Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 48, 1 December 1911 — KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua [ARTICLE]

KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii

Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua

Non\ ka N\nj, Pau ke Kua Mahina ke alo—lmi i Kana IPO M'\ NA ALE Kl T ALOLO\ 0 KA MOANA—LOAA O LUU KIA KA OIIIA NOHO T KA MAHr 0 KA PUA HAUIANA L ka wai o Wailua—ka Hi'apaiole 0 ka Ikaika—Lu KUIA NA KUPUA O HAWAH NEI—HUKĪA NA MEA POIII lIIHI O KONA HAN\UNA

A e wehewehe aku leoii mea kaka.ii \ kahi moolelo no keia hanii la an.i o Kuai.iln e ka Ma nu liwi E ku laina ana na manu I na o ka Manu liwi mua ke hookomo ī kona nuku loihi iloko o ka waha o Kuaialn, apau ka wai lehua o kona opu, alaila, hookaawale ae la on, a hookomo aku ana he Manu liwi hou ine kona nuku, me ka wai lehua no, a o ka Kuaialn hana no o ka nnnomoi, a pela na manu e hanai at īaia a hiki ī koni maona ana Hele no hoi a wehe\\ehe kaiao, o ko lakou pae aku la no la i ka ami 1 ko Apua rna hoea ana aku 1 kauhale, ua paa iho ka hale o ka moopuna i ka hanaia ma īa la no a Apua ma ī haaleleiho ai A komo ke aln opio īloko o kona hale, me kona kahu hanai oia o Kahue ame Keakakilohi ke kahu kane, a na na manu e hanai ī ka wai o ka lehua, oia ka waiu

I ko Apua hiki ana aku īmua 0 na keiki me ka ike ole ae o Kaumalunialu 1 lea maka o ka makuahine, a he hoi ka hunona kane o Holualoa a me na alu apau, a o ka mea haohao nae a lakou e īke nei, ua nalowale honua ke kama. Ua ninau aku, a ninau mai, o wai la ka mea nana i aihue ke kamalei, a i ole ka moopuna A ina ua aihueia, aia ihea la kahi 1 laweia ai, pela wale na ninau oia mau la, aka, na Honaunau ka makaula ī hoike aku ma kona īke kilokilo a me kona lohe i ka leo o ka pahu 1 ka moana, a ua hala ka hapuu aia i Puna, a ua kuna ia mai no e ke kupuna wahine e Apua, a ua laweia Ua hooiaio īa kela mau olelo hoakaka a ka ma'saula mamuh 0 ka ikeia ana o na aulama kukui ī ka pae ma mai ma ke awa pae o Kauo, a panee hou ai no waho d ka moanama īa po no No keia mau hoakaka aka makaula Honaunau ī hoopau ae ī na manao uluku na aln opio a me na makua aln Ua kn mai o Apua e kaih,no ka mea, ua olelo laua, īna e hanau mai ana he puu koko, e hoo lei 1 ka meana, a ina he keiki īno, e pepehi, a i ole e haawi ia hai e hanai ai, a malia, ua hoo!ale la no ia Apua pela, a i ka hoopau ana i na manao uluku peia, o ka hopena, he oiaio na kuko ana a me na noonoo ana pela, ua kn 19 mai no o Apua Ua nialama kapu loa la o Ku aialn e kona mau kahu hanai a hiki i kona nui ana A o na kaikuaana hoi ona, ke pn loa mai Ia ko lakou pai īa e na pee kaahele mai o na Kona, ke hiki 1 Apua, a olelo mai la ia Apuai ke ola o kona mau la luahme, no jka mea, he u'i na moopuna au | Kona, aole no hoi kela o ka j u'i mai a kae aku Ke nmau mai na mahhmi no ka lanei moopuna 0 ka Apua ke olelo aku i na poe e ninau mai ana "He aha auanei ka ninau nohe muli haleu pala wale īho

no kana O ka u'i īa, o a'u mau moopuna o na Kona, ke hele la hoi paha a kauluwela ka lani ī ka nani o a'u mau moopuna. 0 ka nani u, aole o keia, he pupu ka, he alauka, a pau wale ae la no ka manao ninau o na mahhi ni, apela aku ana he huakai ke kaahele mai na inalihini. I nei wa ke pu ae la ka nui a me ka u'i o Kuaialu, a ī kona wa i nui kupono ai, o kana hana, o ka hele i ka heenalu Aia a po, o kona wa īa e hele ai 1 ka heeualu, a hele a ao hoi e hi amoe, a o kana hana wale no īa i kona wa kamalu a hiki ī kona nui ana a ike ī ka peno a me ka hewa I keia wa ke pn loa ae la kona u'i a me ka nani, a o kona nam o kona īli, ua puka ia mawaho o na kaupoku o kona halail e noho ai Ina oia īwaenakonu o kek&hi halau e noho ai, e puka ana ka ula o kona nani mawaho 0 kona mau paia a na hakala o ka hale He 12 ka nui o na hale e noho ai o Kuaiahi, ua hana ia o lalo me na paia pohaku kiekie i hoonoho ia a kiekie, ehke no me na pohaku e hoonoho ia nei ma na hale pohaku nani o keia mau la e ikeia nei ma keia taona o Honolulu nei, koe ka puna, no ka mea, ua hoonohoianona pohaku o kela mau hale o Kuaiahi me ka maiau oia mau la, a he kanaha hailima ke kiekie o ka pa, a ekolu haihma ka laula, O ka loihi o ka hale hookahi he ekolu kaau haihma, a īloko o keia mau hale o Kuaialn e noho ai me kona mau kahu , hanai ī oleloia ae nei maluna, a maloko o keia mau hale kahi ona , a'o īa ai 1 na mea kaua oia man la, no ka mea, he okoa no na hale e a'oia ai i ka lua, ka momoko, ka haihai, kekulai, ka uma uha, fa me ka uma lima, a he okoa no ka hale ooihe, ka maa pohaku, ka ulu maika, ka heehoolua, ka puhenehene He hale okoa no ka mahiai, ka lawaia a me ka heenalu a o ka hale hope loa ana ī a'o ai ka īke kilokilo, a oihana kahuoa a me ke kukim, a oia no ke 1 kumu i kukulu ai na kupuna o Kuaialn a nui na hale O kana kumu a'o, oia no o Keakakilohi • -1 ka wa e a'o nei kona kahu hanai ia Kuaialu ī keia mau īke,; i aia hoi na kupuna o'a o Kealai komo a me Apua ke kukala nei i 1 na makaamana e pu e kalai 1 mau waa io ka laua moopuna i o Kuaialu, ua kala ia na alit a i me na makaainana, aia iuka o l Kahaiki kahi ulu nui o na koa l laau waa la wa, a hiki no 1 keia ; mau la. i O keia wahi, aia malalo mai i o Maunaloa ma uka aku o ka ) Lua o Pele o Kilauea. i I ka hiki ana o na kahuna ka i laiwaa īuka olaila, ua kalai īa ī ka la mua, he hookahi kaau 3 waa ī pau 1 ke kapai me ka pau i pu o loko ī ka hoomaikaiia, a o i ka makaukau no īa no ke kauo no kai o Apua Ikaluaokala, uahana hou i no lakou pela, pau no 1 kapai,

pau no 1 ka hoomaikai oloko, a i ua like me elua kaau waa i ma- 1 kaukau Ike kolu o ka po o • na kahuna a me na makaainana I Walai waa iuka o Kahaiki, ua ku ' pu ae la ka noōnoo īloko o Ku aialu epn oia iuka e nana ai i 1 na hana a na kupuna Olelo I aku la oia ī kahi kahu hanai ia ' Keakakilohi e pu la.ua luka e 1 uni ai īna kupuna ona, no ka ! mea, ua liu mau kona aloha la laua Ua hoole mai U ke kahu lu naj kane, aole laua e pn 1 ka po, ma paha i ke ao, alaila, hiki ke pn aku. Oke kumu oia olelo ana o kahi kahu hanai pela, no ka loiht, a he auu no hoi ka po

Aole no o Kuaialii i ae aku a hoole aku Mahope iho o ka pau ana o kana kamau ai aiw ia ..hiahi, ua hoi aku ta ou mua o ka halau, a nanea iho la oia ma ke konane ana oia wale no, a no ka nui loa o kona make'make e īke i ka hana a na kupuna, ua oih aku la oia no waho 0 ka halau aln nie ka ike oleia mai e na kahu hanai, o kona pu aku la no la no uka o Kahaiki, a na kupuna e noho mu la me na kahuna kalai waa Ua hoao aku la oia ī kona maina holo, a na oleloia, oia kekahi o na kanaka imnn loa t ka holo, ano like no paha me Kthtloa, aole 1 pau ko īanei aho hoea ana keia no kahi hoomoana o aa kupuna, ai hoomaopopo keia 1 ke kauluwela o kahi noho o na kupuna ma ka a o na kapuahi ahi o kela a n e keia mau pupu* pu hale Hoomanao iho la keia, o kahi keia a na kupuna e noho nei, a holoholo iho la keia ma o a maanei, a ike īho la keia i na waa e waiho ana, ua pau ī ka hoomaikai la. Ua helu īho la keia a he elua kanaha waa Noonoo tho la keia i kana mea e hana ai no keia man waa Ulu ae la ka noonoo kamahi ilo ko oia nei, e hana oia i kekahi hana e hiki ai laia ke huki i keia mau waa no o Apua Ua hooholo īho la oia ī kona m?nao e ku ī na huehue a hana i hi nai luahia a e hiknkii i na aioarrioa o kela a me keia waa a paa a'aila, kauo no kat Hana iho la keia la hana a paa na waa he elua kanaha, alaila, hele oia a mamua o ke pao o ka pu o na kaula huehue la huki ana mai no ona o ka nee mai la no ia o na waa, aohe a īanei olelo e ae, o ka huki wale no elike me ka huki ana a na paa bipi o keia mau la, ua hke ka lanei huki ana i keia mau waa me he mea paani wale la nana O ke kumulaau e ku mai ana ma kona wahi e iho aku nei»no kai, hookahi no hehi ana, o ka hina aku la no īa o na kumu koa, hookahi no peku ana a kona mau wawae, lele Inlu na kumulaau o kela ame keia ano e kokoke mai ana ma ko ianei ala e iho aku nei, oia hele no hoi a kani kuakahi, hoea ana keia i kauhale ma Apua Noonoo hou īho la keia ī kahi ona e huna ai i keia mau waa Maopopo īho la iaia, e kanu oia īloko o ke one o Moae, nolaila, lalau aku la no keia i ka waa mua a onou aku Ia īloko o ke one elike me ka onouu ana o ka pulapula ko o na mala mahi ai ko o keia mau la, pela o Kuaialn i hana ai no keia mau waa a pau 1 ka hunaia īloko o ke ■ one , I ke ao ana ae oia la, ua ai iho la no keia a maona, haule aku la hiamoe E ka makamaka heluhelu, e nana oe ī ka ikaīka huki o Kuaialn 1 keia mau waa he elua kan«ha, a no lakou hoi ka loa he eona a-nana O ka hoomaka mua ana keia o ko kakou īke ana ī kana mau hana hookalakupua o ka īkaika

i kona wa kamalu no, aole t paa ka hope ika hume i ka malo, aule hoi me kekahi īkaika kamahao, aka, me kona īkaika maoh 10. O keia mau waa, aia wale no he mau lau kanaka, alaila, hiki ke hukiia no kahakai o Apua, aole no e hiki 1 ka la h ok.iln, a la mawaena o elua ame ekolu pule, alaila, hiki i kahaka', a he hana nui keiaehanaia .u, alaiU hiki i kai, aka, ia Kuaialn a kakou 1 ike ae la, he hapa po wale no, hiki ana i kahi ī makemake u ai E huh hou ae kaua e nan i i o Apua ma Ma ke kakahial a oia la ae, ua ala ae la na kahuna kalaiwaa nu u kakah ik. - nui a nana aku la 1 kahi i waiho ai na v\aa, aole he kau mai, ua hoi nui )a kekahi poe hiki imua o Kealakomo laua o '\p\ia a hoike aku la no ka nalowa e ana o na waa Ua hlo īa he meā pioo no !akou no kahi i nalowale hon a ai o keu mau waa he elua kan iha Ua ninau aku a ninau mai,'p - hea la ī nalowale ai na waa O wat la na hookalakupua nana i hana i keui hana hoehaa? o ka lakou nmau nui oia manawa Ēia uae, hookalu kahuna k ilai waa i hookolo aku 1 kahi o ka meheu o ka huki la ana o na waa no kai, a ike pu aku la i ka t hina o na kumu koa a me na ku mu ohia elike me u i 1 oikeia ae nei lualuna Ua hele kana hookolo ana a kokoke e lupalua o uka a me kai, a ua nUowa'e ka meheu o 0 kahi ona waa i kauoia ai O keia wahi ī nalowale ai ka me- ' heu o na wan i kauo īa mat ai, oia no o Mokuoniki, he wahi u au ma kai ae o ka Lua o Pele 1 keia wa, he ulu ohia īa wahi, a oia kahi a Kuaialn i hapai pakah' 3i i iii waa i *>le e ikeia ka ' meheu, hala paha he nnle ma ke koho a kou ' nei. kakau a hoomaka hou oia 1 e kauo t na waa a hiki i Ka hoea ■ ana i kahakai. iki hiki ana o kahi kahuna kalaiwaa malaila, u\ hoaa oia, 1 nolaih, ua huh hoi aku la oia e hai la Kealakomo ma 1 kana mea ī ike ai. Nolaila, ua hoo- ' unau mai la he elele no kai o Apua, Kahue, Kealakomo, 1 Kaena, pela m\ Keaul.ou, ka--1 lue, a hiki ī Halape, aka, aohe nae hoailona ī īkeia no kahi i laweia ai ona waa, a ua lilo la he mea haohao no qa aln ame 1 na makaainana no keia hana ku Ika hoopahaoh 11 ok i hooka - ! lakupua nui wale