Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 39, 29 September 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHA I. ka Na'i Aupuni o HaWaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHA I.

ka Na'i Aupuni o HaWaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii

Olelo hoakaka

He nui no ke o āi o loaa aaa ona aln nei A e hookahi nae mea ī mnopopo, iimuli o keii mhoahoa ana o e poo oua aln nei, & nn hooo pono loa ia ka ike wauana a : e kahuni a Hola- a me k=ma ; aikamatine o Pme ī hoike mua īai ai ī ua alu nei < I ka hemo ana ae o na wawae i ua aln ne> mai ka mawae poaku inai, ua huh hoi aku la aua nei(o u hoi ke aln a me i ahi hookele waa ona) a kahi o a waa o lakou e Lina ana Ia . oea ana aku o laua nei, e kali | lai jiu no na hoewaa I Uā kahea koke aku la kahi | ookele waa o ke alu i na poe | pau e akoakoa mai ma kahi a ( e aln ekuan t Aakn, ua ike ; nai la no nae na hoewaa 1 nei i ha ma ke poo oke alii, apela , »u hoi me ka eha o kahi hookeswaa o lakou i la lakou ī akoakoa mai ai, ia va i hoike aku <*i, ke alii i ka | īa huakai— kona 4 poholo ana . Joko*o ka mawae pohaku— ko- , aa hoohei ia ana Ika upena — ' ka hiliia 'ana o kona poo īka hoe ake kanaka nona ka inoa ana i lohe wale ai o Ka leleili — ame ka houia ana o kahi hookele waa ī ka laaumeki. I ka lohe ana o na kanaka i 'keiā mau olelo a ke alu, ua mihi nui iho la lakou no ko lakou liookuu ana 1 ke aln ma keia huakat; ua nni hoi ko lakou kaū maha no ka pakele ana hoi o ke ahi mat make. I kela wa, papa aku la ke aln i ua poe hoewaa i«ei ona, aole pono ia lakou ke hoike aku i keia mau mea ke hot lakou a hiki i Laupahoehoe. Aole pono īa lakou ke hai iki ua hilua ke poo ona ī ka hoe, a 0 ka mea o lakou e hai ana ī ka hiliia ana o ke poo ona i ka hoe a ke kanaka lawaia; he tijake, o ia ka uku hoopai koikoi e kau aku ana maluna ona mai ke aln aku. Ua oleloia, o ke kumu nui o oei papa anao ua alii nei i na kanaka aoie e hoike no keia nahoahoa ana o kona poo i ole ai e make kahi hookele waa ona, no ka mea, ua maopopo loa iaia e ili mai ana ka iiiaina a ma ka huhu maluna o ka hookele waa oiai } ina aole i ae ua hookele waa nei ika makemake o ke ahi, ī na aole e lana ka waa i ke kai, aole no e hiki īke alii ke holo 1 Puna. Ika hol ana o ke aln a me kona poe hoewaa a hjea i Laupahoehoe, ua waha aku la nohoi kekahi poe hoewaa o ua aln nei iio ka pakele ana o Kameha-ue-ha mai make i ka uhau ia ana o ke poo ona 1 ka hoe a ke kanaka lawaia o Keaau. Hele aku la keia moolelo a lohe na ahi, ua piha loa iho la lakou ike kaumaha; a ua hooholp īho la lakou e lilo na lakou ka lapaau i ka eha o ka hookele waa o ke alii. I ko Kamehameha lohe ana i keia manao o na alii, u& h >jTe ma> la on, otai, ua īke oia iaa e kaa ana na lakou e lapaau

ana o u-i hookele waa nei ona malalo o n.i aln ona, e make an i ua wahi hookele nei Uh olelo nni la oia » na aln <c Auhea oukou e na alu, ke ike nei au 1 ko oukou manao hoopaakiki e lawe aku 1 ki hpaau ana o kuu malalo oukou, a ke ae aku nei iu i ko oukou inanao, aka, ua like no īa me kuu ae ana aku e make kuu hookele waa akamai nm wale iloko o ko oukou mau lima "I hai aku au >a oukou, īna aole keakamn o kuu wahi hoo-' kelewaa ī ka aloalo i na ale o' ke kai i kela po a k» īno nui waj le a oukou i »l<e ai, ua make kahiko au i ka m<nua., Ua īke no ouk ju e na .Uu, he pa i no ka mo, na ka-ua, na ka makanl, ka hekili a me ka uwila e holapu ana ia Hilo paliku Ua kaikoo ka moana, un ata na ale o ke kai-uli, ua ku ka punakea i kumupah, aka, i kuu holo ana malalo o na ana a kuu kanaka, a oukou e na'lii e pu'e mai nei e ltio na ou kou e lapaau iaia, aole loa au i pomo, aole hoi 1 pulu ke poo o ke ahi i ke kai a hiki wale \ ko makou komo ana i ke awa o Pa pai, oiai, ua īke aku ke aln 1 ka nonoho mai o na kanaka hkaha one e hono upena ana, a ma I nao ai ke alii g kipa īlaila e kamaiho pu me lakou," I ka īke ana maj nae o poe kanaka nei i ka waa o ke aln e hookomo aku ana, o ko lakou wa no ia i naholo aku at, a uhai aku la ke ahi mahope o lakou me ko ke aiu kahea ana aku e hoi hou mai 1 hape nei, aka, aoie nae he hoolohe mat o ua poe kanaka nei, a ua kuupau loa aku Ia lakou 1 ka holo. Ua hoomau aku la o Kamehameha ma keia wahi i ka hoike ana jinjua o na'ln, i kona alualu ana i na kanaka o Puna, kona poho lo ana iloko o ka mawae pohaku, ka paa loa ana o kona wawae, ka hooheua ana o kona poo i ka upena a me kona haka ka ana me ua poe kanaka nei, a me ka pakele hou ana o kona ola mamuli o ka haawi ana o kona hookele waa e ku i ka maka jbe mua loa i houia mai ai e Kaleleiki. "Nolaila, ke ike mai ia oukou e na'ln i na hana hoopakele ola a ka hookelewaa i ke aln, a a nolaila, aole au e ae 1 ko oukou manao e na'in, n& oukou e lawelawe 1 ka eha o ianei, Ke ae au 1 ko oukou ma'fce, o ko'u ae ana noia e moe puu oia na ka make. Ke make kuu hoofeele waa, nele au i ka hookele waa makaukau a lima kai n-ui ole hot. Aka, ua hoopaakiki mat la no nae na'lii i ke koi ana na lakou e lapaau ka eha o ua hookele waanei ona, a no keia koi hoopaakiki o na'lii, ua ae aku 11 o Kamehameha. KE KUMU 0 KEKUKALAIA ANA 0 KE KA.WA.WAI MAMALAHOA | Ma keia mahele ō~kō kaua moolelo e ka makamaka heluhe

lu, e nana M Kftuā ifta kekiaH ( t 'rtiau 8 {3ill afl% i kft K&* ■ kawai MarralaHo2 a j | meha a Maftiald hofi hol wahi a .kekahipoe. I I Ua īkeia ka lokahi ole o tl£j jpbe o ko kakou moolelo Hawaii' ,pofe paanaau ilo hoi no ke U\imu joiato ihaoh i loaā mai ai keleahi ( o kela mau moa i hoikeia ae la owai la o ia mau īnoa pololei o ua kanawai la a Kamehameha i jl kau ai. , • 'Penei ka S M Kamakau i hoike lm ini ka aoio 48 o kana J buke kakau Imn o ka moolelo' o Kr\inehauielia j 0 Li p.i 3na hoi o ke poo o Kaniehaiueha ) ka hoe, ua hlo īa ī Kanawai Mamalohe nona. Ua uhai na poe kakau moolelo e ae, ehke nie AberahSma Fcrnanclez, Pro[ W D. Alexandei a me kekhhi poe e ae i keia minao- 0 ka nahoahoa ana hoi o ke poo o Kamehameha i ka !kc a Kaleleiki, elike me ia ī hoikeia ae nei, o ia iht> la 1 kekumu ī kapaia ai keia kanawai a Kameli imeha he Kanawai Manialahoe. Aia hoi ma ka moolelo e pili ana ī keu kanawai i hoikeia ma skaaoao96o ka Moolelo KuJm ; ili}X3 ī hoopukaia e j a wahi ana i hoike mai ai i ka jii\ea kakau, ui loaa aku īa ma- | h. j le īaia mai a P. Kahalehau , Imai, a o keia no hoi "ka mahele e uhai pololei ana mahope aku 0 kela ij)ahele e pih-ana i ka la-! we ia ana o k$ hookele waa o CaTiehameha e na'lu, i}a l^ou e lupaau, a he maiuele hoi e hoike ana ī ke l?ufnu ī ai ke "Kanawai Mamalahoe" ua hoikeīai 3 ka lapaau ana o- na'lii i ka hookele waa-o ke al»), me kt hoomamoino wale 13 no oia 1 h f .i naia ai e na'iii a hiki i ka tna'i:a aaa, o ta hoi, ua hukiia mai la ka laaumeki 0 ka īhe apau iwaho, alaila, onou hou ia aku la iloko. Pela wale no ua hookele waa nei 1 hana īa ai a hikl J ko« na make ana 1 ka lohe ana o ke alu 1 ka ' make ana o kahi hookele waa ' u£ mmamina loa oia, a o 1 la kana 1 ka#iai|io hou aku ai i na'lu': "Ēkala no aa i hai aku ai ia oukou, imua no 0 ku 1 alo e lapaau la ai kuu hookele waa, aka, no oukou na oukou no e lapaau, alaa ka piake 0 kuu hoapill hookahi Nolaila, ke kukala aku nei au he M»majahoe ke E hele ka elemakule a moe 1 ke aja t aole mea e pepehi wale iho, Nolaila, malalo o keia kanawai i kukalaia ai e Kamehameh*a, he elua ano nui 1 pili ilaila. 0 ka mua O ka huaoielo l mamala; Ua pih la 1 na mama 1 la 0 ka hoie 1 weluwelu at īluna . o ke poo 0 ain, Q ka lua: . 0 ka huaolelo hoa, Ua pih ?a 1 kahi hookele waa, 1 hoa pili oe na 0 ka manao nui o kaia ka nawai, he maluhia " O keia ae la na mea hoike ano nui 1 loaa 1 ka mea kakau e .hoakaka ana 1 ka manao ano | nui 1 ku ai ke kahua i puka ai' 'ka moa 0 keia a g.a-' 'mehameha he Mamalah,oe ! j A ma keia wahi, ke hoike aku nei ka mea kakau i ka S. L. Pe leioholani mau hoakaka ma ka» j tTa huke moolelo kakau lima o ,' Kamehameha. 1' A e hoomaoia hoi ka iaoa © ; keia kanawai ma ka keia aln ku - auhau hoakaka ana, he Msma. > lohoe, aole hoi he Mamalahoa, elike me ka mea i hoike ia ae nei, Pa ka lae o Kamehameha i ka hoe, moku iho )a ke pOO a t īho-awai iho la ke koko ma ko- • l«e. Kahl ae la kona mau

} iliiia i &lft& koko gldfiel, a hapsU U{3ai& diiu la iluiiā p ka pohakii | 1i ia ftoj 'ua ihd la ka papa pakoehoe ikB ; koko o ste alii< I Ume mai la korta lima i pau» jmaelei kona ko ko ponoi Ika ame ia pohaku i holl aku ai oia mahopē o Kaleleiki thd a moku fiu iho la ka papd' pahoehoe. Ao la moku ana b ka papa pihoehoe, o ia iho la ko Kamehameha kakau aoa ī ke Kanawai Mamalahoe Eia ke mele īnoA no ia Kanawai MamaPahoe: 11. Ekalani -e, a he koa oe, 2. Uu kn ko makaia, 3. Ua hee o Kau kua-makani, 4. O Puna ka hikina aka La, 5. One ua Hilo Honokaai. E hoomanaoia, aole i make 0 Keoua Kuaahuulo, ke alii aimoku o Kau, a haku e ia iho la ke»mele, a o ia hoi ka pule e ana, e hee aku ana o ( Kau kua-niakani; no ka mea, ua ku īho la ka makaia iluna o ka pahoehoe, (kaht e kapaia nei o "Mawae.") O la no kela wahi e pale aio Puna a me Hilo, Ma ka hoomaopopo ana a ka kakau, ua pih keia Mamajiahoe ī ka mamala pohaku pai hapalapala la ai e Kamehanieha me kona koko ponoi e hiolo īho ana nui kona poo !.ho, • | He nui ka poe i manaoio 1 ,na wa i hala ae nei a hoea loa jma< no i keia wi, he ManiaUhoe ka moa pololei o keia kanap ke kumn paanau nui, a iauja qo |ipi m4\vaena <q ka poe eolplo ana, p» ka inoa pololei o nei gumuljanawa' a Kamphameha Aal)e hookahi o ka pog ka? kai| rrpo!elo o na Ha\\a)j a mp «a hgole i* kuhke iue keia kanawa) i hoike ia a? !a, O ke ki'Oiu i kapa u ai ua kanawai la a Kaneha?>ieha ka Na'i Aupuni, ke k«mu mamala pohaku pahoehoe, kahi i ulu mai ai na m(puna ole'o; uMamalahoe" e like me ka S. L, Pe leiholani i hoike ae ma kana buke moolelo kakaulimano Kamehameha Ke manaoio nei ka me<i kak4U, lfta '|ca makeihiki 1883, ma ka wa a ka Hea ffaqohuijo M. Kapena i haiolelo & ma {ja wa i hoolaaia ai ke kii o Kamehameha eku nei n'amua iho o Alnoiani Home, ua haioleio ae \<?ia tio na mea e pili ana i «aM°f Aupuni nei o Hawau. A if7avyaeiao jj*i mapao g.no nui he lehulefa« a |ja ftlga g[anohano nei i hoopuka ae ai, o }a ka moa o ke kumukanawai mua loa a Kamehameha j kat? ai a i makia ai no kona aupuni; oia ke "Kanawai MatnaJahoe." NoUila, m*a ka hoomaopopo aka mea kakau, he mau īnoa kjm kohu no keiaa elua: Ina no e o|elp ka)cou ? no ka nahoahoa ana o pqg g ahf nei ? 1 ka pa ana i ka hoe a |CaleJeiki aoia ke kumu i kapaia av ke kanawai ana i kau ai, Mamalahoe, alaila, ke kohu wale la no, A ī na no hoi e olelo kakou j mamuh o ki pa ana i ka "hoe" j a Kaleleiki a me ko Kamehahapalapala ana i ke koko , o ke poo ona i ka pohaku paana i ulaa mai ai-a"ijou aku ai īa Kaleleiki ma, oia na kumu i ai he "Mamala(hoe" ke maikai wal§ Ja qo ia , mai Wajiua a ka Lae o Kae»a, 1 He elun pake koi poi ī hopuia i kaknhiuka Poaha nei maimili o | kekahi mnu palayal.i hopo i hoohi kna e fia komwina oke keena. oi* r linmi nana meaai no ko hum kuai j ka poi knponn ole. no o SUn Kwong Lee a me Tung Yik.