Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 41, 13 October 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii

HO\KAKA.

Ua oleloia, a hnea i ka M. H 1785, he elua t\o wahine 1 ka ili o Kamehameha, o ia o Kalola w a nlie Peleuli w., nka, ma td makaknhiki, ua 1 iwe ae o Kameln\neha ia Kaahumanu ī wah.irie hoao nana (Ja hanau la o Kaahiimanu Kuuwilo, Ponuhakeone, Ka pueokalani, Hant, nu ka M H. 1786. 0 kona makua kane o ia o Keeaumoku Papaiaheahe, a o kon? luaui makuahinao.iao Nimaha nalani A'neane ekohi wale no makahiki mahope iho o ke kaua o Mokuoh.u, ka wa ?u e kuu ma-kam-ika heluhelu 1 lohe ai . ka leo wiwo ole o ua kamaluwah'ne opio nei i hei aku ai la Kamehameha, e haawi sriat iata (Kaahumanu) ike kmo make o Kiwalao, i ka i ana a«? "E Kalanimehameh ī-e' Me a J u hoj ke kino oke alii!" Ma ia wa he 14 no ka nui o ua makahiki o Kaahunianu, a ua pololei ole ka mea i paiia ma na helu ī hala, o ia hei, he 16 nui o ko Kaahumanu mau maWhiki Nolaiia, i keia wa i Kaahumanu a o ka umi-kuma-mahiku no īa o kona mau maka hiki. Nolaila, mamuli o keia lilo ana ae la o Kaahumanu i wahi--nie na Kamehameha a ī hoku hookelewaa nokona aupuni mea oiaio, ua hanauia 0 Kamehameha 1, rna ka malama o Novemaba o ka makahiki 1736, elike me na hoike a ka Papa'hoike Manawa a Abarahama Fernandez, ka S M. Kamakau a me kekahi poe kakau moolelo e ae, alaila, ma keia wa 1 lawe hoao ae ai īa Kaahumanu i wahine-oia nana, a he 49 hoi ka 'nui o kona mau makaHkj, aua like la me 32 ka o kona mau makahiki ī ko wahine Kaahumanu. Ma ka la 24 o Mei o ka makahi 1786, ua kaalo mai ia he elua mau moku ma ke kapakai hema o ka mokupuni o Hawau 'a ma ka la 26 mai, u.i ku ae la ua mau moku nei ī ke kaikuono o Kealakekua, Kona, Hema, O keia na moku mua loa i ku ma Kaawaloa, a ma ka la 14 o FebuanM.H 1779 Ua holo mai keia mau moku mai Ladana, Enelani O ka inoa o kekahi moku o "Kmi Keoki" (King George) malalo o Kapena Portlock, o ka lua o Kaloke" (Queen Ch cirlotte) malalo o Kapena Dixon. 0 keia mau kapena a i elua, ua hoea mua mai no iaua t Hawaii nei ma ka wa r ku mai ai o Kapena Kuke (Captain Cook) ma Kaawaloa, a make aa o ta malaila. Nolaila, he mau kapena keia i kamaaina mua i na makālae o Hawau nei. Ma ka wa i ku mai ai-keia mau moku Pelekanej ua kapa aku na kanaka ia laua, o Alomakani a me 010 (a ī ole o Lo) a na keia mau moku ī lawe mm mat ī napūpīT~nun»ji ī kapaia

hp 010 I kp ku ai) i nni o kt*ia mau moku ma Kealakekun, ua nui na auwaa n uka mu <> k i aiua i holo mai e maiuwmw. a e piepiele • ki laknu inan me i kuai, 0 ja hoi ki puan, fea nun'a, ka ka ul i no hoi, ka mea i pela 1 wale aku K i h io a me ki p ui'ku ka-kakt ua mea a na haole e ihaawi «ku ai i na kan.iki, make jka pu.iri, mi> na ka.i'ni moa ame 'na ahui numn a pela wile l aku Aka, i ka launa ana mai o ["m kanaka mai uka mai o ka j ama me ni ha milima o ka moku, ua ano hopohopo na haole i ke mo hooulu Inunaele o na kanaka, a manao iho la na ikapena a me na alii o luna o ka moku, aole paha he aln .nmoku a aln nui koi'<oi e ae e noho ana mauka o ama ia wa, a o ia paha ke kumu o rei mau hana hooulu haunaele a na kanaka o uka o ka aina He mea paha keia e hoomaopopo mai ana, aolo ma Kaawaloa a i o]e ma Keei paha kahi : noho ke aloaln o Kamehameha ta wa. mai ai o Kalanimalokuloku mai Maui mai, mahope iho o koaa pakele ana mai make ī kaua a Kamohomoho; ua pae ae ia oia i Kohala, a malaila oia ī halawai ai me kona kaīkuaana me Kamehameha. Ehke me na mea i hoike mua ia ae nei, o ka M H. 1786, ka makahiki i hoounaia ai o Kalanimalokuloku e Kanaehameha e ai ama īa Kipahulu a me Hana, a hoauhee īa mai 41 o Kalanimalokuloku e ke kaua a Kamo homoho, o īa no ka makahiki i ku mai ai na Jmoku Pelekane i hoike īa ae la, ma ka malama o Mei, nolaila, ua hiki no paha ke koho īho, e noho ana no o Kamehameha a me kona aloal i ma Kohala īa wa, o la ke kumu ī nele alii kapu ai o Kealakekua ī nei va i ku mai ai na moku Pelekane "Aiomakani a me OIo" wahi a na kanaka No keia ano-e o na kanaka, ua komo ka hopohopo īloko o na kapena o ua mau mrku malia, jr>a e hoomau aku ko laua ku ana malaila, e ala mai ana he haunaele, i ano like hou no paha auanei ia haunaele e ala mai ana me ka haunaele i make ai o Kapena Kuke, nolaila, mahope iho o ke ki ia ana o kekahi mau pukuniahi i mea e hoomaka'uka'u ai i na kanaka, ua hiu īa ae la na heleuma o ua mau moku la a holo mal la laua. Holo mai la ua ma.u moku nei a hiki i ka mokupuni o Oahu ma ka aoao hikma ma ka Ia 1 o lune, a m* ka la 3 mai, ku mai la laua ma Waialae Ua hoike ae o Kapena Portlock, ma ka wa a lakou i ku mai ai ma Waialae ma ka M H 1786, ua piha maoli ke kaha o Waialae ī na kanaka, a ua paa keia wahi no na la he eha no ka hoopiha ana 1 ka (wai maoh)ma kekuai

ana mai ī na' kanaka o uka nei o uka nei o ka a.ma, ma ke kumukuai haahaa palaueka loa a kakou e olelo ae ai ī oia hoi, hookahi kui kahia maoli (sixpenne) nail) ma ke hookahi hu'e wai o elua g.ilani ka nui. Ma keia wa • i ku mai ai kem mau moku Pelekane i Oalui nt*i, ua ike o Kapeha Portlock i na jpahik,iua puhaka apau a Knpena Kuke i kuai ai a i hooliloia 'aku ai l na kanaka o Flawan e paau mai ana e na koa o Ka(hekili He mea pahi keia e hoomao,popo mii ana, ei.i o Kahekih ī Oahu nei, nie kona poe koa i ke kaua, o īa hoi kela holn ana niai 'ona e kaua me Kahahana ma ka makahiki 1783, a o u mau noho no o na Moi neto Maui a hiki w.ile no i ke ku ana mai o nei mau moku Ptlekane Mai Oahu aku nei keia mau moku i holo aku ai a ku i Waimea, Kauai, ma ka la 13 olune. makalnki 1786 Ma na malama ihopeoia makahiki, o īa paha ,o No\emaba a me Dekemaba, a ua hoi hou mai no Jceia mau moo. ku ī Hawau, Mam, a nie Oahu, ua hoike ae o Kapena Portlock, i kona ike ana <a Kahekih ma ka la 1 o Dekemaba I '1786 J i Wahi ana: "He kanaka pmpui oia, a he maikai kona mau ( oiwi kino, o he kanaka noonoo jnatkai, a mahalo nui īa e kona, mia makaanana " Hoike mai' j la no hoi Ud Kapena nei, īa wa ; , aohe mu awa o Kahekih, aohe j no hoi ona mu waiona, ua ikeia ! I mau mea mamuli o ko Kahekih j hoole ana, aole mu ia mau nqea' ma ka wa i haawiia mai ai īa mau waiona maluna o ka moku Ua olelo ae o Portlock, ma kona wa t ike ai ia, Kahekih ma Oahu, ma ka makahiki 1786 ka nui o na makahiki o Kajicia wa, aka, he manao kuhihewa īa Ua'hoi<eia ma ka Papa Hoike Manawa a ka mea kakau moolelo S. M Kamakau, ua hanauia o Kahekili ma ka po o akua, ma ka makahiki 1706, a nolaila, a hoea mai ī ka makahiki 1786, ua hiki ko Kahekih mau makahiki ī ke 80 O ka nui o na makahiki o Kahekih, mamuli o ke alakai o keia Pupa Hoike Manawa a S M. Kannakau, a hoea ī ka hanau ana o Kamehameha 1, ma ka makahahiki 1739, he 30 makahiki ' Ua hoikeia ae la keia n au hoakaka e ka mea kakau ī mea e hiki ai ke hoomaopopoia, a hoea t ka makahiki 1786, ka wa i ku mai ai o'Portlcok a me Dix on, elike me īa ī hoike mua ia ae nei, he 80 ka nui o na makahiki o Kahekili ia wa, a he 50 ka nui o ko Kamehameha ma īa wa Mahope iho o ke ku ana mai 0 keia mau moku, a ī ole* ma ka wa n» hoi e aneane ana la ! wa, ua ku mai la ma ka moku--1 puni o Maui, ma ka la 28 o Mei, 1786, he elua mau moku mamiwa Parani malalo o ka noho alu kiekie īa ana e l4perose. 1 Olelo hot o Prof Alexander ma kana, ü ßnei History of the Hawanan Peuple" ua ku mai keia mau moku ma Honuaula, Maui Hikina. Olelo hoi o Aba,hama Fernande2 ma ka buke 2, "Ka Lahui Polunesta," aoao 230, ua.ku mat īa mau moku pia kahi kokoke i Lahaina Ua kuhke keia manao o Mr. Fernandez me ko ka mea kakau Lasves Ua olelo ae hoi keia mea moolelo, £he poe kanaka Parani na haole mua loa i hehi i ka lepo o Maui. Māi hea mai la īa mauao i loaa ai i keia mea kakau moolelo, aole ī īkeia. A he mea makahewa no hoi ke kamaiho ana ma

keia. wahi o ko Kamehameha mooielo, He nui a lehulehu loa na moku o ko na aina-e 1 ku mai ai 1 Hawau nei mai ka makahiki, I7Bv a hoea i ka makahiki 179Q 1 ko Kamehameha nee ana i ke, kaua īa Maui j Ma ka nialama o Augatej 1787, ku niai la ka moku Moot' ka e noho aln moku kiekieial ana e Neates A oka moku keia nana i lawe .iku o Kauna ) Kahiki, ou hoi \ C.mton, Kina. Lia oleloia, he ekolu kanaka i holo pu me Kaiana ma keia hiiakai 1 Kma ma ke kalanakau hak> o Canton Ua hoikeia no lioi «na ka wu i lulu ai o Ktuan» ma ke kti!atu»kauhale o Cantou, a ua hookipa maikai īa oia e na haole Pelekane e noho ana malaila | He kanaka kulana hiehie maoli no hoi ko Kaiana ma kona mau ano apau, pela ka mea 1 ho ikeia nona A i kona hele ana i ma na alanui o Canton, me ko-1 na papnle mahiole ma kona pooj a me kona kapa ahuula maluna | iho, ua hlo oia ī mēa nana nuij la me ka piha mahalo nui ia e. aa haole u me na kama-aina oia wahi A i kona hoihoi la ana mai : Hawan nei na kekahi o na mo-' ku o i kapili at,; 0 a hoi ka moku "Iphigenia" ī' noho aln moku kiekie ia e Kapena Douglas i hoihoi mai laia 1 Hawau nei Ma keia hoi ana, mdi o Kaiana niai Kina mai, ua haawua mai h īaia mai kona hoaloha mai ma Canton, ka bipi ke kao, ka pelehu, e laa hoi na mea kanu, ka lemi ame ka alani na pua ame kekahi mau waiwoi e se no hoi he nui wale I keia hoi ana nai o Kaiana mai Kma mai, aole ī ku mua m.ii ka moku i Haw.ni nei, aka, ua holo loa ī na kapakai o Ame malaila i hdlcTkaJepa aT ua moku nei no kekahi wa loihi, nolaila, ua pau na holohdlona ī haawna mai īaia ī ka make. I ka holo ana mai oka moku ī Hawan nei, ua lohe iho la oia , ko Kaeo manao maikai ole nc-i na, nolaila, ca holo loa ko lakou moku a hiki i Hana, Maui, īka m<ilanu o Dekemaba la 6 o ka makahiki 1788, a mailaila aku i holo ai a hoea 1 Kealakekua A i ke ku ana o ka moku Iphigema ma kekaiknono o Ke, alakekua ma ka la 29 o Deke-1 maba, makahiki 1788, a wahij a kekahi poe kakau moolelo, o ( ka ia o l-3nuari o ka I makuhiki 1780, e noho ana o! Kamehameha ma keia wahi la wa, a ua holo mai la o Kameha- 1 meha maluna o na waa kaulua, ( he umi-kumanulua hoi kamfi o t na waa kaulua i ho]o mai ma , keia huakai hookipa ia Kaiana. Ua nhi paaia na waa i na ahuula, akunohoi na kahili kapp o uaNa'i Aupum nei I Aui na waa o ua Paieanei e nee mai ana i ke kai, ma ke ala hele e hoea mai ai i kahi e ku nei ka moku, ua haawi aku la ka moku he mau kipu aloha ana no ua Moi ai-aupuni nei oaa Kona, na Kohala, a me kekahi mahele o Hamakua. Ua. olelo mai o Jarves ma kana buke moolelo, ma ke kaikuono o Kawaihae iki la ai na pukuniahi īko Kamehameha wa e noho ana malaila. J Ua halawai iho la o Kamehanieha me Kaian* maluna o ka moku, a pela hoi me na aln aimoku o Hawan nei me Kaiana, aua īke ae la o Kaiana, aohe wah» ona e noho ai ma Kauai, nolaila, ua au'a aku la o Kajnehameha ia Kama e nolio laua i Hawan, a ua ae mai ta no hoi o Kaiana ī keia manao kaohi o Kamehameha. Aole i pau