Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 25, 23 June 1911 — KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii

OIELO HOAKAKA A i kona huli hou ana mai i hope, oia Vona iki' hep' loa ana i ua kanaka opio nei, a hiki wale i ka pau ana o ke kau*. Ma,kA hoike a kekahi kanaka kahiko o Koin Hema, Hawaii, ia Mr Chas K Notley, iaia i hoea mai ai malaila no k» Oihana t;trr Ama i kona wa e noho aria ī !;e Kefra Aina o ke Aupuni, a oia paha ka 1890, n 0 ka mji e pili ani ia Ahia, a i ole o K.eahu paha, ī m ike ai ia Kanehameha mamuli o ka "iwi koo" īa ana o ka pu-ana-i o ui Ahia nei e na o nei no oia. I ka wa i halawai ai laua, he alo, a he alo, īmi.i o kaHi atfie kahi, e hakapono ana na maka me ka nuikauktu ehopu aku a e hopu mai. Ke ku nei o Keeaumoku me kona hma 1 paa i ka let-o-mano, oia hoi ka mho niaro, ! hana la a paa me ka olona, a i hoopaaia ma ka puiima. Aia no hoi o Ahia ke ku makaukau mai la no ka hopu nni īa Keeaumoku, aka, ua lilo e iho Ia n Keeaumoku i ke kupapa ana me kekahi kanaki o keL" aoao ma> ! i lele mai ai maluna ona. Ia wa i hopu mai ai o Ahia ī na wawae o Keeaurnoku, no kona maka'u o loaa aku oia i na lei o-tnano e paa ana nia na lima o Keeaumoku, aka, u ,i i 1 :i ra ai pela, ua oni aku la o Keeaumoku me ka īkaika loa, a kuwala aku la oia mahope'o Ahia. Na keia kuwala kua ana o Keeaumeku, ua huki [ uia ae-la*na lima o Ahia a hlo ī na poohiwi. Kau pono īho la na kuekue wawae o Keeaumoku maluna o na hono poohiwi o Ahja A ia wa no i koo ae ai na wawae nunui o Keeaumoku a komo ponoaela ma kela ame keia kihi iwi-ao lalōo Ahia, oia hoi, kela mau polipoli auWae malalo peno iho o na kumu pepeiao Komo pono ae la keia mau manamana puipui o na kapuai wawae o Keeaumoku ma keia irau wahi o Ahia a paa loa, bui pu hoi me kela ume kaumaha o kona kino ma ke kua o Ahia, ua aaki, a_ua naki loa ae la ka paa oia mau kilou ana o na manamana wawae ona, a onou la ae la kona poo ma na kowa o Ahia', a peiu ae la ia i kona poo Uuna. A la wa hookahi no, ī upa'i ae ai na poho lima ma na wawae i na lei-o-mano a Keeaumoku Aole hiki īa Ahia ke oni ae. Ua paa oia ma na aono apau ia Keeaumoku. I keta wa, 1 oni kaalalo aku ai o Keeaumku malalo aku o ke-kowa o na uha o "a īke aku la o Keeaumoku ia Kamehameha, a oia kona manawa i kahea aku ai iaia elike me ka mea ī hoike mua ia ae nei A maanei e hoomaopopo iho oe e ka makamaka he- I luhelu, he mau kanaka nunui wale no keia a ī elua e ku ' nei. 0 A.hia nae ka mea i oi aku ka nui mamua o Keeaumoku. Ke huiia ko laua koikoi a kaumaha', e loaa ana he mau hanen, aole paha e emi malalo o evvalu haneri. A o ka hapai ana ae ī keia mau kino nunui elua a lewa mai ka honua ae a paa ma na hma o ke kanaka hookahi, e manao iho kakou he hana hookalakupua ia ra kekahi kanaka e hana ana pela. A o ka oi loa aku nae a kaua e hoomaopopo iho ai e ka mea heluhelu, oia ka hapai ana ae ī ke kanaka a ku pololei kona kino iluna, a uhae ae ;aia ma kona mau wawae. 1 ka hoea ana o &.amenametia ma kain o na pu-ieaua o na aoao elua e ku ana, ua hopu aku la ua P*iea nei ma na wawae o Ahia meke.kau no o Keeaumoku ma ke kua o Ahia, a oku ia ae Ia īluna ehke me īa i hoikeia ae nei mamua. Maanei e hoakaka aku kou mea kakau i Jteta manao. Ua hoikeia ma ka S, N. Kamakau moolelo no Kan-eha-meha, no kekahi kanaka nona ka īnoa o Keahia, oia kekahi kanaka i make ma i. Ia ia Kpmehameha, "iluna no make, haule ilalo ha'iha'ißuke kakau lima, buke 2 aoao 40. ' Ke kakoo mai nei keia mahele o ka S. N. Kamakau moolelo 1 ka īnoa Ahia i holke mua ia ae nei ma £a mooleio, ma ke ano oia no ke kanaka i make ai ia Kamehameha, a oia hoi, o Ahia i hoikeia ae la, a o Keahia i hoikeia ma ka S. N. Kamakau moolelo, he hookahi no la kanaka. ! Ma ka S. N. Kamakau moolelo, ehke me kana i lohe ai i kona mau la e huli ana i ko Hawan nei Moolelo O ka wa i make ai keja kanaka o Keahia(oia n 0 hoi o Ahia) mahope iho o ka make ana o Kiwalao. Ua kulike hoi ka ke alli S. L. Peleloholam malele -mrka wa i make ai o Ahia(oia hoi u Keahia, wahi a 1

Kamakau) ia Kamehameh», aia no ia tna keh. *.«. .namua īho o"ko Keeaumoku ku ana Ik> laau pololn, a I'oa ai oia e make Ma ka S. L/Peleioholnni buke k«»kftuliirß e waiho nei, ua ikeia no ko 'Keeau. 4 .oku lewalewa ma ke koa o Ahia, a penei kana mahele mu keia wahl. 'I Kamehameha e haka a e nana ponn ana » ke koa ehu, ao ua oia o Keawekahikona, lohe ae la i ka hoohoia ana ae o na puai teo e kahea ana' "Lilo™ el-Lilo- e!I Lilo i hukna—ell! Ia alawa ana ako o Kamehanieha ma kaln ana 1 lehe aku ai i ka leo hooho, īke aku la o Kamehnniehe» i ka n akuakaneo lewalēwaana iluna o Ahia. A rna ka wa 1 lilo m.\i ai o Ahu ia Kamohameha, ia wa l haule iho ai o Keeau nokn il.ilo Ma Ua wi 1 liemo niai ai o Keeaimoku n.ai li na aku o Ah)a eu ae la oia ekn iluna, oia ka maiuwa i pt i\c ai koiui wawae ī ka pololu, a hma iho la oia ilhlo. A ihu mikawalu nun la na nuika-ihi' *» iu l koa o Kiwalao, ku iho h o Keoaumoku i kekahi mau p t »huna po--1 )la o kel i aoao mai < Kah.il .n e Nuhi, n'a kanaka na laua i piluipahu ii Keeamnoku me ka pahoa, oi«<i oia e waiho ana īlalo 0 keia Kahai, <>ta no ke kaikaina alu o Kai o Hamakua, Hawan, i hoike mua la «e nei, o laua kt I ahi inau aln ī Inalele īho i ko Kamehameha ao. o, .< helo ai ma ko Kiwalao aoao 0 Nuhi hoi, he alu oia no Wam.ei, Haw.iii,a ou ka nnkuakane o no hoi Ue kupunakane o Mis Klikapeka Kekaaia^.^^ A o kekahi kanaka o Kini k< n . in< a, he w aln k.<r\ - ka leo a-a keia, a oia kai hou aku ī k<.na laau poloh « ku ma ke kua o Keeaumoku, a kant ae la ka lto a-a o ua wahi kanaka nei ī keia mau huaoielo "Ku aku la ka'u Uau ī ka aama knnlenalena " Maanei e hoike aku kou mea kik«=u i keia mahele manau Me h?\a!a o ke kumu ī olelo ai leeia wihi kanuka 1 kela miu hu'aolelo t hoikeu ae la "he aama kualena'.ena" o mamuli no u o kela inoa, "Papai-a 1.?ahe" ka welelau mua aku o kona īnoa, oia o Keeaumoku Papaiaheahe. E hoonaopopoia, oia mea he pipai ahiahi (ahe.-he) v oia no ka aama. He pana olel , ana kna "aau aki tiltralena" oka manao inaoli no nae e hoike ana- He kanaka a he makua ua 00, a ua kamaama i ka oihana kaua O kekahi mau kanaka-e-ae-i olele ia, o laua i pihupihu la Keeaumoku me ka maka-ihe, eia o Ahulu a me K.aulauoho, ana lai a hei i I eep \k.iK!, d< h v lana Ku aku la k i mua laau i ka aima kualenalena " 1 ke.a wa e waiho nei o Keeaumoku ilalo, ua hele a nawaliwali ia wa, a holo mai la o [£iwalao me ka pilepa 'e ana ae i kona miu lima i na koa mimua o kena , lal t!e, a kahea mai la Ina kanaka e pahoa a e maka-ihe rei la Keeaumokn E akahele īka o-o ana ika laau' E malama īka mho o paumiele ke kokoll" Ua lohe pono aku la o Keeaumoku ika Koo Kiwalao e kahea mn ana, e akahele ka o-o ana ika laau," a pela aku, ua manao ae la o Keeaumoku i kona ola a'pakele hoi Aka, īaia nae 1 lohe hou aku ai i ka pane heu mai a Kiwalao " e malama ika niho, oia hoi ka mho palaoa ana e lei anā, a o ka inoa o ua mho palaoa nei, oia o Nalukoki A la wa i kam iho ai ke u make a Keeaumeku, a o}elo ae la: Kahaha' Oka niho palaoa ka hoi kana ( aloha ai aole ka he aloha i ka huiu makua." ' Ikawa i lohe ai e Kamanawa i keia pilikia o Keeaumoku, ua hookokoke mai la kana nee ana mai ma kahi a Keeaumoku e pepehna ana, Ia manawa i kauoha ae aro Kameeiamoku, kaikaina 0 Keeaumoku ī kona mau koa e awiwi ke ka ana ī ka a-la aīa hoi o Kiwalao ke nee maj la me ka haka pono Vr a mai o knna mau maka i ka niho palaoa o paumele , ke koko. Ma ka manawa a Kameeiamoku i kauoha ae ai e ka. 1 ka a-la la Kiwalao, ola ka wa a Kekuawahine ame LaaiAa aku ai īka laua mau a-la. Maha poko iho la o Kekuawahme i ka a-la, a pa ma ko Kiwalao maha hema, a hmaaku la oia a Huh ae la.kena alo iluna. A hina o.Kiwalao ilalo, ia wa » hooho ae afka leo o na kanaka o Kiwalao: "A ma—ke ke aln—e! A ma—ke ke alii—e!l" Holo aku la ke o o keia mau leo hooho ona kanaka o Kiwilao, a lohe o Keeaumoku, ia wa ī huli hoomanawanui ae la la i kahi ī hooho mai ai ka make o Kiwalao, a īke aku la oia i ka waiio mai o ke kmo o ke alu ualo, e huli anahoi kona alo iluna. O keia pa ana nae o Rfwalao i ka a-la a Kekuawahloe, aole oia i make, aka, ua maule nae oia. Eia na koa huiiao Kiwalao ame Keoua Kuaahuula keauheenei me ka pupuahulu nui, nii n o oe oke kai mimiki e hola ana me ka awiwi nui Ia wa o Keeaumoku i kokolo aku u malalo o na wawae o nei poe koa e auhee nei, a ma ka wa hoi a na' koa o Kamehrameha e nana ana ia KiwalaA, me he mea" la ua pau ka mpoa o kela n ua pohaku a-la Ipa al raa ka inaha heuaa o Kiwalao; a e hoeu ae ana oia e ala iluna* oia ka wa i loaa pono aku ai ke kani a-, 0 Kiwalao ina l.ma o Keeaumoku, i hele a wawaka i na mho lei-o-mano. A oiai o Keeaumoku e paa ana i ke kani a-i o Kiwalao, ia wa i holo aku ai o Lihha Kekuaipoiwa ke ksuku«r hme ponoi o Kiwalao, a wahine no hoi, imua o Kamehameha me na waimaka e hiolo ana ma kona maU papalina a olel® mai la laia me ka leo walohia aioha. Aōle i pau,