Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 40, 6 October 1911 — KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI.

ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii

Olelo hoakaka

O ke au i kukalaia ai ke>a ka ,»wai; h Q au paewa nui no ke lana ia na mahele moolelo like i )le e hoike ana i k« wa l hala-4 vai ai o Kamehameha nie keut aoe kanaka l t nvaia o Puna Ina he pololei ki olelo ana a 5. M Kamakau ma, o ka wa 1 halawai ai o Kamehameha me Kaleleiki m», o īa no kela wa mahope iho o kela hoi an i nn' o Kamehameha mnke kaua m~u o "Kauaawa" a noho iki ai 1 Laupahoehoe, a mai laila aku oia i holo ai no Keaau, Puna, a ke olelo nei o /\barahama Feinandez ma kana bnke, o k.i M H.-1783 ia Aka, hoike hoi ka Papa Kuhikuhi Manawa a Samuela M. Mahelona, kekahi o» nu kakau moolelo kaulana o Hawan nei. Aole 1 kau o Kamehameha i ke Knnawai Mamalahoa (Mamalahoe) īa wa, aka, eia mn ī ka M. H. 1792, o ia ke kaua i kapaia o "Kepuwahaulaula". O ia ke kaua moana i hoouka la ai mawaena o Kamehameha a me ua koa hui ia o Kaeokulam, Moi o Kauai a me Kahekili Moi o Maui; mawaho aku o na pali hulana e kokoke ana i Waimanu. A penei kahi moolelo pokole i hoike īa malaila. Lohe o Kamehameha; eia he kupueu ua hiki ae ma Waipio, a ua hoohioloia ka paepae o Liloa a me ka manao hookelakela, oolaila, ua holo koke mai la oia «»e kona mau koa, a hojukaia he kaua hahana loa i i kapa ia o "Kepuwahaulaula." 0 īaka paio wiwo ole a Kamehameha, e kue ana ī na koa I hui ia malalo "Kaeokulani a me Kanekili maluna o na waa, ma na pali h.ulana o Waimanu. Ua ulupaia na waa kaua, a hoopuehu liilii ia na koa ma na kapakai o ka hulana me>J{a 6.\x ana īuka o na awawa o lAluakua no ka hoopakele ana 5 ko lakou mau ola iho 0 ka elima keia o na kaua lanakila a Kamehameha ī hoouka ai no kona aupuni e maluhia. Mahope koke iho no o keia kaua ana, ua laweia mai la īmua 0 Kamehameha e na aliikoa, na kanaka lawaia o Puna i hih ai 1 ke poo o ke alu i kn hoe makai "o na kapakai a he mau makahiki ī hala ae Ua hoike la ae keia hana hilahila ole a lakou īmua o Kame! hameha, he alo a he alo, a o ia ka kona man aliikoa i koi aku iuaia, e pepehi la kela poe kaiSka. laNwaia, ma ka nou' ana la lakou i ka pohaku a hiki i ko make ana. Oka puuwai aloha kanaka lloko o Kamehameha, o īa kana i hoopuka aku ai no ka wa mua loa i huikala kaulana me keia oīelo: . Mamalahoa ke Kanawai'" He poe pio oukou no ke kaua iaHa, ke huikala nei au-ia oukou oo ko oukou hili naaupo ana i ko u poo. Pakele au mai poino." Mamuli o keia hoike, oka malahoa, mai o ko Ka-

mehameha holo ana 1 Maui no' |kekauaana me Kalai'knpule,i ike keiki a Kahekili, ma Wailu- t •kit, Maui, ke kaua 1 kapua o| "Kepaniwai o iao " j 0 ka wa 1 hooukan ai keia kaua wah! a S M Kamakm, o īa ka M H 1790, a peia,no ka Abarahama Fernarjdez hoike . ma k.ma buke No'aila, okaM H 1791 ka makahiki i kukala mua ai o Kamehameha 1 kona Kumukanawai Mamalahoa (Mamalahoe.) Mihope iho o keia kaua o "K.aleleiki" ma Puna, ua hoi ( mat la o Kamehameha mai Lau pahoehoe mai a noho rru K 'ha- ' la, a mai Kohala aku ko Kame hameha hoouna ana akn i kpna, kaikaina, ia Kalanimahkuloku i Maui no ka lawe pio hou ana mai 1 na apana aina o Hana a me Kipahulu, oiai hemau oka-' na keia o ka moku o Maui ī liloi mai ta Hawaii i ke au o Kalani' opuu ke alu, aka. i kona mau la' ī kokoke ai e make, ua hlo hou aku ua mau okana 'la 1 ka Moi o Maui 1 ka holo ana o Kalammalokuloku, ua olelo mai la o Kame hameha i kp kaikama' u Ke hele nei oe, \ ka na'i aina, 0 k-i mea nui t> ke E : malama i ke kanaka nui a" rpe ke kanaka iki. Mai hao wale mai • i kajuhi a be lfanaka o aina 1 hana ai, E mahiai no oe \ . ai a e lawaia no oe i kau ī'a. Make ka naau o ke kanaka ia i oe, a o ka loaa >ho Ja no la o kou kanaka, maluhia ka ooho . ana o ka aina. I keia ho|o ana mai a Kalani : malokuloku me kona poe kanat ka a pae no hoi i Kipahulu, ua hoomaka koke aku la no ua aln opio nei e lawelawe 1 na hana L ku i ka lokomaikai a me ke alo L ha mawaena o na makaainana 0 ia mau kalana, Aohe puko-a-ka hu-makaai- . nana ī hma ia Kalanimalokuloku, aole he pu'e uwala ī elua e ke ahi opio o Hawaii, a ua hele no hoi ka mai'a a pala-ku iluna l o ke kumu, aale nae o Kalanii malokuloku i lalau aku a ai ae, aole no ua alii opio nei ī kauoha aku j na kanaka e pepehi mai 1 mau puaa nana; oiai he ono puaa no kona a i ole oia ke ahi Konohiki o \a aina. Aka, ua maluhia hke na waiwai o na makaainana mai o a o o ka aina Ua kukala aku l a no hoi oia i ke Kanawai Mama-' . lahoa (Mamalahoe) o ke kaiku-' aana- I E hele ke elemakule a moe i ke ala; e hele ka luahine a moe! ' ala, aohe mea nana e pepehi wale īho. * No nei mau hana maikai a' ua ahi opio nei, ua kapa aku na kanaka laia o Keliimaikai. A no ka nuj o kana mau hana . maikai, ua komo ke aloha iloko o na makaainana, o īa ke kumu • nui o kona pake'e ana i ka wa i auhee ai kona aoao inakoao > Kalanikupule. r * lohe aia o Kalamkupule, ua lilo ,o Kipahulu a me

1 ke alii iloko o ke kaee, Mull ■ hoil afe la īlo o Malihele & hboti* ka aku la i ke kaua 1 na koa 0 Kamohomoho Ua nlaU kfeia kaUa a hoea i Wailoa a iho ma kela aoao o Kaumakani. | Hala ke kaua o Kaumakam, ike īho o Kalanimalokuloku i kona pakele, oiai aia no o'a ke noho la iloko o ka lau-ki. Ua ike na kumaauia o Kipahulu ī kahi i pee ai o Kalanimalokuloku, aka, no ko lakou minamma ī ua alu nei, a no ko lakou aloha no hoi iaia; aole loa lakou 1 hai aku īna hoa 0 Kumohomoho fio kahi e loaa ai o Kalammalokuloku. i | Ua mau no ko ua alii nei pee ana ma ia wahi a htki i ke ahiahi anu Ua kii ia mai lu oia e konakahu, Mauhhele, a kau 'ma ka waa a hoi ana lauu no Hawau. | , A hoea oia i Hawan, haiawai iho la oia me- kena kaikuaana me Kamehameha. Mahope īho ! oko laua ia wa \ hoi,ke aku ai o Kalanimalokuloku 11 kamoolelooke kaua ana mawaena ona ame ko mau wahi | kanaka kakaikahi a me na koa, o Kamohooaoho, me kona olelo! pu ana'ku hoi: tl Mai ike ole oe ia'u O ko'u malee eno la ia a loaa ole la ia kauu keia halawai pu ana, aka, 1 e ole no ke koa a mft ka ikaika

Hatia 1 Ha alii 0 H&waii> tiā hoo una mai la o kahi o kana pukaua kaulanā loa, m& na alii anlana no ka hele ana toai no ke kaua ma KipahulU a the Hana ( I ka \Va e noho ana o Kalani malokuloku me kona poe koa ma Kipahulu. Aia hoi ma Hana la wa ka nui o na alu mai Hawan nta>. j Ke noho nei o Kalanimaloku I loku me ka nana a me ka noojnoo olf, he kaua keia e nee mai ( nei. Ua kapapa no nae keia i tka olelo ī kona poe kanaka, o ia ihelepuana mai Hawan mai. jAole e lalau wale i na waiwai a me na mea kanu a na makaai- 1 nana 0 ka ai a me na hooku'pu i haawi ui mat ia lakou mai ina kanaka mai,"o ka lakou ai no īa a me ka lakou ī'a. ! \ I kekahi la ae, ua iho mai la |ke kaua ī Aahuala, ma kela ao-j o Lelekea no Kaapahu, la nana ana aku auanei ka hana o 1 nei, e ula mai ana na pali i ka ahuula A o ka pualikaua J keia malalo o ke alakai ana a J Kamohomoho. I Ike iho la o Kalanimalokulo-J ku, he kaua keia e nee mai nei nolaila, hoomakaukau īho la.oia ī kona mau koa _ Emoole, halawai aku la na mamaka kaua ī Kukuiula; a o ka loaa iho la ' no Ta o ka līuna cTke kāua, a o ka hooukaia iho la no ia o ke kaua e na aoao elua. Ua oi aku k? nui o na koa o Maui mamua jo na koa o Ha^aji. | I keia hoouka kaua pna, ya ! emi hope mai la o Kalammalojkuloku a hikn Waipalua,- Ua hke na aoao a ī elua, eia nae ua oi aku ka nui o k a ma)fg o ka p->e Maui ī ko Hawaii a no ka-pakela nm ip a olf no o na kanaka ma ka aoao mai o k? Moi o Maui malalo o kg alakai ana a Kamohomoho, ua hīWl la lakou ke hoomau mau ke kaua ana no ka wa loihi Ma keia kaua ana no hoi, ua Jke ia jp hoi ke akamai o Kalanimalokuioku i ifa alo ana i ka njaka īhe, ka' poioiu apela afeu a nje ka nui no hoi o koaa īkaika ma jj£ pahu ijh,e ana. I hookah} no ahe ana § ?alju he eloa a ekolu a eha e ku īa pahuna jbe hookahi A i keia kaua. no hoi \ ka ikaika o kekahi kanaka koa pna q īa o Kabangumsikai koija inoa I keia emi hope ana o Kalanimalokuloku me kona poe koa a hoea ī Kapukaolena ma Maulili, a īlaila i hoouka hou ia ai kekahi kaua hahana loa a ī keia hoouka kaua hou ana, ua ano pahemo mai kana hopu ana i ka īhe a kona froa p a iq I ka ike ana o Maulihele, ke kahu ponoi o Kalamm&lokuloku ī ke £fno pilikia o Kalanimalokūloku, o ia kona wa nee raai .ai no mua a hoouka aku la i ke kaua me ka īkaika loa ipaluna 0 kona hoa paio, aka, ina aole kahi kahu ona, ua make mua{ ua aln nei o Hawaii. 0 keia wahi a Maulihele ī ku ai e paio me ka wiwo ole.no ke jOla o kaua hanai, he wahi ahua jia aia ma Alae, e pili ana me 'iKakalahale, ma ke alanui mau|ka o Kanihoaiai. ,Ma keia wa f i ike rho at o Maulihele i ka ulu 1 nupanupa o ke kaee a me ka paapu i ka lau-ki, īa wa oia i ai i kana hanai ia Kalanimamalokuloku e holo iloko o laila e pee ai, a o la wahi he kipapah. I 1 ka holo ana o ke aln a ko-' mo ma keia wahi a ke '*ahu i ku hikuhi mai ai, a ma ia ahua ke ku Mauhhele a hakaka aku la me kona enemi, aka, i kona huli ana mai e nana i ho"pe i Kana nanai, aia noi, ua nalowale ka uk o ka ahuula o

o kahi kahu o kaua, pakela al ko'u ola " "Ina 1 make oe, aohe i kana mai ua mea he poino; aka; ua p|a mai la no oe, aohe nana ana Bku r»o $ rpap \pahi kaulana aina hiiii" E hoomanaoia, he aina maa fjjau no o JCipahū!u 1 ka noho . '|iiena a|i)o Jīawan 0 Ka- ' ( }okuokgiipai}.e fee aln o |&pahulp, 0 K.i}okuoj£3maile ke keiki a KaLpikupuppaikaiam Keopa O Kalanilehua ma* Maipuh o keia p Hawaii po@ sli( i ka noho ma Kipahulu, Maul, a mamwl) ne hot , kekahi o ka Hlo mua ana" oia wahi a hoea loa i Hana, 1 mau no Hawan, o ia no ke ! kahi mau Jnjniu nana i hapai * ipai i ko pponoo e ma ma,u okg. na aina Ma ka hoike a ka mea ifafcau j?ioo}eIo Abirahama . o ka wj i hoouna aj o Kamēhartjeh3 1 koua kaikaina l£ala- . e noho alu no Ki , pahulu a me Ha«a, a me kona hoauheeia ana mai īa mau oka- [ na aina mai; o ka makahiki L 1786 ia. , E hoomaopopo ia ma keia [ wahi, he aneane eha makahiki Gkoa mahope īho o keia kaua ana o Kalaaimalokuloku a ine Kamohomoho, i hoea aku ji o Kamehameha i Maui, no ke kaua ana me Kalamkupule; a o la hoi ka makahiki 1790, rpa na malaipa o Makahi. Nolalla, he 4coWa manawa !oīhi keia e hiki ole ai i ka mea kakau moolelo ke kapae ae i , kekahj mea ano nui i hoea ae , keia kuwa manawa o eha t makahiki, a hoouai mai i ko Ka , jmehameha holo ana maī i Maui' ( e kaua me Kalamkupule. 1 L J A mamua ae hoi oka hoike ( ana aku a kou mea kakau moolfiJo i keia mahele, he mea pono ; ke kamailio iki ae hoi no kekahi mea ano nui e p?li ana i Jta noho'na ohana o ka Moi Earpefrar' meha I j Aple i pau 1 Behguima, Oct 2 He 25 i moku holo-pihaina ī puhna e ka ; makani a kau i kula, a he kana I ha hoi ka nui ona moku liilii i i poholo iloko o kekahi ino nui 1 ana iho nei maloko o ke K.ai I Akau, i