Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 23, 9 June 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHA I. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHA I. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii

OLELO HOA.KAKA U,i ae iho 1, o K'.vaho 1 k-"a nnnon mauhili no ka okioki ame ka haawi ,ina o k,i aina Ua pau iaia na aina nunui U«< haawna ae la no hoi na ainn ī na'ln, i r>a kankau alii, 1 na pua'ln, i na hoaloha punahele a na'ln, nmp na kanaki koa Ika lohe ana o Keoua Kuaahuula ī ka e hokn.' an e ~fnlhēlelieteta ana o k a afna T "ii t T"hete"n Tfi la oia ! o ke alu Kiwalao e noi aina ai Maanei e hoomaopope kaua eka makanwU I eh helu o tweoua Kuaahuula ame Keoua Peeak, he u ni.hoe laua na Kalamopuu me kekahi o k-m.i wahme, n e K u nt ikapolei, kekahi o na wahine ī kaulana ī ui Uoko eia mau la O ke ,a kanaki o Keoua Kmahiu.l?, he 1 an«k<> m . - kai oia ma na ano aoau. tfe m ikai kona ' t!ehe!« r.a a h- keui pololei o kona oiwi k.nn, he hanoluno am > ka hiehie ke īke aku O kona lauiiho, u i hele a li u\ ilalo o kona mau kapuai wawae 0 ka la a Keoua Kuaahuuli i hele mu ai unu.i o ke Atn Kiwalao, no ke noi aina, ou ka la mahope īln o ka pau ana o ka aina t ka maheleheleia e kj Mc i Ki\wl, 0 0 keia ka hoomaka ana o ke kau.ilakuie' ana o ke kaua kuloko mawaena o Keoua ame KiM-lao, a hih j alaba 3e la hoi ka kaila a komo o ame kona poe ahi 3 a hooukaia ai ke kaua kaulana o "Mokuohai," ke kaua na'i aupum a Knmelianeha Ua kahi kole kā la i ka hiki ana mai o KeoLa Kusahuula i kahi o ka MolKiwalao, a olelo mai la miba o ka Moi. "E ke Ln el" wa*hi a Keoua i olelo mai at imua o ka Moi Kiwalao Ua lohe ae nei au, ua maheleheie iho nei oe 1 ka aina, no au mau punahele, a oia ka'u ī hele mai la i mau wahi kalana aina no'u O Olaa ae nei ame Keaau, na kaua īa mau kalana aina. ?ane aku la no o Kiwalao i ua Keoua Kuaahuula nei: "Ua bl"ō īa mau aina, aohe o kaua aina o laiU " Alaila, nonoi hou m o Kmahuula u Aohe hoi o ka mea ī lilo, ua lilo aku la no hoi ia Pehea o Waiakea ame Ponahawai, na kaua hoi la mau kalana aina. Pane aku la no o Kmalao 'Ua hk ro ta mau kalana ama. Aohe no o kaua aina o laila " Nonoi hou no o Keoua Kuaahuula "A :„a hoi ua l(]o ]a mau wahi ea, a1a.1,, o Waipio ame Wa.manu r. kaua hoi īa." Pane no o Kiwalao: "Ua lilo no īa mau wahi Aohe no o kaua aina o laila." Alaila, nonoi hou no Keoua Kuaahuula: "Liloaku ia raau wahi > ai «Ja, pehea hoi o Puuwaawaa ame Puuanahulu?" 1 keia noi ana a Keoua Kuaahuula, ua kunana iho la 0 Kiwalao, a mahope pane mai la; "Aohe no o kaua ama o laila. Ua lilo no ia mau wah». A pehea hoi e Kahaluu ame Keauhou.? Nw kana'hai la rtim kalana aina," wahi a Keotm K, iaa h U ula 1 oonoi mai ai ia Kiwalao. i . P n e i, ak , Ula n ° ° Klwalao: "Aohe o kaua ama o Uila 0 ko kaua mau wahi aina mua no paha ko kaua la E aho no oe o kaua, he moku okoa no ;kou. Owau no ka o 0 kaua * 0 kahl w»ba wale no paha ko'u O ka mea e loaa mai ana mai i ke ali s ka makuakane no hoi paha o ,a o ko'u ,ho la la. Oia iho la , 1 0 he oe • ke alii." Itwaifaniiho«ke«o Keoua Kuaahuui», me ka t ana mai ia Kmala^* "Kar O ko'u nele iho la no ka ,a , ka aina, o nef ok,oki aina ana īho ia?" Ae aku la o Kiwa'o. A o Keoua Peeaie hoi, aohe ona pane ieo. O kana noho mal.e waleihoiano. O ka pua o ka mauu e luli ana ia, aka, o Keoua Peeale aohe ona onr, aohe lili ae. ' Ua oleloia no ka noho malie o keia alii o Keoua Peeale 3 _ua ku ou i kona la i hookauhuaia ai, a o ka i'a oia la he Hilu, he i a no eno'e. ' E hoooianaoekuumakamaka heiuheiu, ina he Eilu ™ e o °k*uhua i, ka makuahme, alaila, he moho-e'a mano o ka naheie e kullke ai ka noho mal,e me ko ka N. keta nele ana o Keoua Kuaahuula, aohe wahi a.na iloaa mai iaia mal a K.walao mai, o kona ho. aku . 00 ' a ' kona wal ". 3 aku la ,» Kapuaahiwalanl k»ae, kekahi o kjna koa, a hai aku o.i i ke kauoha aln imua o na kanaka. u- «ku la u Kapuaahlwaian. i m kauoha alīT

nei r oia hoi, o kaPuali Poniu, inalalo lae kana. aUkai ponoi ana, a o ka Puali Puker.\\e, malule ia e Ke alokwi a Kaieiea, He elua no mAii puahkaua e Keaua Kuaahuula, Mai ia la apo ke kaakaua ame ka paikau ana, ua hoomakaukau īho la na puah e hume i na maio, uhi na ahuula ko-ki, na niahiole, kj>uhiV\ti» ke kula ina koa, kau lanalana na pale-kaua pulu mu i ulunaia ma na lima 9na koa. A kauohata aku la u,\ poe koa nei, e hele ika leie kawa. Ua a'oa'oia aku la tia poe kpnakii Hri, e oielo lakeu e hele ana ka lakou huakai ika lele kawa a 1 ka au,»u l-a> — —-LkeiaJi£l e_a.ua mai o keia luu\k.n aJ£eoua Kua'ihuula ua īke mai ia ka Moi Kiwalao la lakou nei e hele auu atn, 11 a nmau la oiat "K h«le ana la Ihe t o iki K'"ou« Kuaahuula ma ' Olelo aku la kekahi poe i lohe ina olelo a na k..nal<a o Keoua Kuaahuula. "i' , lulo mu r \na 1 lea lele k.iwa " E lloomanaoui m.i Uua wa|n,o Kaieiea, he keiki hi iki'na ou na Keoua Kw.lu la 01 ke k maka koa īloko o i i inau la. Ma ken hele ana a ua alu Keom Kua&luul? iu, i.i hele pu aku b ro me kv o Uahi, kooa kahu, apela no hoi tni k\t"> aikane punahele. Ua hele mai la lakou a hiki 1 kahi i kapaia o Keemo he w\lu ke;a a la ma ka hikina hema o Keei, ma Kona tlenv?ra he n'at horritt-nru e ttl>j a.'>ct-ma-4<eia wahi E't na H.eia wahi mi kahi 1 noho ai na kanaka ame rn'lii i h ili o Kamehameha Eia no hoi ma kihi t noh ) ai o K^'eih \upio atne Kaniehameta 1 nei wa I n~M hele ir>a mai a Ke >ua Kua;.lmula a hoea i Keom i, ua kena ae la ua alu nei u Lupenoi, ke alii o Kenwi, dku ī k i niu Ua kua aku houi ka niu a nioku a hni ilalo Oke 'e.i tn nu'ei 111 i n/e i, he h >atlon \ ta no ke lea'u, oi u o k* mu, wahi a ka po. l kahiko, he kanaka no ia A penei ke kumu ī hoohalikehl<eu ai ka ni.u me ke kanake' oke poo oka ntu, ata īlalo o ka honua, ao ka hua oka niu, oia no pa ahui hala o N,ue i ke kai.okekino hoi o ka niu, oia no ka maniane kaulana 1 ke mele a Huaka, <( Kt-ke ke a-la, u'e ka mamane " Oka hoike maoli ann ke'a o Keoua Kuaahuula i kina kaui kue la Kivvalao, no kona inaina iko Kiwilao Inonele ana laia ika aina Ake hoeu hookalakupua nei oia ī na hana hoolawehala ai īa Kiv.al« o an e na'ln o Kona M)ku ka niu ī ua Keoua nei, ma Keomo, a hele loa mai Ia lakou a hoea i Keei, Ilaila i ike'aku ai oia ame kona poe kanaka i kekahi P°e ahi ame na kanaka e heenalu nui ana, a o kona kena ae la no ia i kona poe kanaka e pepthi i nei pee e heenam nei O keia poe no nae no ko Kamehaireha aoao lakou. fīe ekolu o keia pee kanaka i pepehua e na kanaka o Keoua Kuaahuula a make, a he elims hoi ī paa īka hopu pioia O na kanaka ekolu i make, oia o Poomahoe, o Kalino ame Kaihekaola, a o keia ka poe na lakou ka niu o Keomo ī pau ai Ika okiokua e Lupenui ma, mamuli oke kauoha a Keoua Kuaahuula 0 keia poe i make ibo la an e na kanaka elima i pa.a pio ai, ua kauoha ae la o 'Keoua KuaahuuU i kona P oe kanaka e lawe jua mau heana nei ame na kanaka i paa pio i mau alana na Kiwalao, moi ma Honaunau He hana hoao keia a ua Keoua nei ī ka hoahanau ia Kiwalao. Oia hoi. ina e lawe ole ana o Kiwalao e hei 1 nei poe kanaka ana i hoouna aku ai t mai he poe kanaka lakou no ko Kamehameha aoao, a haawi mai hoi o Kiwalao i ka ol«lo hoahewa iaia(Keoua kuaahuula) noka pepehi ana ina kanaka o Kamehameha, alaila, ua holo no ko Kiwalao manao aloha mahope o Kamehameha, alaila huli ana oia e kaua ia Kiwalao. Aka hoī, ina e la«e aoa o Kiwalao ī na mohai ana i hoouna aku ai, alaila, ua apono o Kiwalao ī k"a make anao na kanaka o Kamehameha. 1 ka laweia ana o na heana ame na kanaka ola 1 paa pio ai ina &oa o Keona Kuaahuula a hoe'k ana īmua o Kiwalao, ua lawe aku la no oia e hei ī ua poe heana nei, a pepahiia iho la no hoi na kanaka ola, a heiia aku la e 'ua moi nei. Nolaila, maopopo īho la no īua Keoua Kuaahuula nei, aohe i holo o Kiwalao mahope o Kamehameha, a hoomāu mai la no oia r ka nee kaua ana me na kanaka o Kamehameha, a ua kaua aku la no hoi ko Kamehameha poe kanaka me na kanaka o Keoua Kuaahuula. O keia make ana ona kanaka o Kamehameha ehke me īa t hoike īa ae la, oia ka lehua mua o ka weheia ana o na kaua liilii mawaena ona kanaka o Kamehameha ame ko Keoua Kuaahuula. A. o ka hoomakalnhi ana keaa o ke ksua ana a hikl i ka lele kaua maoh ana o Kiwalao ira ka aoaō kokua ia Keoua Kuaahuuia kona pokii, a ku-e hoi l a Kamehameha. Ua mau keia kaua hilu ana mawaena o na aoao elua no ekolu la, a i ka eha o ka la, oia ka la kaua nul, ī komo kino mai ai o Kiwalao ame hona poe kanaka, ao ke kaua keia o ''Mokuohai." Ua olelo ae o Abarahama Fernandez ma kana Buke 2, "Ka Lahui Pglunesia" aoaa 309, ua hooukai»ke kaua o Mokuohai ma ka malama a lulai M. H. 1782, Ua oleloia ma keia hoouka o Mokuohai, ua haalele mai la kekahi poe ahi o ko Kamehameha aoao a holo *ku la ma ko Kiwalao aoao, pauT