 ka ai ana 0 ua poe alu nei ia wa 1 hele mai ai o Keawekahikena a paa mai la f na lima o Kamehameha, a olelo mai la. "Aloha oe e kuu hoahanau i ka pio, e hoolohe mai oe 1 ka leo o ka hoahanau. Nani īa ua naue ia oe 0 Naha ka hana hoi 1 hiki ole ai i kekahi ke-ki kanaka ikaika 1 e , koe wale no kou hoahanau nei I hai aku au , a oe o oe no ka>tl mak * ihe, a m oe ao au 1 haawi ai , kuu <ke mamaka-kaua, nolaila ea. e noho 110 kaua ma kn W a , )a xno

i .i ■Jg fl !!g!J]ī l ",*" STS ; hoahaaaa, e ikd aku, a e ike mai, kipa aku, k'pa mai, Nou ka malo e noa īa'u, a.no'u nei ka tnaloe hutne oe. j Pelja"kaua e pono ai " He mea oiaio, ua,hookoia keia mau olelo paa a ( ( wekahikona, mam\ili"o kona hanai īa ara 1 ka npu-koheo- j [ heo a make oia maloko oka hale 1 kapaia'"Ka Ha-le-iole , | ole," ka hale a Ululani i {eukulu ai no Kamehameh?, ma koia wa 1 hiki aku ai, elike me la 1 hoike la ae la | He mau anahulu ko Kainehameha noho ana ma Hilo, J I a hoeA aku ai ke kauoha īaia, e hoL aku oia a loaa aku o j j Kalaniopuu ma Kavvaihae. ] , Ano eka makamaka heluhelu,»o keia ae la ka nia- i ! helq oka moolelo o Kamehanuha 1 loaa mai i kou mea ( J kakau inai aS. L Peleiholani mai, kekahi alu hannu oka J i aina i a'o kuauhau ia e ke alu-wahine Kahah.ina. kona 1 ' kupunawahine ponoi no hoi in ( I Ke manao nei ka mea kakt»u, he mahele keiv i kon-o ole ma na moolelo o Kamehameha i puka ole nui na v\a ī hala ae nei, a hē mahele ano nui no hoi keia ma k,i hoonnopopo atia*a ka mea kakau, 0 ka hoohiuh' anieka h >akoakoa ana īna hunahuna o Ueia .uio ī mea e hoopi- i haia ai ka moolelo o ke Kuokoa HeneKula i mea \\oivai nui loa ui Ano eka makamaka heluhelu, mrarei e hoilnli ti ka mea kakau \ke kanuiUo ana ma kekalu mahele hou ana ī manao ai ua kauia ma ke alahele pololei o ka moolelo o Kamehameha. E hoomaopopo oe e kuu mikamaki heluhelu, maho- ; pe iho oka hoi ana mai o ka Moi Kalaniopuu mai Māui mai, elike nie ka mea ī hoikeia ma kekahi o na helu ī kaa hope ae nei, a hoi hou ai no hoi ua Moi nei no ke kaua ana la Miui, imhope īho o ka pau ana o keia mau kaua aua Moi Kalaniopuu nei, ua hoi mu la oia no Hawan [mokupum | ama keia wahi ka hoomaka hou ana oka moolelo pih la Kamehameha Ma keia hoi ana o Kalaniopuu mai Maui aku, ua noho oia tna Kona, a mahope mai, ua hoi mai oia a noho nu Kohala, ma kahi ī kapaia o Kapa,ui I keu wa a Kalaniopuu e noho ana ma Kohala me kona alo-nlu oia ka wa e noho ana o Imakaloa, he ,ihi keu mai Pun t i mai, a e noho ana oia malaila la manawa, o.a ke rln heo. kekeue a kue mau hoi la Kalaniopuu Ua oleloia no hoi, o Nuuanukapaahu, oia kekahi o na'ln hookekeue noho ai-moku, aka,ua make nae oia ma ke kai o Kauhola, niakai pono ae o ka Hale Wili o HaJaula ; Kohala, Akau Oke kumu o kona make aua, maipuli i)o ja o kona hakaka ana me kekahi mano, iaia e heenalu ana ika rja}u-hai o Kauhola Aole nae i make o Nuuanukapaahu ma Kauhola mahope īho o hikaka ana me ua mano nei, aka, ua make oia ma Pololu, he mau la mahope mai oka paio ana ona me ka mano. A o keia alu o Nuuanukapaahu, he alii oia no Naalehu, apana o Kau, a oia kekahi ahi e hooulu hakaka ana īa aka, mamuh nae o keia make ana o Nuu3i?ukapaahu, va hemo se la ia pulakainii'ka o ka Moi , Kalanlopuu, a knp hoekahi ona pal&kaunu ka oia o Ima--1 kaloa o Puna. Ma. keia manawa hoi a Kalaniopuu e noho ana iria Kapaau, Kohaia. ua helo aku la o Kiwal&e ke keikia Ka- | lamopuu me kona makuahine n t Kaiela 3 hUui Oku ui holo aku o Kshz 1 Maui, eo ka ike ana ia Kahekili, kcra kaikunane. i Oiai o Kaloa ame ELiwalao e noho ana 1 Maui, ua hto , una >voke aku la o Kalaniopuu ia Kamehaimoku eku 1 ! ame ke keiki 1 Maui e hoi mai. hala ka i elele alii no kp kn ana ia Kiwalao anre ka makuahme 1 ' Maui, a huliu wale īho, ua haaLele īho 1? 0 Kalamoeuu a me kona alo-ahi apau ia Kapaau, kahi nona ke pnna e oleloia ana e kahiko, "Hapuku ohi ka ī'a 0 Kapaau," a. qee aku la no kahi nona ka oleloia ana—■ "Maikai Tf aipio^ j He alo-lua na p3.11," j A1 ka hoea ana mai o' Kiwalao ame ka maki^.np | mai Maut mai ua hoakoakoa iho la ka aha kuka alu la roaj no ko Kalamopuu hoohlo ana i ke ?.upuni maluna ; O Kiwaiao 3 rpe Ma īa akoakoa ara 1 uahaawi aku la oia Ike aupuai ame ka "palapa pae 1 ' ip. j Keoua, i kapaia o Kaukeouh Keoua, laia ka malama oke j Akua 0 Kukaihmoku me ke kauoha pu ana iaia, e noho • kanaka aku no oia malalo o Kiwalao, No" keia lilo ana o Kukailimoku ia Kamehameha ka malama ana, ua hana hou ia īho la ka heiau o Moaula, ma Waipio, a ilaila, i malama īa ai ka pule hooulu no Kukailimoku Ua oleloia oka makahiki 1780 la, wahi a 3 M. Kan)akau. O keia lilo ana oke Akpa īa meha ka malama ana, oia ka fnea kuleana e mohei ai j mua 0 ke Akua o Kukāilimoku. Aia. hoi ma ka papa hoike manawa a S M. Kamal«au « ikeia o ka makahiki 1781 kawai make ai o Nuuanukapaahu maPololu, ng kona oa|iy ia ana e }ca piapo, Wolaila, marpuh 0 keia hoike manawa a ktia katīta 1-a-kau moolelo kahiko o Hawaii uei, he mua k& hoohlo ana o Kalamopuu i ke aupuni ame ke Akua o Kukailimoku ia Kiwaiao ame Kamehameha, a he-hope ka make ana o Nuuanukapaahu, ehke me ka mea 1 hoike la ae la ma ke kino 0 ka moolelo a ka mea kakau. 0 kekahi mea au e ka makamaka heluhelu, e hoomaopopo ai ma keia wahi, oia keia mahele ano nui e pili ana iko Kamehameha hlo ana 1 mea nana e malama o Kukaihmokoku, ke Akua na'i aupuni o Kakniopuu. O īa hoi, mamuh 0 keia haimi a hephloia ana o Kukailimoku, ke Akua la gamehameha, ua hlo iho la oia 1 kahupanui, a nana auanei e Jcu ka mohai me ka pule pih Ik® Akua, Aolei-pau,