Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 48, 1 December 1911 — KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii. [ARTICLE]

KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii.

Oleī.o iio/vkak\

| Maanei e hoomau aku 'eaua e •ka makamaka heluhelu i ka nana ana i ka maawe moolelo pali ' o lao. I Ma keia īmi ana a ko'Hawaii poe 1 ko lakou alahele, he mea oiaio, ua hiki aku la o Haawe- | nui a me Hewahewa me umiknmamakahi koa Hunalele no luna o ka pah. I Pela hoi me Puniawa o Hilo me ehiku koa Piipu. 0 Kailio no hoi me umi koa Malama; a o me eha koa Ki puupuu, a o keia na poe i luku ! aku : i na ov\«kaua o lao. Ua ki olaia'Hho la na heana Ualo. O keia ka haulepio ana o ua poe pu-kaua nei olao ma ko Hawaii moolelo. Mamuli hoi o ka nui hewahewa launa ole mai o na heana make oko Maui poe ī luku īa lho, ua hele a piha pu ke kahawai o lao. O kekahi poe ī komo kmo ito ko o keia kaua kaulana a Kamehameha, ua kamau mai no ko mau wahi ola a hoea i ka makahiki 1876. A o lakou kekahi poe L hoike mai i keia mau mea i hoikeia ae la. 0 Olohana a me Aikake kekaht i ike maka no keia mau ha na kaulana a weliweli lua ole o nei hakoko t\a'\ aupuni ana mawaena oko Maui poe ame k<? Hawaii. Ua ike lakou ī ka uha'i ia ana o na kmo kanaka e iva lima w\kani nui wale o Kamehameha. me he hakihaki ana la i ka pu-na-ko Pa no ke kanaka ina hraa wikani oua Paiea nei, o ka haki pu ae la no m mawaena. He mea maopopo loa, mamuli o keia auhee ana o na koa o 'Maui, a auhee pu nohoi me Kalanikupule a me kekahi mau ahi e ae no hoi i Oahu, kahi hoi a Kahekih i noho ai. A no keia lanakila ana o Kame--hameha, ua hookoia kana mau makaia i kuko mua ai elike tne kana i hooholo ai ma Hilo, apela hol ma Kohala, i kela pakele ana o kona kaikaina, f oia o Kalanimalokuloku Aole hoi i īkeia ma keia kaua ana a Kamehameha ma ka oa* wa o lao a me kekahi mau wahi eae no hoi o "Wailuku, ua hailawai »ia me Kahuewa a me iKahahawai. Me he mea ala, i , Oahu paha laua me ka Moi Ka hekih ia wa. Hookahi nae mea maopopo nia keia kaua ana a Kamehameha ma lao, elike me ia i hoikeīa ae la, ua inu no oia ī ua 1 'wai kaulana nei o Wailuku, a o 1 kona kokoolua ana i manao ai 1 e inu pu ana laua i ua v,ai nei,' 1 oia o Kahuewa, aka nae, aole oia malaila ia wa. | Oka wai no a Kamehameha II manao ai e inu ma lao, elike t '.me kana 1 hoike mua ai īa Ka- ■ huewa, oia ho ka wai'' awa o ke kaua, ( A lanakila o Kamehameha . rna keia kaua, ia wa aia i kuka i la ae ai i kona kanawai he "Ma mal&hoa" a c m n u ni'-'wLa.

Kauoha aku la no oia i na'lii ī j koe iho a me na makaamana, e noho oluolu no lakou elike me ko lahou wa mamua īloko o ka maluhia E hoolaupai ka aina, e mahi tia kane, e kuku kapa na wahine, e ulana na ahu moer»a, e ku kulu na papa'i hale, i mau weuweu e malu ai ke poo i na kuku na welawela ikiiki o kaLa, e m&hana ai hoi ke an« a me ke koe koe E noho like na mea apau. E malama aku na'lii ina makaa inana, a e hoolohe hoi na makaa inana i ka leo o na'ln ma na mea kupono apau. No keia mau olelo -a'o a Kamehameha, ua nui ka mahalo o na'lii a me na makaainana o Maui i lohe ī keia mau olelo a ua koa nei o Kohala. He mea oiaio no nae, ua koi hoopaakiki aku no o Keeaumoku la Kamehameha, e luku loa i na kanaka o Waihee a me Wailuku, aka, ua heole aku o Kamehameha īa manao eleele o ua alii Keeaumoku nei. Mahope iho o keia kaua ana, ua noho īho la o Kamehameha he mau anahulu i Wailuku, a i kona īke ana, ua maluhia na ka naka, a me na'lii, ua hoeu iho !a oia no kona holo ana i Oahu i ke kaua me Kahekili. Aka, mamuli o kona hoomaopopo ana aia o Kalola i Molokai kahi i me ke alu Kekaulike, ua hylo aku la na auwaa o ua Paiea nei no Molokai. I ka pae ana o na auwaa ma Kaunakakai, ua lohe iho la o Kamehameha, he raa'i pihkia ko Kalola. ' Nolaīla, haalele iho la o Kamehameha me kona poe aln a pu aku Ia no uka o Kala- ; maula, kahi a Kalola e noho j ana me Kekauhke, a ua laukanaka maoli no o Kalamaula īa mau la. Mamua nae o ko - Kamehameha holo ana mai ī Molokai e ike ai īa Kaiola, ua hoouna mai la oia ī kana elele kapu, oia o Kikane, no ka hai ana iaia (Ka lola) e hpea mai ana o Kameha meha i Molokai e ike ai īaia. Ua hui iho laua Na'i Aupuui nei me ke aliiwahine Kalola. Mahope 'ho o ka pau ana o ka laua īke ana, a liuhu, ia wa r nonoi aku aku ai o Kamehameha la Kalola nana e malama ia Kalamkauiokikilo a me Lihha Kekuiapowa a me Keopulani, E lilo hoi lakou i poe wahwe' no kona alo aln, a nana no hoi e malama la lakou. . t a ae |nlai la'no hoi o Kalola tne ka olelo ana mai: "Heaha hoi auanei? Nau la-, kou e ke ahi e malama. Aia hoi au a haule aku ilalo ea, aiai la, lawe atcu oe ia lakou me oe e noho ai. A pane aku o Kamehameha: "Heaha la hoi. Na'u lakou e pulama aku me ka maikai ehke no hoi me kau malama īhi īhi kapau ana īa lakou " A he mea oiaio, ua hooko no o Kamehameha i keia mau olelo ana i hoike aku ai īa Kalola. c 11 niihope īhō, ua ma-

ke iho la o Kalola, a komo iho la o Kamehameha iloko o keia! kumakoaa nui. ! I He piho a he uwe kanikau īal ,o naMu a n\e na makaainana.!' iNui ham manewanewa a nio' i na poe imkee ahi \ hana a\ ma ;ia wa. j i 0 k;\ Kamehamoh i manew a» nea i han.i ai in wa, oia ke kui Jana i kekahi inho ona o lnna. 0 | Keawekahi, Kaleipaiahala Koa- j Ikami, Holpluhe a me kekahi poe; jalit e ae o Hawau oa kui no la-j ■ I kou i ko lakou niau mho j He nnu la mohope \bo o keia' kumakena ana, ua waihoia ol ; iKalola ma kona halelna ma Ko' nahale. A manuili o ka waihoi liaanaoke kino o Kalolama! keia wahi, i heaia ai ke keiki a| Keeaumoku me Namahana, ke, aln Kiaama o Hawau. o ka lua Konahale, oia hoi, ka lua o Ka lola. A mahope īho o keia wa, wahi a ka moolelo a S. L Peleioholani, ua hoouna mai. la o Ka-' mehameha he eloa elele lawe ! kauoha 0 ka e_lele mua, oia o Kikane. A ua kauoha mai o Karrtehameha iaia e holo maj i Oahu a hoike mai ia Kahekili, oiai, ma Oahu kahi ī noho ai oia ia wa, a oia no hoi ke aln.ai moku o keia mokupuni, mahope īho o ka make ana o Kahahana. - - Ua haawi mai la o Kamehameha īa Kikane h<3 elua mau pohaku r ulu maika) Hookahi olu, he keokeo, a o kekahi ulu hoi, he eleele. Ua kamaaina wale na'hi, na kilokilo, na kahuna a me na kuhikuhi puuone i ke "ano o keia mau hoolauna olelo ana 'Ua ike no hoi. lakou i ke ano .o na .poha ; ku punakea a me ka pohaku eleele, apela pu hov meka hipuu lau-i. 1 O ke ano o ka ulu keokeo, he makemake e maluhia, kuikahi a me ke kaua ole. O ka ulu eleele hoi, he makemake kaua. 1 0 ka elua o na elele, oia o ( Kekaihaakoloblamokahiki (w) a oia no hoi o Haalou(w), kai' makuahme ponoi no ho' o Kamehameha 1, a hoahanau ponoi no hoi o Kekuiapoiwa 2, ua hoo una ia ke\a aliiwahme e holo i Kauai e huipu ai me na kiīokiio na kahuna, na makaula a me na kuhikuhi puuone no ka nana ana i na ouli. O keia Haalou wahine, oia noka makuahine o Namahana, a kupunawahine no hoi o Kaahumanu, ka wahme a Kamehameha Ua holo mai Ia o Kikane a pae ma Waikiki, a hui ih® la o K\kane, ka efefe kapu a Kamehameha, me ka Moi Kahekili, a 0 Haakiu wahine hoi, ua hala loa oia no ka mokupuni o Kauai Ua oleloia, he elua mau noi a Kamehameha ī haawi mai ai ia Kikane, e lawe mai a waiho imua o ka Moi Kahekili, ka mua; ke aupum o Maui, a o ka jlua; o na akua o c '-01opue" ame i"Kalaipahoa." 1 ka hui ana o Kikane mp | Kahekili, ua waiho aku la o Ki- j 1 kane imua g Kahekili * ī na ulu i maika a Kamehameha i hAawi] mai ai īaia. oia hot ka ulu maikai keokeo a me ka ulu eleele Nana iho la o Kahekili, ī ua mau uiu maika n°i a olelo mai la ia Kikane i *. <£ 0 keia ulu la, ka ulu keokeo [ nei la, he hoailona ia no ka mahiai, ka lawai'a, ka hanai a maona ī na kanaka, a he ulu ai-au | puni no hoi keia " ' Alaila,'ninau mai la o Kahekik ia Kikane Ke olelo mni nei o Kamehameha., e holo mai ana oia i Oahu nei ī ke kaua, ea?" "Ae," wahi a Kikane i pane 1 aku imua o Kahekili; a nmau i aku la o Kaheklli īa Kikane. Makemake b Kamehameha i Oshu noi'ke kaua, a o«a' la na

Awa a me ke leahua a ua Paiea ,nei i makemake ai no ke kaua? | Ae ka niakamaka heluhelu, jma keia wahi e ike ai kaua i na ikulana hoonohonoho kaua a na kakuuolelo o Kameham«ha \ hoo | «naopopo inua ai, a pela pu hoi ]\w na pwne naauao a Kahekili, a e ike ana no kaua e ka(makam.ika heluhelu i ka loea ame ( ka ike kalaiaina hohonu oia po§ jaht o \e au kahiko. , Na Kahekili ka ninau; ua paI ne aku la o Kikane. "0 Kikoo ke kakauolelo nana i hoike ae, o Waimanalo ke } awa pse* ao ke kahua kaua no I hoi ta." I Pane mai la o Kahekih: "Hia j haa, aohe pohaku o lalo a hiki i |luna; pela ka i'a ame ka ai No |luna ka pohaku. Aohe īa he ka hua, owai ae?" Pane aku la o Kikane. "0 Kaaloa ke kakauolelo. 0 Waikiki "ke awa a me ke kahua kaua." Olelo mai la o Kahekili. Nei nei Na kai make, na uka make, ano ka ai, aohe ai. Owai hou ae." Pane no o Kikane: "0 Kauakahiakahaola ke kakāuolelo: 0 Koko ke awa a me ke kahua kaua." A olelo mai la o Kahekili: "Sohonu, kuliu, akamai, ike. He akea-ka-ai-ma. - kau iluna. Ua loihi ni kahua kaua e hoouka ai. M eia ka u kauoha \a oe. Booqi oe a hai aku ia Kamehamena, e hoi oia i Hawaii, a e nana mai ia Kahekih, a uhi kapa ele ele, a kau ka puaa i ka nuku, alaila, ī Hawaii no ka pehina I ka uiu, aia ka nai'na i Tahiri, a oia kona wa e kii mai ai i ka ama." , " ~

• A olelo hou aka la o Kikane la Kahekih; "Eia kekahi olelo aei ta'u e hai aku ia oe. Pane mai la o Kahekili C, E olelomai no." Alaila, pane aku la o Kikane: "Ua olelo'mai aei o Kamehameha i akua nona, io "Olopue" a me Kalaipahoa" e kii mai notia.' 3 A iloko o kela manawa i kamaiiio mai ai ka Moi Kphekilii "Ae, no Olōpue nae, aole īa e loaa ia oe, no ka mea, aia kona malamaia e Kaopuhuluhulu. A.ole e loaa la akua i ke alii. 'A ao Kalaipahoa hoi, i wahi pauku hoi ka'u e haawi akil 'ia oe. A o ka inoa oiawahi pautaj,la, I oia o Kane-mana-ia-Paiea, i he | aia ai ka inoa Paiea ia Kamehameha. I A penei ka S. M Kamakat j hoike no ka ' mea e pili ana (seia mau akua laau a Kahekih oia o Olopue a me Kalaipahoa 0 Olopue, oia ka papakahuL He akua alakai keia i ka uhane 6 kekahī alu ai-moku, a hat ola ia e kela alu, He akua no hoī keia i maka'u nm loa 1a e na'lii kaua i ka wa kahiko. O Kaiaipahoa hoi, he akua ia $io Maunaloa, ma ka mokupuni 0 Molokai He nio) kona kino. a he awaawa Loa hoi ke ai ia, Ua oleloia, he akua buhu loz keta. Aole ie na kona huhu am< 'konamaina, aia wale- no a t ' Muola wale no koaa mea nan; 'e hoomalielie 3 pau ka hu> 1 hu. Maanei e nana ai kaua e k; ' makamaka heluhelu, no ka ka! a Haalou wahine, i hoikeia af- la maluna, ua īkeia, ua holo ! ]oa o Haalou wahine i Kauai, mahope īho o ko laua pae ana mai ī O me Kikane. Aole i pau g&F" 0 ki Nupepa HOMKRDLA walo nn e hiki ai e ike ia na luma pohibiln aoie Tia, me» hon liUf "le, nol&ila kauohA tn«i houUUi ak Ui m> ka $2 oks uihlmh. hiki