Kuokoa Home Rula, Volume X, Number 1, 5 January 1912 — KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua [ARTICLE]

KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii

Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua

Nona ka Nani, Pali kk ICua Mahina kk ai.o—-rMI i Kana ĪK> MA NA AI.K KI'ALOLOA 0 KA 0 LlfUKtA KA OHIA NOHO T KA MaLU 0 KA PUA HAUIANA I KA WAI 0 WAILUA KA HI'APAIOLE OKA IKAIKA—H( Kl/IA NA KUPUA O HAWAIĪ NEI —HUEIA NA MEA POHI HIHI 0 KONA HANAUNA

Oi kali hoi o Keakākilohi a ao loa ae la a puka ka La, haohao iho la oia i ka hot ole mai oj ka moopuna e pama, a hele okoa aku la oia e huli īloko o na halau me b* mu-a. Aia i ka mua loa o na hale īlaila 1 loaa aku ai iaia e hiamoe \na. Aole no hoi kahi kahu ī hoala aku, me ka manao, nana no e moe a ala mai. Elua ona noonoo, ua hele no paha ī ka heenalu, a ua'hoi mai no e hiamoe O ka lua, ua hoi no e hiamoe i ke ahiahi. laia e noonoo ana peia, lohe aku la oia ī ka uwaUW* hookanikani pihe o na kane a me na wahme, a hele okoa aku la oia e kiei mawaho o ka hale mua. I kiei aku kona hana e nana, lke aku Ia oia i ke kakau māi o na waa mai kela pea a keia pea o ke one o Moae a hikj ī ke one 0 Hiupaiua, a no kona īke ana aku 1 ka nuHo o-na- waa e kakau mai ana, oia kekahi i hooliloia 1 hehena no ka hauoh palena ole no keia mea ana e īke nei me 'kona mau maka, a holo pupule aku la oia me ka nui o kona leo ī ka uwa, a hui aku la me na kanaka, o na kanaka keia e lele ana iluna me ka hau oh, e ui aku ana a e ui mai ana no ke aha keia mau waa hou, a nawai i hana, a ī ole mai hea mai ia i laweia mai ai keia mau j auwaa? ! Aole he mea hiki ke hoomapopo, pehea ī hiki mai ai keia mau mea kupanaha a lakou e ike nei? Koe wale no o Moeawakea, no ka mea, aia no oia ke kukala ala me ka leo nui. "Aole keia he mau waa e, aka, o na waa no keia ī aihueia ai, akahi nū a ikeia, aoleno hoi he mea okoa nana ī aihue a'hana īho nei, aka, o ka moopuna haku no a kakou, ka mea e ola ai na īwi, a ua hui pu me Apua ma keia hauoli, a ua lilo īa la i la maka kanaka no Apua, no ka mea, ua holo aku la na elele ma o a maanei o na pea o Puna e kukala ana no keia mea hou a lakou e īke nei, ua huliamahi 10 mai Ia na alii a me na makaainana a piha*u o Apua. Ke hele 'la na makaamana e makaikai 1 ke kapilna ana a me ke ano o ka hanaia ana o na waa, a he maikai wale no me ko lakou mahalo pu ī ka nui o ke akamai o ke kapili ana a me ka ikaika o ka pee nana ī hana keia hana a lakou e īke nei. He mau la la o ka makaikai ia ana me ka huhia o ka mea nana ī kapih a poe paha nana ī kapili na waa. Ua mnauia na kahuna kalaiwaa mai kela pea a keia pea o Puna. Ua hooho mai- la lakou: "Ao le lakou 1 hele e hana 1 keia mau waa e kakau nei." Nolaila, ua waiho pu wa'e la no na ' noii ana no keia nmau pohihihi oia manawa a hiki ī ka huli hoi 1 ana o na ahi no ko lakou mau I wahi iho a me ko lakou mau ma | kaamana. | £ huli hou kakou a nana no

kahi keiki hookalakupua ia mau la. Ua hele no hoi a kahikole ka La, ua ala mai la o Kuaialn, a makaukau na meaai no kona pa ina, a i ka pau ana o kana paina ana, haule aku la ooihe, pau ka ooihe ana, kulakulai, pau īa kaka laau, pauia, hoomaka ka lua, a la laua e lua nei, aia o A.pua ma me Kahue mawaho o ka hala u kahi \ nunui ai na leo, a ī ka lohe ana o ka moopuna ī ka leo o na kupuna, ua hele mai la oia a noho iho la ma ke alo o na kupuna, a ninau mai la"E kuku? Heaha na mea ano nui o keia mau la?" Ua pane koke mai la ke kupunawahine. "Heaha mai aua mei kau e-ka moopuna, ua loaa hoi paha na waa, no ka mea, ua heluia mai nei a pau pono na lau waa ī aihueia ai a me ka wāa~rTu oieeia poe auwaa, a o ka mea nana i kapih a hana a maikai owai la? Ma nehmei aohe i ikeia he mau waa e kau ana, ma keia po a ao, eia ka he mau auwaa. O ko hookapu ana no hoi ma nehi nei, he kapu ia po no ke Akua a ua hooko īa pela. Ina paha oe aole i kau kanawai mai, meia la hoi, ua ikeia ka mea nana i hana keia hana hookalakupua nui wale. Pane aku la ka moopuna ī ke kupunawahine īa Apua. "E kuku, i hookapu la hoi paha īa po no ke Akua, a maha na na Akua no hoi ī huna keia mao auwaa, a na lakou no hoi 1 kapih a pau i ka paa i mea e luhi ole ai oukou i ke kapih ana- Pe hea īa e kuku?" "He oiaio, īloko o kou uuku kaa e īa oe ka poeko o ka noonoo no la mea,, ia makou hoi ua hele a lelo na mho he ole nae ka noonoo ae. Ia oe e ka moopuna, pau īa | mau mea i ka hoikeia imua o makou. O ke kuhikuhi aku ka makou nau i aihue na waa ame ke kapili ana 1 na waa, o ka mea maopopo nae aole nau, no ka mea, he uuku loa no oe Ua pane hou aku la ka moopuna ī ke kupunawahine me na olelo hoomakeaka. "He liihi mai'a hoi paha no kaea, he anahulu la alaila pala, a 1 ole lulii īholena, ua ula o loko, a maha pela oukou e hoohpoi nei 1 na wa apau no kuu uuku aohe o'u īkaika. Na keia mau olelo a ka moopuna i hoopn ae i ka okakala makau i na pepeiao o Apua ma a ninau hou mai la ka moopuna i ke kupunawahine īa Apua. , "Auhea la na hoewaa o olua e kuku?" J'Ei ae no," ī pane mai ai ke kupunawahine. "Ina pela," e olelo aku oe īa laua e hoomakaukau mai 1 kela waa nui ma waenakou i nuu ma ka pola o ka waa e hana a maikai, E olelo aku oe e makaukau laua ia laua īho mamua o

ka napoo ana o ka la i ke» Ja, a e kukulu aku oukou i mau ha lau hou no na waa e waiho ai. i No keia mau olelo a ka moopuna 110 ka hoomakaukau i kaj j waa, ua ninau okoa mai la o • Apua i ka moopuna: | | "Makaukau ka waa a holo' ihea e ka moopuna? ,> j j Pane mai la ka moopuna i ka inmau a ke kupunawahine. "Ua' hai mua aku nei no hoi au i ko'u w<)hi e holo ai, o ka ai-' na o Numealani ka aina i noho | ai o Poloiwahilani me kana mau , kaikamahme A holo oe ilaila, I heaha ka hana? wahi a Apua ī ininau hou mai ai I

| "Eia ka hana, e poalo au i kona mau maka, oia o Hoku a ! me Mahealani ī hlo kela mau maka ona ī mea mahele 1 ka he lu po ana ma keia, mua aku, i kaawalea na ku makai a kaawa ' le na leu mauka alaila, maopopo pono ke kulana helu malama. j E kala mai e ka mea heluhelu e hoakaka fpokole aku kou mea kakau, ua oleloia ma keia moolelo o Kuaialu O ka po o JHoku a me ka po o (,MaheaIani, o ko laua mau īnoa mua, aole no hoi he poepoe loa ehke me ko keia wa e īkeia nei. O ka inoa o ka po o Hoku u wa o Moa. A o ka inoa hoi o ka po o Mahealani o Puaa, a ma ka poaloia ana o na maka o

Poloiwahilani e Kuaialii i kapa ia ai ka inoa o kela mau po elike me ka kakou e kapa nei o Hoku a me Mahealani, no ka moe, o na onohi maka o Poloiwahilani, aole e nalo ke maalo ae īmua o kona mau maka. Ina he legeu ma ka helu o keia manawa ka mamao, a pela [o Kuaialn i maina ai la Poloiwa hilani. Ke au aku oia i ka heenalu ī ka po īwaena moana, e 'ke e mai ana no pa maka nunui mohaluhalu o ua " Poloiwahilam nei ī ka okuku aku o kahi poo.e Kuaialn i ka moana me he wahi hua hmu kala 'la, o kona hoomaka mai Ia no īa e puhi mai ī ka makani mai kona waha mai, o ka hoomaka mai la no īa o na ale kawahawaha o ka moana, a 0 kona hoohuh mai la no ī kona papa heenalu, aia ka palena o Apua, pela īho li ī komo ai ka ukiukiia Kuaialii no Poloiwahilani. Aole oia wale, o ka makani kekahi mea a Kuaialu i ukiuki Ioa ai, no ka mea, e puhi ana o kona hanu | oia hoi makanij*ma na wahi ana e puhi mai mailuna aku o kona mokupuni ana e noho ana, aohe mea ola e pae īlaila he make wale no. O ke kumu wale no keia- o Kuaialii ī inaina ai i keia hookalakupua o ia mau la. E hoi hou kaua ī hope e ka mea heluhelu e nana ai ī na kukai olelo ana a Kuaialn me konajkupunawahme punahele. ' ninau hou mai la ke kupuna wahme i ka moopuna. "E kuu ihaku, pehea la e hiki ai īa oe kel ( holo no kahi o Poloiwahilani, a ] hakaka oe mela, oiai ke lei nei j no oe ī ka pohue?, a he uuku ! maoli no oe e hiki ole ai oe ke hana i kekahi hana oia ano, o J ka pono ina oe e hele o na'Iii 1 na maipaka kaua a me na koa o kou aina, alaila, hiki keia mea he kaua ana me ka hoa paio." j Ua pane hou mai la no ka I moopuna īa Apua. '*No ka īkaika ole no hoi paha o ia poe i ( ka hakaka. Pehea e ikeia ai ka ikaika pela e hana ai, aia ka a nui na koaalaila, hele īke'kaua. 0 ka'u hakaka, he hma no he lima, a ma rtana mai kā eha, pa' kele oia, aka, i loaa no hoi oia ī kuu mau Iima, aia o ka lani kona wahi nohu Ua hoopauia keia mau kukai olelo ana mawaena o laua ma1

muli o ko Apua haupu ana no na hookelewaa, e lohe e laua a hiki hoi ia laua ke hoomalaukau i ka waa, j Heoiaio, ua boomaka\Hc«u< iho la na hookelewaa { na waa jno ka holo ana, a ī hakalia wale no o ka uhi iho o ka a o jka holo koke no ia. He mea ( oiaio, i loa no a napoo kahi La ika ihkai, aia na hooewaa ke ( ku la ma ka aoao oka waa me ka makaukau 1 na hoe ke kalin me na mea kaua a Kuaialii^ Aole no hoi i liuhu iki hoea ana ua eueu nei a kakou me' ko na aahu alii, ka hoe no ma kahi a o ka lwuj>altu «»a ke kahi lima ahe papale mahiole jma kona poo a me ka lei palaoa ma kona a-i. I ka nana aku a na hoewaa, ( he ku īka hookalakupua ka ha- , na a kahi keiki. laia ī hele mai ai a ike i na hoewaa, ua ninau mai la oiai "Ua makaukau anei olua. A he ikaika no olua ika hoe ika waa?" Ua ae aku la na hoewaa, ae, ( he ikaika no ko maua i ka hoe ( waa, aia hoi paha oe a kau ilun'a o ka waa alaila, īke oe i |tc maua ikaika, I loa no apau ka olelo «na a na hoewaa, o ke ken* aku Ia no īa o Kuaialii īa laua e kau iluna a e paa a paa o hina auanei he mea oiaio, ia laua 'a" noho iluna oka waa, oiai no hoi ka waa īuka loa o kahi maloo,he u ana, he kulana ana no ke£oo o ua mau wahi hookelewaalpei kikii ana na a|o iloko o"jjkmwtLha o ka waa, no ka meipia ha pai ae la no o fc.uaiam t Ka waa ilupa a pahu aku la imua a lele aku la oia a kau mahope o ka moamoa o ka waa, a o ke oki aku la no ia o ka holo o ka waa a ke kupaka ae la na hoewaa e ake ana e ala ae iluna, he ole nae ke ala koke ae, no ka .mea aia ka waa ke holo nei, elike me ka lele ana oka malolo iluna o ka ilikai pela holo oko lakou nei waa. Oiai, hookahi no pahu ana mai a i ka waa o lakou nei mai uka mai o kahi maloo, a oia mau no īa e hoio ala. Hele no hoi a ala na wahi hoewaa īwaena moana, ua nalo wale ka aina, aia lakou i kalepo kahi ī holo ai. la Kuaiaiii no ka īke i ka emi mat o ka holo o ka waa, oiai no oia ma ka moamoa kahi i Icu ai a he peku wale īho no ke kapuai akau a me ke kapuai hema īloko o ke kai, ua like ia kapuai wawae i kopeia, me he mau kmi I kanaka la e hoe jna īko lakou mau waa i ka ilikai, a no ka mea, i ka wa o na upoho o na poh wawae oua Kuaialii nei i olepe ae ai i ke kai, a pii pp ae la na okaoka pohaku mai lalo ae o ka moana, puehu liilii na mea apau ke loaa aku i na kopena wawae o Kuaialii. A o kana mau hoe iho' la no ia i kekahi wa ma e holo hookahi oia i ka moana apela nohoi kona mau peahi lima. Aole i pau