Kuokoa Home Rula, Volume X, Number 3, 19 January 1912 — KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua [ARTICLE]

KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii

Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua

Nona ka. Nami, Pah ke Kua Mahina ke alo—lmi i Kana IPO MA NA AI.E KUALOLOA 0 KA MOANA—LOAA 0 LUU KIA KA OHIA NOHO Ī KA MALU 0 KA PUA HMIU\NA 1 KA WAI 0 WAILUA*—KA HI'APAIOLK OKA IKAIKA—Lu 3CUtA NA KUPUA O HAWAI* NKI —HUKIA NA MKA POHI HIHI 0 KONA HaNAULNA.

I ka manawa o Poloiwahilani i klloii aku ta iluna, apau ka inana ana a kahi kolohe a kaua e ka mea heluhelu i kona lele ana, ua ulu ae la kona manao e bele aku ota e nana i na wahi hookele waa ona, pehea āku nei la laua. He mea oiaio, ua hele aku la oia no kahi o ko lakou waa e k va ana, a īaia 1 hoea aku ai ila ila, ua ike aku la oia i n- wahi bos waa h okuu mai ana no iluna, ua ninau aku la ua walu eueu nei a kakou i na hoew.ia. u Ua ala ae nei ka olua iluni, ua ae aku no hoi na w.ihi hoewaa 1 ka mnau a ko laua haku! "Ae, ua ala anei mau īluna." "Ua ala ae nei ka olua," walu a Kuaialn i hoopili olelo aku ai: * Kai no hoi, ua olelo iho nii au ia olua e moe malu tio olua iloko o ka waha o ka waa, a na'u hoi olua e hoala eia ka, ua ala ae nei olua iluna?" Pane mai la no hoi na wahi ka olelo ana mai ) ko laua haku. "Aole paha hiki la maua ke moe īhoilokonei o ka waa, oiai e hoonaueūeia ana ka ama nei a naue pu me kahi waa o kakou, uiki ole la maua ke moe iho, hoi iho no hoi o ka nunui lauua oleo ko olua mau leo, a na īa mau-kumu ī hoala ae nei lā Tpaua ? a Oia īa au e ikg flia} la § ka inaua moopuna haku e okuu aku nei iluna." Ua nmau hou aku la. o Kuaia lu 1 na wahi hoewaa; "Ina pela uai ke iho nei ka paha olua i ko maua kupapa ana iho nei me kela kanaka?" Ua ae aku la no hoi na wahi hoewaa. "Ua ike aku nēi hoi maua, a oia a oia ka maua i kamakamaiho īho nei no ka nuiv kou ikaika. 0 ka īkaika paha u la ke kilolia ia kela kanaka nui i ka lewa lam, ai aku nel la ī he?" He mea oiaio, ia 1 Ku&ialn ltia e hakaka ana, ua ala ae la Uii mau wahi hoewaa nei a "okuu lluna, a n?na aku la \ ka laua kupapa mai a hiki wale no i 1 ke kilona ana o Poloiwalnlani iluna, Ua hlo īa i mea na kua e īnumki aku ai a īnnniki mai me ko olelo ana iho ia laua wale īho no. "Aole keia o ka īkaika a kae mai e loaa ole ai ka lua a kaua e }ke nei i ka īkaika, a ola no hoi ko kakou mau īwi, a oia ka kaua hana e hoi aku ai -a kaao a}cu ī ko kakou poe " "Ae no hoi," wahi a kona ko i pane nui ai. Aia hoi kaua a pae aku i ka aina a kaao aku kaua 1 keia moolelo, a o nei na olelo a na waln hoewaa mamua o ka hoi ana aku o Kuaialn a hui kamailio ai e like meia i kamaiho īa ai maluna. Ina pela, mai kamailio iki olua 1 keia mau mea a olua 1 i})o ngi ke hoi aku kakou Ae ap aku }a no hoi na hoe waa i ka olelo a ka moopuna. "Ae aole mau e olelo wale aku i na kakou e hoi aku a pae

1 ka a»na: Ua ae wale aku la no na wahi hoewaa no ka maka'u } ka make" , "Ina pela," wahi a kahi keiki i olelo mai ai "Eia ka'u kauoha hou la olua, e moe ho« olua ilokookawaha o ka waa, a na'u maoli no olua e hoala aku, ao k! mea o olua e ala ana a hoolohe ole i kun olelo, o ka aina no keia noho īho " Ua ae mai la no na wahi hoe waa i keia kanawai ī kania maluna o laua Nolaila, haule hou iho la na hoewa hiamoe Ia laua 1 hiamoe ai, ua hele aku la o Kuaialn īloko o ka hale o na Huihui e hiamoe nei. Kilolu īho la oia 1 in oiwi kiJno o na u'i o Nuumealani, he | u'i 10 no e paa ole ai ka ni!}nao hoohihi o kahi poe a e hoohai niaoliai no, ina oia poe u'i a ī keia wa, ke kuko nei o mea ma. Aole'o Kuaialu wale no kai īke, a pakele ai mai pau 1 ka aumeume īa e Joe (Mea Kakau) a ua nana wale iho la no ua eueu nei o Apua a" ike i ka nam o ka Papa o Maukele, a puana ae la oia i ke mau olelo. "U'i no oukou," a kamailio wale ihola no laia iho. 0 ko oukou mau papahna, ua hke ka ula me ka pua lehua o kuu aina, 0 ko oukou mau īh ua like ke aiai me ka pua o kal)inalo, a au we ae la oia, me ka hooho hPU apa o kona leo; "Auwe ka nani e!" a hooki pu wale I ho Ia no oia, oiai ke koli kpkui e a ana.no ma koua x lima akau, a haalulu ae la ua eu eu nei a kakou a haule aku la ne koh kuki mai aku " a pio iho la ke kukui a poeleele ae la o loko o ka hale." - Aohe no be eueu ae o keia poe kaikawahlne, oia moe maikai no, a no ka mea, ua luhi no 1 ka hooluhiia e ko lakou makua kane a oia no ke kumu o keia hiamoe loa, Noi&ila, lalau iho la oia 1 kekahl kaikamahine, a me he mea 'ia oia no paha ka mua, a hapa? &§ la oia a lawe mai la a hookau iho la iluna o ka nuu o ka pola oka waa, a pela oia i hapai pakahi ai īa lakou apau īluna o ka waa. Ika pau ana, ua huki ae la a oia i ka hoe mai ka lepo ae a hemo a hookau īho ,la Uuna o waa, a oiai na hoewaa e hiamoe ana no, a ua panee aku la oia i ka waa a lana ī ke kai, o kona pahu mai la no īa me ka īkaika a o ke oki mai la no ia o ka holo o ka waa ? e like me lel§ ana o ka piapu ke lcayaheahe īluna oka ihkai i k& la I malie, a kamau no hoi ke kope' a kona mau wawae 1 loko o ke' kai Oke kope ana oka hui- 1 la ona mokuahi he hapa, a o ka īanei kope ana, lele hilu ka lehua o kapuahi 1 Hele no hoi a oili ka Hoku Loa, pae ana lakou nei i ke awa pae o Apua, elike no me ka ika ika oia holo ana «īai o lakou I ka moana, pela no ka īkaika o ka holo a kau ana- ma ka puka oka hale o Kualalii.

Lele ae la no hoi oia iwaho Jo ka waa, a o kana maua ia ma | nawa, oia no kona hapai pakaha hoii ana ī ua poe kaikamahine nei iloko o kona halau a ma ka punee i halii ia me ka poe pololnnalo o Puna a me na kapa paupau ouholowai olaa i puia i ke *la me ke onaona a hoomoe iho la i ke kaikamahine mua, apelā lakou 1 hoomoe pakahiia ai a pau lakou he ehiku. Ehiku lakou, ehiki hale, koe ekolu hale no Kuaiahi, a oia no na hale i kapaia he Mu-a. I ka pau anu o na malinini a Kuaialii maluna o kahi moe, ua hele aku la oia e hoala i na wahi hoe waa, a i ko laua ala ana ae, ua ninau mai la na wahi hoe waa i ka moopuna. "Eia la kakou ihea?" Pane aku Ia ka moopmia. "Eia kakou i ka aina, o ka'u mau mea ī papa ai ta olua e paa ko olua mau waha a mai ho īke wale ī ka olua mau mea ī īke ai, ua ae mai la no hoi na wahi hoewaa " A pane hou aku la o Kuaialu. "O uhoi a mai walaau wa le aku, a hoi aku la na wahi hoewaa no ko laua mau hale a hooponopono iho oia 1 ka waa ma kahi i kau muaai, a hoi aku la no hoi no kona hale Halawai aku Ia o Kuaiahi me k.e kahu hanai o |Keakakilohi, a oiai ua makaukau ka meaai no īa kakahiaka, a noho iho la no keia a paina, a liuliu wale ka na paina ana, ua olelo aku la oia ī ke kahu hanai: "E Keakakilohi, he mau malihini ka kaua ehiku ko lakou nui, a e malama loa oe īa lakou 1 ka ai a me ka ī'a 1 na mea no apau ehke me kau malama ana īa'u, ke lohe mai la oe i keia mau olelo a'u ia oe, a eia hou kekahi, mai hoohuikau oe ia lakou ī kahi hookahi. E pama no lakou īloko o no lakou mau ha Je pakahi īho, a mai ae oe e hoo huikau ia lakou ī kahi a e kuhikuhi pakahi oe i kela ame keia o lakou 1 ka}u e auau ai a koe no ko'u kiowai auau, mai hoauau oe la lakou malaila, a kapu na poe apau aole e hookoke mai i ko kaua wahi nei. E wae ce p e opio puupaa o na kaikamahme u'i o ko kakou nei poe opiopio a hoono ho i poe kahik, a e hoomaemāe ī ko lakou noho ana, apela oe e wae ai ī poe kane opio na lakou a e lawe i mau meaai na lakou, a o kau hana o kc kuhikuhi i ka lakou hana, a o na mea e kue ana. i keia mau kananawai, he make ka hopena, i lohe oe. Ua ae aku no hoi ke kahu hi nai i ka manao o ka maopuna a ma ua lohe oe e malama ka pono a ke hoi nei au e hiamoe, a nalo aku la o Kuaialn no loko o kona halau e hooluolu ai, a no ka mea, ua maamaama loa ae la ia manawa. E waiho kakou ia Kuaialii e hiamoe ana, a e naoa ae kakou no na kaikamahine malihini a 0 na u'i hoi o Nuumealani, a pe hea ana la lakou. Oi moe hoi ko ua poe kaikamahme nei-a kahikole ka la, a puoho ae la ka niua lqa 0 |akQU ae la dt noho lluna, i nana 1 jho hoi ka hana t kona wahi e j moe ana, eia ka oia īluna o ka moena kahi i noho ai, a o ,ka uhi waho loa o kona kuina e uhi a he kapa hulu 00, a hom pu aku la oia 1 ka moani ' aala mai o ke kupaoa, ke ala o 'ke kupukupu, ka maile, ka le--1 hua ; ka hinalo a me na aala \u 1 ke ole īio apau, a puia maoh no 1 p loko o kona hale i ka ala oia ' | mau la, a ke haohao pu ala oia L ( i ke kani mai o keia ma mea ka * ni, oia hoi, kajpahu, ke kaeke, ka hano, a. ulu pu ae la ka ma-

nao ninau iloko ona. I "EU la wau īhea la i kem I wa, he moeuhane wale no paha keia a'u e ike nei, a i ole he hi- | h'o wale i,ho no keia mau mea ( apau imua ona >a wa, a ulu pu ae la iloko ona ka pahaohao no kona mau pokii a mo ko l.ikon makuakane leo nui, a hoounanna ino no hoi, ka mea a lakou i kau ai ka weli maka'u i na manawa apau, a he mea pahaoliao ( īau keia hele olei.i mai e uwa e ( ua makuakane nei o lakou e hoala pakahi ai ia lakou e hele e hoomakaukau i Ka l.ikou mau mea e paina ai o la kakahuU,' a ua hlo keia mau mea apau e hoouluku ai i kona noonoo, aka, ua hiki ole nae laia kc alo ae, aia ke aloha īloko ona no na pokii Nolaila, ua ku ae la ae la oia a holoholo iho la īloko o kona halau, a ke mahalo wale Ia no oia 1 mea apau ana e ike nei O kana ninau nui, eia Ia wau īhea? a pehea la wau 1 hiki mai ai 1 | keia aina, a hoopau wale īho la no oia 1 keia mau noonoo ana, mamuli o ka oih ana mai o kekahi wahi kanaka kuapuu a ku aua imua ona me kona aahu ka pa hulu manu liwi Polena, a leu nou mai la uia nei, a peahi mai la na lima o ua wahi kanaka nei īaia nei e hele aku mahope ona, a hahai aku la ho keia me ke ano maka'u, a wehe aku la i na pani puka e komo aku ai e auau iloko o Jce kiowai a me ka hele e hoomaha no ka wa mai wahine (oia ka hale pea) ka ha le hoahu o na pa-u, ka kihei ka pa olena, puakai, ouholowai, ka, mahuna, ke kopala apela ka ha-, le o na moena e waiho ana, a! ke alakai nei o Keakakilohi e hooikeike 1 keia mau mea apau | i īke ke kaikamahme malihmi a hooponopono nona iho. J Ma ke kuhikuhi hma ka olelo ia wa a ke kunou ana ( no hoi, a ua lilo keia mau mea ( a ke kaikamahine e ike kei imea. hauoli loa nona, aia pu no llako ona ka nlnau, pehea la o'u I mau pokii. | O keia mau hale, aia wale lakou apau īloko o ka pa kiekie e īke oleia aku ai o waho o ke, kahua akea, a īke puia 2 a ku na. kanaka i ka holoholo ae. Ua pau keia mau hale i kē ku hikuhna l ke kaikamahine mali- j hini, a hoihoi hou aku la oia i ( ua koiklmahine nei iloko. o ko-, na halau e noho ai, a hele aku la no o Keakakilohi i ka lua o no kaikamahine malihini, aelike] me ka pahaohao o ke kaikama-| hine mua, pela no ka hoohuoi o keia kaikamahme, a na ke komo ana aku o kahi kanaka kuapuu 1 hoopau ae ī ka naiuea o kona nooonoo, a kunou aku la ua wahi kuapuu nei ī ke kaika-j mahine mahhiai, a ani peahi. aku la kona lima e hahai aku ( mahope ona, a hahai aku la no hoi ke kaikamahine malihini ma hope ona. j Pela oi a ī hele kuhikuhi ai t na malihini a kana hanai ī kau , ' oha ai iaia apau lakou ehiku 1. ke kuhiknhiia noko iakou mau ! hale aahu a me na wahi , auau no hot, j | Ma keia mau hale, aole ī hoo huikauia na hale moe, na hale hoahu o na kapa, apela ka hale e ai ai a me na wahi e luana, na wahi lealea o keia poe kaikamahine, apau keia mau mea ī ka hoomakaikaua imua o lakou, ua hot aku la kahi kuaouu no kona hale, aia hoi ua makaukau ka ai ka i'a a me na mea ai no apau p pno ai ka puu o na malihim m«pua o ka lawe»a ana o na meaai imua o ua poe kaikamaRine nei, Ua hoouna aku Ja o Keakakilohi he mau kaikamahme puu paa jke kane ole ī kauwa lawe

lawe na kela a me keia kaikama hine mahhini ī mea koku.i ī.i iakou Ua hele aku la keia poe kaikamahine kauwa lawelawe nu ke alakai ana a kalu kahu kuapuu, a ua a'oa'o mua o Keak.ikilohi i keia pcxs kaikamahine la welawe, o hana lakou me ka ma 1 e a me ka oluolu miua o neia fX)e kaikamahme mahhmi, a ua hwkoia no j>eU. A pau la hana 'ana, \ia hoouna aku o Keakakilohi he poe opio u'i ona keiki kane i iko ole i ka hana hewa, a oia na ai- j puupuu a keia poe kaikamahine, j a ī ka wa e ai ai keia poe kai-! kamahine, aia he poe hula'e haa ana īmua o keia poe kaikamahitie, o *na kaikamahine opiopio wale, a pela no na poe hookani hano, a kaeke pahs, a ī ole pai pahu Ua hlo keia mau hana a Kea kakilohi i mea hoohauoli i keia P°e kaikamahme, apau koke-ai ko lakou manao kaumaha a hoo huoi no lakou īho. Oka mea apiki nae, aole lakou ī noho like a ike aku hoi ka hi ī kekahi, he okiloa, F ua noho ae no īa nona iho, apela no hoi lakou pakahi apau, aka nae hoi i hookaawaleia lakou pela ī ole e ulu mai na manao naoi a hoo huoi no lakou īho, apela lakou ī malama ia ai me ke kapu ame ka ihuhi kapu e kahi eueu a kakou, a o ka mea-apiki, aole like loa ka olelo a keia poe kaikama hine mahhim me ko Hawa.i nei, a he paewa iki no, a oia kekahi hana a ua poe kaikamahine nei ī hoonohou ai e a'o ī ka olelo i na mahhini. E na makamaka heluhelu, eia keia poe kaikamahme malihim malalo o ka Kuaialii malama ana me ka maluhia, a ke ma halo nei lakou ia lakou pakahi īho no ko lakou kaāwale ana mai ka malama ana a ko lakou makuakane hanaino la lakou, a ua oi aku keia malamaia ana o lakou me he mau alii nui la. F waiho kakou i na kaikama hine mahhmi malalo o ka malama'ana a Keakakilohi, a enana ae kakou maluna o kahi eueu a |kakou, oiai oia e hiolani ana ma kona wahi moe, aua loaa aku la iaia ma la moeuhane ana ona he kaikamahine u'i ana i ike olei ai mamua, ao na kaikamahine u'i hoi o Nuumealani kana ī ma nao ai o lakou ka u'i, eia ka, he he pale haln ko lakou u'i no nei u'i aianei ejke nei. 0 ka Tnea apiki ma keia ike ana ona ī keia kaitamahine aole { maopopo īaia kona wahi ī noho ai, o ke ani peahi wale no o kona mau hma laia nei e hele aku ame kona minoaka wale mai no, a oia wale no kana ī hoomaopopo a nalo aku la mai ka īke ana aku a koha mau maka, a o kona uhane kai hahai aku mahopoe o ua kakamahme nei a hiki ī kona ike ana aku 1 ua kaikamahine nei 1 ke kau ana aku ma una o kekahi waa a holo aku la īluna o ka moana kai akea, ame ka huh no o kona alo, a nana ( mai la no iaia nei, me ke ani pe ahi mai noj~ko lanei uhane. | Ku aku la no hoi ko īa nei uahane mauka aku nei o ka aina a hiki i ka nalo ana o ua wa hi waa nei mai kona īke ana aku, a olelo iho la no kona uhane īaia īho: "No ke kai ka keia kaikamane, kai no hoi no ka ama nei, a puoho ae la oia mai kona hiamoe ae. gof- (0 nßnn mai i keial 0 ka Nupepn KUOKOa HOMK RUMA he Hiwahiwa na La Lahui, n kohu nn olelo o ke l'oo o ka Nupepa A ī makemake oe, e kauoha mai i ka Luuahoohana Jo«eph Kamainaiulo, e hoolako īa aku no me ka hikiwawe loa. I