Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 20, 19 May 1911 — KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii

Olelo hoakaka Ua noho hoomakaukau īho la o Kemehameha īaia a me kona mau kanaka Ua ku na pualikaua mua ona, e like me ka Hunalele, ka Huelo Ku, apela aku. He mau Ia ko Kekuhaupio noho ana me kana hanal me Kamehameha ma Kohala, a mahope īho, ua hoi ae la oia Kona, a' noho ma Laaloa, a o kona wahi noho mau ia. A ia hoi o Kiwalao ke noho kanikau la ma Kau, no ka maKe ana o koiva luaui moī, Ua hoomauia keia noho manewanewa ana a Kiwalao mai ka malama mai o lanuan 1872, a hoea i ka malama 0 lulai oia makahiki no Ua like meeono malama o keia noho ana iloko o ke kumakena ame ka uwe elike me ka mea ī maa ī ka hanaia īa wa ī ka make ana o na'lii aupuni ame na'ln ai moku 0 na'lu koikoi kekahi i komo pu ma keta manewanewa no ka make ana o Kalamopuu, o na poe kumakena nona, oia no o Keawemauhili, aln ai-moku o Hilo, o Kanekoa, al'i o Hamakua; Keeaumokupapaidheahe o Kealia; na Mahoe kapu a _ Keaweipeepoe o Kamanawa ame Kameeiamoku, na keiki ponoi'no hoi a Kalan.opuu o Keoua, Kuaahuula, ame Keouapaaele o Kau, Keawelaokalani kane o Kahaluu, Pualmui o Puuokapolei, oOcv\alu, Maui, Kaleipaiahala o Kailua, Kona, nenawahinea Kalamopuu ame na'lu ai-alo no hoi apau Aole o Keaweheulu i komo ma keia manewanewa ana, apela no hoi me Ululan', alii-wahine ai-mi ku o Hilo, Oiai e noho ana laua me Kamehameha ma Kohala. Aka, aole nae nele ke komo pu ana o keia mtu alu a me Kamehameha ame kekahi mau aln e a'e ihoea kino ole 1 Waioahukint, a ua awili puia a,e na nea apap īloko o keia aahu kanikau pui moku o Hawaii 1 ka pau a»a o na la kumakena, ia wa ī koi aku ai o Keawemauhili i na'ln ame na puali (o keia na'lij alakai i na puahkaua 1 kapaia i kahi wa, he poe mama-kaua) lp Kiwalao e kaua la Kamehameha ame na'l ī apau o Kona. 0a hofke &e o Rev. F J. Pokuea maloko o ka Moolelo Hawaii, t feoikeia ae la no ke kumu nui o keia makemake aua o ko Hilo poe aln e like la me Keawemauhili, ejkaua na'lu o Kona, Qia ka makeip&ke nui o ko Hilo poe alu. ia ka po^u,. Malia paha o kekahi kumu io keia i hoolalelakia p:ai ai keia manao kaua, aka, me he mea ta ke kumu piaopopo maoJt o keia hooulu kaua ana, oia no ko lakou inaina ia Kamehameha no ka haawi ana o Kalaniopuu īala 1 ke akua na'i aupuni }a gukai!imoku. Mamua naets ka pau ana o pa* malama kumakena a me na kanikau ana ia Kalaniopuu, ua hoi mpa fnaj la p Keeaumoku a noho mi Honokua, Kapahlua. g hoomaopopoia ma keia wahi, o Keawemauhili, oia ke kilokilo aupuui pui o Kiwalao I mea e hohholo pono ia ai manao ohumu o na' 1» o Hilo, ua hOrfholo īho Ia ua poe aln nei, he twea pppo ke laweia ke kino make o Kalamopuu noKona.noka waiho ana ma ka HaJe-o-Keawe i Hpnaunau. - Ua oleloia, mamua ae o ko Kalaniopuu make ana, ua kauoha oia 1 kona hoahanau, ia Keawemauhili, e hoihoi i kona mau īwi ma Hale-o-Keawe e waiho' ai, ma Honaunau. A #lik v e me keia kaupha, pela ī hooko'ai o Keawemauhili, a me he mea Ja he mea oia'O no keia Sia na'lu ī holo nn keu njai Waio, ahukini mai 4 no na Kona, Keawemauhili, ke keiki ponoi a ke aln kiekie Kaltninuiamamao kane, ame **h)re, Keoua Kuaahuula me kana ahiwahine me Kaiolani ame ka laua kaikamahine o Waiiuanuiahoana me Keouapee,ale kane. 0 keia no na keiki ponoi a Kalaniopuu Kaneiakapō lei, Kanekoa o Waimea, me Hamakua, me Keohuhu alii* - hm pu no hol me Naeole o Kohala ame Hewahewa Nui he koa, a na ko īanei kaikuahine aku ī loaa al o Hewahewa kahuna. O na wahine ponoi hoi a Kalaniopuu, mauka lakou 6 ka aina o ka ne e ana mai, maluna o na manēle i uhha iho me na ahuula, me na kahili e hele ana ma na aoao e paaia ana e na poe paa kahih me ko lakou mau ahuuh e aahu aoa. Ma ka huakai hoolewa nna ka moam, ua lioooohono, ho,a aa waa ma Wa « ke.a o ke ala mo a n a e oee „ai a, ka huakai waa e halihali ana , ke kmo v,a,lua o Kalam. opuu. Ua paa ke kai i na auwaa e nee ana mai Waioahukinl mal a hoea , Kapua. Lana na waa ma kela ke,a aoao me ka. p.ha ! na'lii, „ a a.-alo, na kahuna ame na kanaka o ke alii moi ī make. 010 na lee pihe uwe, hea no hoi ka poe kanikau a a k » moana 1 k » '«> uwe o na kanaka, wawalo na

'iiaH MKaM i kē kiipiiui oi& maii Jeo. i. 5 , .^ a e ® a huakai e haliliali an& Ika 'moi ma* ke; ua"hooftohonohbia penei* Ka w.āa mua'loa, o ko Keawemauhili, a o ka lua aku o ka oia ka waa e alo ana i ke kiiio kupapau-, alaila, o ka w>aa aku o Kiwalao, o ka waa aku o Keoua Kuaahuula kwe *me Keoua Peeale wahine. Ua.uhiia keia mau'wla apau me ka hulu manu apapane He peleleu ka waa,(oia hoi, he pelēleu 'pa'ha ia o ka oielo pololei ana ae) e bali ana i ke kino kupapau. A mamua pono o ua mau peleleu ftei eku an&. na kahih alii i kapala, o Hleele-ua-lani ame KaUakaahoniia. Aia hoi maluna o ka waa o Kiwalao kahi i ku ai ke kahi kahili 1 kapaia o apela no hoi tne na lepa kapu, no laua na inoa pakahi o Kaiwakiloumoku a me Kaukalihoano. Hoopololei: Ma keia helu 20 oke Kuokoa Home Rula, Mei 19, ua komohewa nahuahelu makahiki "1872" ma kahi o ka mana.e olelo ana penei. , "Ua hoomauia keia noho manewanewa ana o Kiwalao mai ka malama mai o lanuan 1872 Oka pololei ma ia makahiki, oia o 1782, Ua uhiia na waa apau me na ahuula. Ao na waa o Keoua Kuaahuulaame Keoua Peeale, ua kauia mena hoailona alii, A hyca mai lā"ka huakaP'Koolewa ma Kapalilua, Kona, ua holo mii o Papaiaheahe me kekahi mau alu eae no hoi mai Honokua mai, maluna o na waa ii3 ka īke ana i ke kupapau alu. A i ka hui ana o Keeaumoku me KeawemauhiU ame Kiwalao, ame na alii opio, Keoua Kuaahuula an e Peeale ame na'lii e ae, a 1 ka pau ana oka uvve, īa wa i ninau mai ai o Keeaumoku Papaiaheahe ia Keawemauhili. "I hea ana Ia e waiho ai ke alii?" Ia wa, aole ī pane koke aku o Keawemauhili no keia ninau a Keeaumoku i ninau aku ai īmua ona, aua korro lho nae ka nalu īloko ona, a nune īho la no pia īaia iho, "Kal Kupanaha no hoi ka ninau, i hea e waiho ai ke alu? Kai no hoi ua lohe like no na pepeiao o kakou 1 ke kukala ana rne ke kauoha hope a ka moi, a K^lawopuu 0 ka Ef*le-o-Keawe e ai konn mau īwi me ra iwi o kona mau kupuna. A mahope pane mai la oia (Keawemauhili) imuj o Keeaumoku: "I Kailua e waiho ai " No keia panp a i hoike mai ai o Kailua kahi e waiho ai ke kupapau, a ikp koke iho ai o Keeaumoku ame na'ln ī holo pu akcf me la, he huakai kaua Ueia, oiai aole pela kekauoha a Kalamopuu ī haawi mai ai mamua o kona ana, 0 kahi ana i olelo ai oia kahi e waiho ai kona kmo }fupapau, oia no o maloko o Hale-o- Kea«e Amakeiapai}© ho} * Keawemauhih i Kai{ua ka e waiho ai ke kmo kupapau a KaUniopuu. Nolaila, hoomiopopo iho la na'ln o Kona, he kaua keia a na ln o Kau, Puna, Hilo ame Hamakua i hele mai la. Ua n?aopopo iho la īa laua, he lawena hopu wale no keia a ua pae alu ngi o ka pae makani o E&waii No keia mea ke kumu oko lakou olelo «sna e npe ka huaikai a hoea i Kailua, a nui na kalana aina 3 komo pu mai a holo mai ai ma ka kai mai, apela no hoi me na aliiwahine e h'ele ae la mauka_o ka aina. 1 keia hoīo ana mai o na huakai hoolewa a kupono mawaho ae o Honaunau' ia wa ī haule mai ai ka ua, aole 1 kar>a mai ka mo, kupikipiki ka moana, a pahih ka nou ana a ka raakani ; Mamuli o keia ino e hekau mai ia ma ka moana a ka aina no hoi, oka pae īho Ia no ia ona waa apau no uka o Honaunau. I ngt ho} aka ino epa atja i ala ae ai na olelo a kapoepuniolelooia manawa, a hoea loa no paha i kem wa, no na ouli kupanaha a kamahao e uiia ana ko lakou īkeia ana, oia hoi. Ka! He keu no paha'! O Honaunau nei'kahi a ka moi i makemake ai e waiho ia kona mau iwi; a ke pani mai la ka uu mamua o kakou. £ pae na waa ipka o Honaunau, a ua hafai mua ia |§ ka -Vjraa o ke kino kupapau a waiho ī uiea o ka aina. O ke kino make o Kalahiopou, < happna aku la a ola mawa ho oka Hale-o-Keawe, maleko o kekahi halau nui i hanaia a maikaj: I nei pae ana no okp kmo make oke alii īuka oka aina ? oka ag no {a o npi īpp pui o ih}{i iho, 9 hekau <nai la no ka pohu Jai malino ou» ajna lana nei o Eha. Oiai ke kmo o ka moi e waiho ana maloko o ka haku pal lau niu, ua hele mai Ia na'lu amena makaamana e īke lua kmo wailua nei, a oia ka wa i kukala mai ai o geawemauhih imua o na poe kumakena ma ka olelo ana mai: "Auhea oukou e na'lii ame na makaainana: oke kauoha hope loa a f ka haku o kakou, e hoihoiia mai kona mau iwi i Kona nei, a na Kanuha e malama. Oka po paha keiaq akua, a akua >lio la ka la o Kona." O keia mau olelo hojse a Keawemauhih i hoopuka ae ai r Akua no Ja }ta la o 4£ona ? " oia ka mea i nini ai na poe o Kona, no ko lakou kuammamy}a ana mai he poe akua Eka mea heluhelu, aia ma kahi mau olelo o loko o kekahi mele (a kau) oka moolelo o Kamapuaa e loaa ai ka hoohalike ana o keia mau olelo hope ae ia a Keawemauhili, a oia hoi na olelo ī puka maoli ai ke panaia ana he poe aku» na'lii o Kona. A oia keia mau lalam mele