Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 34, 25 August 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii

Oleio hoakaka

E nana pu af» k.ikou ike 1 iloha hoa kiniku iloko o Ka■nehameli t i konn lilauana lhoia Kahuewa a hap L u ne la lam 1 - lluna me kn olelo pn ana 'hn i na olelo kupannha j u lim, a kaua ika wni olao!" Ma keia mnti hina a Kamehamehei e ike mnoponom ai kona koa, ka wiwi ole, a ma la waa hook.ihi no hoi, konā makee ana 1 na kannka koa o kekahua kaui Maanei e ka maknmaka heluhe-| lu, e hoike ne kou kakau • moolelo, ua hoike oSM. j Kamakau, ma kana mooleloi, k&kau ai no Kemehameh?, o Moo ki 'Hoa o ke kanaka nana t l hea aki' e ; akahele paha ka holo an«i, j Ama Ke kx*«*>iiiro ho; 1 ka< S. L. Peleiholan: ,w>lelo o Ka-j mehameha fhke me ia j lo'aa ai| i ka mea kakau, o Kahuewa ka mua o ua kanaka la j I ole lilo keia kakau ia a ia oi ka Mōolelo o Ka Na'i Aupuni 1 mea ewaewa ma ka noonoo a ma ka manao ana o kekahi poe i īke mua 1 na mea i kakauia e S. M. Kamakau, nolaila, he mea pono 1 ka mea kakau ke tibike aku ma keia wahi 1 kekamahele e pih ana īa Kahahawai a me kona pukaua o Kahuewa. Ua hoike mai o S. M. Kamakau, o ke\aht kanaka o Moakona inoa, kekahi kanaka 1 īke pono i kela kaua ana a Kamehameha jne na koa o Maui, wahi a keia kanaka, ana i hoike mal ai. j O keia ke kaua i īkeia at ke| koa a me ka wiwo ole no hoi o Kahahawai ame Kahuewa I kekahi wa i puni ai o Kahanawai ame na koa o Mauiina| |:oa o Kamehameha, ua lilo na lhe ana koa o Kamehameha i mea ole loa ia me Kahuewa Ikalaua wa e pale ai ika laua mau pololu, 1 ka hihia ana iho ika pa mai ī ka laua mau poloju pale, ua kohii ka we lau o ka pololu, me he hulu koo la no ke koae ka pulelo i ka xna kaui. A ma keia wahf, he mea pono ke hapai hou ia ke kamailio ana no kekahi mahiele 1 kom.Q iloko o keia kaua helu elua a Kamehameha, ke kiua i kapa ia ai o oia ka mahele pili ana ia Kaiana, ke alaJsai oka puali Mahi. No keia mahele, mai loko mai no īa o ka ipoolelo a S. L Peleioholani Na Kamehameha i hoonohonoho ia Kaiana me ka puah Mahi, iuka o Kahahukua, no ka pale ana aku i na koa o Keoua, īiole e hui mai me na koa o Keawemauhili- aole no hoi e hiki ke nee mai ma ke kua o ko Karr ah .ameha mau koa, otai lakou «liee ana no kai o Htlo. He mea oiaio, ma ka wa i lohe ai o Keoua Kuaahuula, ua hala o Kamehameha me kona |iQe koa apau no kai o Hilo mai ukau&ku nei o Ohaikea, ua hoonee mai la oia (K®oua Kuaahu-

ula) 1 kona mau koa, oiaka pu-1 ali Poni no k» uhai mni ma hope o Kamehamehn. 'Aka, i kein nee ana mai o ua' nnhele koa nei o ua Keoua nei, ua halawai mai ia lakou me ka pualikoa Mahi o Kamehaireha malalo o ke alakai ana a K<uana, e ku peni aku ana-i ke alahele e hoea nku ai i kai o Hilo a loaa hoi o Kamehameha. I ka hm ana o keia mau puali a ī elua, ua kekahi kaua ikaika loa mawnena o na aoao a elua, ehke no hoi me ka hahana'o ke kaua i hooukaia ai e Kamehameha me na puahkoa ekolu ona ma kai o Hiio Ma keia kaaa ana, ua auhee na koa, Peniu o Keeua. t I keia lohe ana o Keoua i' Keia hoauheeia ana o koua koa Ponw e na koa M«hi o Kaua hele kino mai la i oia e kaua ia Kaiana ma, a o kona puahkoa ī hele mai ai ma keia kaua ana, oia ka puah Pukeawe. I keia kaua ana i na keena koa o na Mahi o Kamehameha a me ke koena koa ī koe o ka puah Poniu a me ka mahele koa hou o Keoua, ua hookuemi hope īa o<Kaiana a hiki i Ainapo. I keia emi hope ana mai nae o Kaiana, ua loaa hou mai la īala he poe koa hou mai Kona Hema mai Ua oleloia, he elima lāu ko lakou nui, ua like ia me 2,000 ma ka helu o keia wa. I ka īoaa ana mai o keu mau koa hou la Kaiana, ua hooma-| ka hou ke kaua ana o na aoaoj a elua A i keta kaua ana ij hookuemi hope la aku ai na koa; Pukeawe o Keoua mai Ohaikea aku a hoea i ke one o Kahualoa, i Keaumuku a me Kapapala. A iloka o keia kaua ana, eia ke iho nei ka ua-awa, ka aaki <mu o Jca mauna. Huipu mai la ka pouli poipu a keia ua, a pouli na wahi apau, a iloko o keia pouh i nee hope aku ai na koa o Keoua. i na koa o Kamehameha. Mamuli o ke kamaaina loa o o na koa o Kau i na waihona o kolakeu wahi —kamaaina i na alualua—na owawa —na meki —na pohaku nunui a ka pele i hoonakaka at— ua palekana loa ka lakou ana. Mamuh no hoi o ke kamaama ole o na koa o Kamehameha e alakaha ana e Kaiana i keia mau alualua a me napa* hoehoe pohaku o keta aina, a iloko o keta wa e uhi paa nei keia ua-awa, ua hiki ole ia lakou ke hoohikiwawe aku i ka lakou uhai ana ī na koa auhee 0 Keoua. O keia u-a, wahi a ke kuauhau a S. L Peleioholani, he u-a kihhune, e kohli lelehune ana i kajau o ka hhihhi maka. A pela ka, ona o ka apu awa ke īnu I ka wa e noe mat ai ka ona o ka wa, pohma ma la ka ike a ka maiea, me Le ua iioenoe liihi pohina 'la, A pe ia 1 kapa aku al tn kupuna o Ha-

waii 1 keia u-a, «"Uaawa " Mamuli o keia poipu a keia u-a, ua kuen.i hope na koa o Kaiana no Ko lal ou oioiW, a mai Jaila aku, ua nee kekahi poe koa o lakou" a loaa o Kamehameha i Laupahoehee, a o kekahi poe o lakou, iui hoi Kona no ke kiai ana a me ka ana ta wahi O ka hoaena ae U kein o ke kaua e!ud a Kamohamelhi i htnkeia ae h Ama keia wmIii, \u hiki ke hoimaopoi i, ua hk> ua lilo o Keona i hoa p,no no K.imehameha Ua kii])ii nuia no ka anoano n ki miU. \noum \ noho Moi poo iloko ) Kf Mia \ kela \va mii 10 i no i u >lo ai i i ka haavMna aiin ,iim a Kiwalao, a 1 hoike uniik.ika k\r n hui la manao on.i tn.i kel.i kaoa ana i Moki^ln: A o iko' "i; iii i kei > hope ae ko Ke.m i nto kino maoli ana mai e kpili akn ī k.~> Kimeharoehn mau moku i lou ai mamulio ka ikaika Ua Inwa na paonioni ana o Keoua m Kamehameaa o lilo ai oia he ene.ni no Kairehameha kekahi me kekain. () ko veom lanakila aia nialuin o Kamehamehn, oia kon i noho Mn ina mai Kau nni a hila ī na Kona na Kohah, a .ne Hannkua, ke ole hoi oia e ]anikiln maluna o Kenvemnuh.il 0 keia manawa i hooukaia ai o keia he'u e'elua a Kamehamehr,, aole no \ ma-ipopo ka Ua koho waleia ota paha ki Inpa hope o ka M. H. 1782, a i ole, i ki hapa paha o ka 17S3 1 ka hoiana mai o Kamehameha a pae ī Laup?hoehoe, ma Hilo Pahku, ua noho iho fa oia me kona poe aln a me na koa maiaila Ua oleloia, t keia waii i hooholo loa ai o Kamehameha i kona manao pa? e holo e kaua Kahekili, mamuh o ko Kahekih" haawi ana i na kokua īa Keawe mauhili me na poe koa ana i hoouna ae ai i Hilo Mahope o ko Kamehameha

noho iki ana ma Laupihoehoe, ua hoomakaukau hikiwawe loa īho la oia no ka hoi 'oa ana } Ona koa ona i hoehaia ma ke kaua, ua 1eau L'ikou maluna o na waa peleleu, a o kekahi poe oolea ona, ua hele lakou niauka o ka ama Ua haalele jho la na auwaa o ua Paiea nei īa Laupahoehoe, a huli hoi aku la no Kohala Ma ka v/a i holo ai o Kamehameha i Hifo no ke kaua ana me Keawema.':hih ma, ua hoouna mai Ja o Kahekiii i kekahi o kona poe koa malalo o ke kai ana a M' nonoikauakapekuIani a me kekahi pee e ae he nut. Ua holo mai la ua poe nei g pae i Koala, a malaila lakou ka hi,i noho ai; a hooulu ae la lak°u 1 na hana kipi. Oiai o Kamehameha e kaua ana 1 Hilo, a eia keia poe koa o Maui ke hooulu nei 1 na hana kaua ma Kohala. 0 leeia noho ana o ua poe koa nei o Maui, ma „kahj no ia o Kohala 1 0 Hapuu. Eia keia wahi 1 kai pono o Halawa, a 0 kahi no hoi ia 1 hanai ia ai o Kamehameha e Naeole, a 0 ko Kamehameha kaulana ama no hot la He elua nae Hapuu 0 Kohala Aia iwaho 0 a aia no hoi īloko 'O Halawa. | Oiai na auwaa o Kamehameha e hoi mai ana i ka moana a , hoea mawaho pono ae o na pali ,huli o na Honokonane me Po,Iolu, loaa aku la lakou 1 na au- ' waa mai uka aku nei o ka aina 1 holo aku e hoike la Kainehahomeha a me na'ln no ke kipi o ka aina, oia o Manonoikauaka-

pekulani, a me na koa o Kahekili mai Maui mai ft Aia ihea ko lakou kahua i noho ai?," i nmau aku ai q Ka>» mehameha Pane aku ja no hoi na kauaka mai iukn aku nei o lc<\ ama 1 imi aku ai nia. np waa: ! " Aia Ukou i Hapiiu, i l'O krtu ( Una ama ou e Kalanil" j "Aehea ka \ikou hana i i>a kan.ika o ka a ua?" wahi a Kamohameha i iun.ui mai ai ina j kanakao j Pane aku h n i k.uiak i, "'Aohe pono u ki lakou haiia. Ke aiahua mai h Ukou 1 ka auia n pau na kunki i ka honpe'a wahna, hno waleii n i waiwai ou mau inaka unani v kalanl. Ua knmakona ka ama i ken \va e nolio mai la, no u i haaa pikiha a kei i pot\ O ka lohe kou e kalaui, a e uoouoo niai i e i ke o' i n i ai i ! c j i ii< i 1 >n ri h ilti niakaaiuaua " i 1 keia mau olelo ana k nnka, h'olo īho la «a \v umika o Ka- ~ jnehameha m i koi'a n>au papalnn, » kini iho h Inm ulvi. A mahopo, o'elo niai la o\t ina | elele, "Aele au e pie i Kohila nei,' oiai . ohe o'u po>? kanaki kueo-, no ī ke i wa ro k-i lo e am aku iaka oka auia E l'.oi loa au a Kn\>a h.ip, a mailaila mai «u e. kii uiai <ii e hoola i o*u maulni-i lu maka umm A. % nia hoike l ouk(>r, in hoi m.u no' au uo, " Kohala nei Ua ano poelt vle īho 11 ī keia j ( wa A iloko*o Keia pueleele i hoi aku ai na nuwaakaua o Kamehameha a hoen ī Kawaihae ? A hoea o Kamehaaieha i itaI waihae, Jsnkal{ ake la ota o Jta 'hoe-i mai o na oua tna uka mai oka ama, e hnli hoi ana mai Hilo mai. Ika akoako3 ana mai ona kea apau, ua hoeu koke ae la no o Kamehameha e moe ke kaua i Kohala, no ke kn ana e kaua la Matonoikauakapekaulai, ke aliī mai Hiui maī ame koua poe kanaka. Ma keia heeueu āna a Kamehameha, ua hoalaia ae la he puahkoa o ehma lau, ua like hoi la me elua tatsani poe kanaka. O Kamehameha ka ahhikaua nui, a o Keeaumoku no hoi kana pukaua, a ma keīa nee ana e heopakeleia ai na makaainana o Kohala ka pee maio Maui. Ua nee aku la keia poe koa mauka nei oka ama a hoea i Halawa, īlaila i hoouka īa ai ka kaua mawaena o ko Maui poe koa maialo o ke alakai ana a Manonoekauakapekulani, me ko Kamehameha poe koa, malaio o Keeaumoku. Ua hee kaua mai uka aku nei o Halawa a hoea i kai o Hnpuu, a ilaila pag, gio o Manonoekauakapekulam i na o Kamehameha AOIP I (>HJ>