Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 43, 27 October 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii

Oh, ELO ĪIOAKAKA

o kekahi mea ano nui e pono ai ke nnnaia ma keia wahi, a o īa kew. Ua h.u.Duka o Kalolaikana kapu ī kapaia h- "M?<uumae" Ke ole ka mea Ukti' e kuhihewa, o ka moa no īa o kd la o lea ma ka helu kahiko o Hawan nei, oia hni o "Mauumae. M 0 keia la o "Mauumae," he Poaha ia. 0 ka Poalioia mai o "Abi-wela; Poaom, o Ahi-awa-kea ia (a i ole, o Ohule Awakea), La Sabatt, o " Caha-kino īa la." Pau na h i ku ai ke ki pu a Kalola. A ma ka la ae o "Anuenue-kau kapikahi,'' oia ka Poakahi, noa ke kapu "M.iuumae a Kalola, a oia ka la o ka hebcdoma i luku hooma- 1 ino'no ia ai keia poe kanaka e Kapena Metcali o ka moku Elea nora ena Olowalu 1 ke awakea o ua la nei, uaj haalele iho la ua moku Eleanora nei ia Olowalu, a holo aku la iio ka mokupuni o lkawati, no ka hui ana me kahi moku-kia-!ua, schooner, Fair Amerika, ka moku e noho Kapena īa ana e Metcal! opio. Ia ki M.H 1790 ua kalewa ae 'la ua moku Eleanora nei mawafco ae o ke kaikuono o Kealaleekua, a e noho ana o Kamehameha ma Kealakekua īa wa. A malaila oia kahi t kali" ai a hiki 5 ka hoea ana aku o kona kokoolua, oij/ kahi moku-kialua. 'Ua olelo a, e ua walii nioku nei mawaho ae o na kuaau o Kawaihae, ma Puako ma. Maanei e kamlilio ai kakou no ka make ana o keia wahi moku-kialua īa Kameeiamoku. Ma ka hoomaopopo ana ma na moolelo kahiko e pili ana ī ka make ana o keia wahi moku kialua, a ua maopopo mua, ua naake mua ua wahi moku la, a mahope mai, ku aku ia\ ua moleu Eleaoora nei i Kealakekua Kona. Ua pili no hoi ka moolelo o keia wahi moku i ka mooleio o Kamehameha, ma keia wahi, a oia hoi, eia maluna o keta tvahi moku o Issac Davis (Aikake) kekahi no hoi o na haole ī kokua nui ia Kamehameha ī ka na'ī aupuai ana. Ma i kaalo aku ai keia wahi moku ma na kai o Klawaihae, a e kokoke aku ana, a i ole e kaalo ae ana no paha mawaho ae aPuako, a e noho ana o Kameeiamoku ma Kaupulehu. A i kona īke ana mai ī ua wa hi moku nei e holo aku ana, īa wa ao oia i kena aku ai i kona poe kanaka a me kona mau hoahanau e hapai inawaa laaa i ke kai, a e holo lakou t a pii ilum o ka moku. Hapaiia aku la na waa a 1&na i ke kai, a hoonohoia īho la no kanaka iluna a ka waa. A eia na inoa o na kanaka ī holo pu ai me ua alti nei no luna o ka moku; O Nauki, Kuaiwa, Kuahiku, Manohili, Naluhi, o Ahuole, Pee, a me kekahi poe e ag. n na hoahan«.u o na nL.

meeiamoku nei kekahi holopu ma keu huakai, 013 o Kalaukoa, Nanuhoa, Kanuha, a me Keakoakalani. Holo akn la keia poe a pili i ka moku, a ata nnluna oua wahi mokn-kialua nn, he ehiku no ka nui o na haole O ke k.ipena 110 me Aikike a nie na luina ihma Ua' holo lakou a pn no hoi iluna o ka moku o ua wahi moku nei. Ua oleloia ia hookipa mai no na hao'e ia 'akou me ka oluolu a oie ka loeomaikai, a ua loaa kekahi mnu nakana īa la'enu, aka, noka paa ; ana o ka Kameeiamoku hoonki mamua, īna e 1 -aa ana laia ;ekahi moku haole, e peuehiui ina na kanaka oia p ia, nolaila, la nee aku la no lakau a hoopuu ae lai ka moku. Na Kameeiamoku pone» no 101 i lalau aku la Metcali opio a nola ia akli la iloko o ke kai, a :ena aku la oia i kona poe kataka e pepehi t na haole. A na keia pepehi ia aiia haole, ua wkele mahqnehune ae la o Issap Davis (Aikake), a ua loaa īio >ia ī'na eha manewanewa, aka, ia lapaau īa no nae kona mau ;ha ma ke kauoha a Kamehaueha 0 na waiwai ī loaa maluna o ja wahi moku-kialua nei, he pu kuniahi, a aia ka pu i kapaia he "Lopaka" kekahi o na pukuniahi ka'ulana loa a Kaiiiehameha, he mau pu-kaupoohiwi, he mau pahikaua, he mau ko'i, he pauda, na lole komo a me kekahi mau waiwai e ae O keia mau w; ipa\i, ua laweia a haawi ia aku la īa K.amehameha, oiai oia e noho ana ma Kealakekua. O Issac Davis kekahi ī lawe pu ia aku a haawi ia aku la ī ua Paiea nei O ke kumu i paa ai keia hoohiki a Kameeiamoku, oia konz pu ana liuna o ka moku Kleanora ī kahi wa mamua aku, a uhauia ai kona kua e kekah: haole, No keia hanaino ta ana ipaa ai keia hoohiki ma ko Kameeiamoku waha. "Ina e loaa kekahi moku haoLe, e make no ia moku ia'u." Nolaiia, mamuh o ka hanaiono īa ana o Kameeiamoku e Metcal£, i paa ai ka hoohiki a ua alu neL Ua oiake mua anei ka moku«ialua "Fair Amena" mamua o <a hoea ana o ka moku Eleanora 1 Ejealakekua kahi 5 noho ai o Kamehameha?. He nmau pih mooleb keia e pono ke īmi ia koua baina ma o na mea i hoikeia mai, Ma ka la i ku a(tu ai ka moku Eleanora, ma ke kaikuono e Kealakekua, ma ka Ia 17 paha o Maraki 1790, he Poakoln ia la, ua lele aku la o Olohana a me kekahī poe luuia e ae o ka moku no uka o ka ama, Ma keia lele ana a Olohana iuka o ka aina, ua paa pu aku la oia he pu i me kekahi pahikaua. Ua olelo o S M. Kamikau ma kana buke moolelo e Kamehameha, he 46 ka nui e na makahiki o Olohana la wa,

wahi, aia na manao nui a me : ka makemake iloko o Kathehameha e leaa nui iaia na pu, a pela hoi n a haole i maamaa i 7 ka lawelawe ana īa mau^mea. I keia lele ana o Olohana, ua hele aku la kana makaikai ana a hata luka hlo X) ka aina I, ka hele ana a ahiahi, ua manao īho la oia e hoi no luna oka , moku, aka, ua paa iho oja Ika au'a ia e Kamehameha e noho 1 uka o ka aina. I ka hoi ana mai o ka |waapa i lawe aku ai la Olohana no uka o ka aina, a hoea i ka moku, ua ikeia iho h, ua nalowale o Ulooolaila, kali īho la ka moku no elullanona, Ua ki ae la na moku i mau pu kahea, eia nae, aoie oia i hoi iki mai. Mamuh hoi o ko Kamehamoha lohe mua ana mai 1 ka make o kekahi moku-kialua la Kameeiamoku ma apela no hoi ka pepehi mamoino la ana o na ka naka ma Olowaiu, e ka moku Eleanora a ku ma Kealakekua. Nolaila, hookapu iho la oia, aole e holo na auwaa 1 kai o ka moku Ua hopohopo oia, o hanaino īa mai lakou e na kapena o luna o ka moku. Eia na olelo a Jarves ī hoike n ma kan-\ buke moolelo Ha-ft-aii, e pih ana no ko Kamehatneha īke ana i ko Kameeiapioku lawepio ana ika moku-kia-ua. Ua inama loa o Kamehameha no na hana hoomainomo » Ia weiawēia ai e Kameeiamoku aiai, he hana kue loa ia ana i hana ai i ke kanawai ana i kau oia hoi ke Kanawai Mam aiahoa L.H., aka, mamuli o ka u pono ole ana o kona kulaaa Moi maluna o ke aupum ia wa, ua hiki ole ke hoo :aī la Kameeiamoku, eia nae, ua hoaaewa aku nae oia i ua makua ilii nei ona me ka ikaika loa, a lawe mai la oia ka mana o ks moku malalo ona, a ua kauoha le la oia e huki ia ua moku la a pae i kula, a e hoihoi ia aku hoi ia i kona ona, ina oia e hoea mai ana mahope mai. Ua oleloia no hoi, ma ka wa a Kamehameha i nuku ai ia Ka meeiamoku, ua hiolo maoli iho la kona mau waimaka" ma konn mau papahna. A ua hoike hou mai ua mea kakau nei ī keia mahele ano nui penei:

Mamua oka holo ana o Kapena Metcalf no Maui, īloko o ka makahiki 1 790, ua aneane e lawepīo īa ka moku Eleanora e Kaiana, a ua hoikeia aku ia 1 ka Moi e na kanaka o Kaiana, mamulj o kona manao e pepehi na kaoaka oka moku Eleanora me ka hookoe ' ana no nae 1 kekahi poe b*ole kakgikahi j poe na lakou e hookele i ka moku.

Mamuli o ka loaa ana o keia |moku, oia ka 'hoopuipui ana ae i kona mau auwaa kaua O ka wa e hana īa ai keia hina, oia ka wa e kaulai ai na iuina i na pea> O na kanaka o ka i koe iho iluna o ka oneki, o lakou ke pepehiia a make. I ka hoikeia ani* 1 aku o keia nnnao ia Kamehameha, ua hoo' le mai la oia i keia hana me ka' piha inaina a huhu launa ole aka nae, aole i hoolohe na alii i |keia manao o Kamehameha. Ua jhoop*akiki iho.la no na alu i ko I lakou manao £ holo no ili?na o |ka moku. Nolaila, ua holo aku jla no ua poe alii nei me ka ike ole mai o Kamehameha no iuna ka moku, no ka hooko ana i lakou manao hao wale i na Iwaiwai a meka powa ana i na hao'e o ka moku._ 1 I ka lohe ana o Kamehameha i keia kau ana o ua poe aln 'nei ]luna o ka moku, o kona wa

no ia i kaii iho ai maluha o kona waa, a holo koke aku no ka moky me na maka i piha Ika hulili weliweh o ka inaina a me ka huhu a pane aku la oia imua o ua poe alu nei a me na kau-' kaualii: j "0 kuu Kanawai i kau ai,' he MamaUhoa no ia, he Kanawai no ka maluhia. Aohe hao wule, aohe hoope'a wale; aohe kaili wale E hele ka elemaku j le a moe i ke ala; e hele ka luahine a moe i ke ala, a e hele ke, keik» a nioe ī ke ala; aohe meai nana e pepehi. Nolaila, e hoi oukou apaii no uka o kaaina, aj e haalele oukou i keia moku i, nei wa. Ua kau ka weh i na mea a pau īka lohe ana aku i ka leo nakolokolo o ka Moi, apela aku hoi me ko lakou īke ana aku ka huila enaena o ka inama ma kona mau maka A ia wa hookahi no hoi, ua[ komo īho la ka hopohopo iloko o lakou, ī na e hoolohe ole ana lakou i keia kAuoha a ke alii Kamehameha, alaila, e hoike paha auanei oia ī na haole o ka inoku a lakou e upu nei e kimopo, nolaila, hooholo iho la lakou, he oi aku ka pono e hoolohe v i k" kauoha ake alu, ao ko lakou haalele īho no ia i ka moku, a pau aku la maluna ona waa a hoi aku la no uka oka ama. A pela iho la i pakele ai ka moku Eleanora, mai poino ia Kaiana ma A penei hou ka Jarves hoike no Kamehaineha. Oka pakele ana o na moku he nui, apela pu hoi me na ola o na luina oua mau moku la, ma keia kowa o ka manawa, mamuli no ia o ka Kamehameha mau hana Aole i maopipo īki ia Kapen~« Metc*lf a me kona poe luina ke kumu o ko Kamehameha kipaku ana i na alu mii luna aku oka moku Aole no hot o Kamehameha t hoike ikt la Kapena Ke hoike nei keia lelo iko Kamehameha kulana makee īke ola o na kanaka o ko na aina-e; a e hooiaio an» ho', aoleia he kanaka fpanao alunu elike me ka mea i elelo mua īa e poe kakau moo lelo.

Ke hoike nei no hoi keia moo lelo iko ua Nai Aupuni nei hahai pih pololei ana i ke Kumukanawai Mamalahoa arta i kau ai. Ua olelo o Vanekoua, oka wa a Kamehanieha i huhu ai la Kameeiamoku ma, ehke me la i hoikeia ae nei, oia ka la 22 o Maraki 1790. Ua hele pu o Olohann me Kamehameha mai Kealakekua aku a hoea 1 Kaupulehu, a malaila ī loaa ai o Aikake īa laua, a malamaiji ai oia e Kaniehameha

J£ ma keia wa ffi a fioea ika la 22 o Marakt J790, aia o i pulehu, ama kekahi ojejo ana ae; ala no i Hawaii ia wa. O keia i noho pu ai o Olofaa-j ija ame Aikake me ka Moi Kamehiiaeha, a maanei e hooma-' ka ai kaua i ke ana qo ka hoomakaukau ana o~" Kameihamehaeholo i Maui no ke' ikaua ana me Kalanikupule, | Ua hoike oS. L. Peleiohola'ni ma kana buke kakaullma o jka moolelo o Katnehameba no ( ka hoomakaukaū ana no ka holo 1 Maui 1 ke kaua, anoha ana • Malaila ī akoakoa ai oia me n? ' alii o Kona, Kohala, Hamaieua a me Kib. O Keeaumoku Papaiaheahe, eia ke alii kaua o ko Heraa, poe koa; ao ka īooa oia pualikoa he O-kaka. Oko iakou nui, he.eha lau, a ua like me 1,600 kanaka ka huina nui. Aoie~i pau