Kuokoa Home Rula, Volume X, Number 8, 23 February 1912 — KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua [ARTICLE]

KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii

Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua

KA NANI, PAU KE KIJA MAHINA KF. ALO—IMI I KAMA j IPO UA NA ALE KUALOLOA 0 KA MOANA—LOAA 0 LUU- ' KIA KA OHIA NOHO X KA MaLU 0 KA PI)A HAULANA I KA WAI 0 WAILUA—KA Hi'AIWIOLE OKA IKAIKA—LU" J KUIA NA KUPUA O HAWAIĪ NKI—HUKIA NA MKA Pemi- | Hllll 0 KONA HANAUNA. j

Ua kahea hou aku la ko ianei ahane ika wahine ui me na īoewaa e hoi no kona wahi. 0 ta ramoaka hoomahie wale mai 10 me na helehelena ake ano makona ole, o ko lakou kau~hoimo ia maluna o ka 1 waa a holo aku la i ka moana! ku.akea, a ka makani e pa pukiki ana me na \vrli puahiohio, aana e hookuakea ana i na ale a kupiktpiki-o ae la, a hlo i mau kaoo neepapa a na ale No ka ike o ka uhane o Kuaialn i keia ino nui a me kona manao aole e pae maalahi ana na poe o luna o keia waa. i ko lakou wahi e holo 'la, ua lalau iho Ia oia ī ka papa heenalu kau lana ona ia "Papakahoia" a o kona kau ae la no ia a liahai aku la mahope o ka waa e pa'la ina ohuku ale mamua 011 a. Elike me ka ikaika holo ana e uhal aku nei mahope o lakou, a pela no ka waa e lele puao ala mamua ona O na up-i ana a Kuaialii e lihi launā" aku ana oia mahope oka waa, a ua HIo ia mau upu ana a ua eueu nei i mea ole, oiai, ke manao mau aku la ka waa oka wahine hoo kaUkupoa ma\ iau aku„oiai na lima mikioi o ka wahine e eueu mau ana kana hoe imhope*o ke kipola o kona waa, pohoia ala ka pea e ka makani wihahiu, a na ta mea 1 hooi aku i ka holo o ko lakou waa, a aneane e pili launa ole aku o Kuaialii mahope o lakou. Ua lilo nae ka mamao loa o ka waa mai laia aku i mea nona e hoonaukiuki loa. ai. O kona īkaika apau e kupaka nei me bo na manao o la 1« hoi ka mea e ike liht aku ai t ka 'helehelena o ka tvahme ui, be oki'oa, ua nalowale akti la ka waa mai laia aku

he aina maikai laula, a e loh e ana no kona iihane i ka leo uwa uwa o na kane a me na wahme, a na ja mau leo uwauwa i kono mai laia e hoohuli ae i kona papa heenalu no kahi o na ]eo hau : oii ana e lohe nei, ua pau ae la ko ianei manaolana no ka waal a o ia ke kumu o ko lanei hoohult i koaa papa heenalu ma kai hi ona teo hauwalaau ana e 10l he nei I M.imua nae hoi oka lele loa ana ak» o kakou no niua, e we-| hewehe iki aku kou mea kakauj i ka uhane o K\uiahi i kokoke aku ai no ka īke ana aku i ke ' kuahiwi o Kauai e oleloia nei o Waialeale, ua holo mai la ke ala o k.i ha!a, ka lehua, na lau nahele no hoi o ke kuahiwi a ko lanei mau pukaihu, a na la mau ala waianuhea a janei e honi nei ma ka moana, kam iho kajia kaniuhu, a puana ae la oia 1 nei|

mau olelo"Kuhi hoi au o ko'u aina wa Ie no la hoi ka puia o ka moana i ke ala onaona o Puna, eia no ka hoi kēia moana aala a'u e honi nei o keu aina "

He mea oiaio eka makamaka heluhelu, o keia moolelo o Kuaiahi Ika wa kahiko o neia mau mokupuni, e ulu ana na ulu nahele mai ke kuahiwi a pa īke kai, oia no na ha'a, na ohia, ke koa a me na launahele no apau, na laau aala o na pua a e helelei ana na pua hala iloko oke kai, na pualehua, na lau paki, na pala, na kupukupu na mokihaija a me na pua aala no apau, a pela ī holo aku ai ke ala mai ka ama,aku a ka moana ana nawelelau makani e lawe (oa aku he mau legue ka loihi ma ka helu o keia wa.

A pela 1 honi ai ko Kuaialii uhane no ia mau waianuhea ab ans e honi nei, a e hult hou ae kakoii ma ke ala po/olei. Oial oia mawaho pono o Wailua, Waipouli a me Kapaa, a hala ae la o Waipouli, ike aku la oi» i ka nani o Kapna i ka ulu roai [o ke kupukupu aala kupaoa, ka mamania akiaki,ka mauu,pilipili u!a, a ke haki la na nalu o Kee kee, o Makaiwa/a ilaija %ia"alifi kane-a me na alii wahine ka*hi heenalu ai me na kaikaipahine i Olopana, o ia o Luukia, ame kona mau kaikaina, oiao Maile Kaluhea, Mailepakoha, Mailehaiwale a me Mailelauhi, ano! lakou keia mau hookanikani a pihe a ianei e lohe nei.

Aole nae ko uhane ī kuemi i hope akuihe ae hoj, aka n\e, ua hoomau aku ta oo kona uhane i ka uhai ana mahope no oka waa, laia ( no e nanea ana ī ka holo o kona papa heenalu a me ka poe iluna o na aie, ike aku la oia ika okuu mai o ke kuahiwi o Waialeale mamua

pono mai manso ae la kona uhane, he aina ka fmamua ona, a noonoo iho la oia me ka nmtu ana iho o kona uhane iaia iho. "Owai la keia ama?" Aole i huliu, īke hou la oia he puu, o ja no ka puu o Ha upu, a e ki>mai ana hoi he lah ni pa!i mamua maj o kona alo, aohe keia he pah okoa, aka, o ka puu no ia o Kalalea, a ī koīanei kokoke loa ana aku ī ka' aina, īke aku la ko lanei uhane i ka nam o ka aina i ka waiho mai mamua ona. 0 ka mea kupanaha nae, aohe ona ike hou aku ī ka waa, kona makamaka hoi ana e uhai holo nei, a olelo wale iho Ia no oia iaia iho: "Eia U wau ihea, a iheala wau e hoaa aku ai?" Ua kokoke loa keia no uka e waiho mai ana ke kahawai o Wailua mamua pono o kona alo, aia ho> ma kona aoao akau

laia i kokoke aku ai t kuann-i lu, ua halawai mai Ia ka jke a kona maka me keia poe kaika-' mahine, a 1 ke ku ana mai o ka nalu mua, ua hoomoe like aku| la lakou i ko'lakou mau papa heenalu, a Dae like mai la lakou I i ka nalu, a no ko 'ianei i ko ( la jkou Ia pae i ka nalu, ua paelike | aku !a lakou la oaUi hookahi, a ua lawe ae la nae Jceia i ko ianei kulana ma ka lihilihi o luna loa o ka nalu, oiai 'ka nalu role 1 po'i iho, e haaleale ana no, a o la ka ianei wahi e holo ana 1 k* lala a e hoi ana i ka truku.

0 ke kulana hoi o Luukia, a ia malalo pono o kahi o ka uha ne o Kuajalii e apa nei, a o kona mau pokii no hoi, aia no lakou ke pae ae la riu ko lakou' aoao, ao ke kuiana a lakou e pae nei i keia nalu, o ia no ko lakou manao ana e huli hoi no Wailua mai ke kulana heeinlu aku o (Keekeeomakaiwa. Ia lakou e pae like nei, aia ko jUka poe ke uwa nei, ke kani • nei ka. pihe uwa hauoli, a hooho puaelaia manawa hookahi i na leo minamina no kekahi ker e kau pono iho la maluna o ,na kaikamahine kapu a OlopaJna, ano ka mea, he make ke jkanaka ke a'e maluna o ke a-ka o Luukia, a o keia mea heenalu hoi, aia ke kau pono iho la maluna o Luukia, a o iakekahi ku mu o keia uwauwa o na kanaka mauka o ka ama, oiai o Luukia' e hoi ana ika lala, ua huli aku la ko Kuaiahi uhane a hoi i ka | muku, ake hoi mai o Luukia Ino ka muku, a hoi aku la no | hoi keia i ka lalia, a hui ma kajhi hookahi, alaila, pae hke aku ' I la laua nei

o kona hoomanao ole ae i kona hoa e lana aku ana ma- ■ waho o ka nuku o k* muhwai o Wailua. I ka uhane o Kuaialn 'e nana hoomau nei no ka ui o Wailua, ua ike aku la kona uhane he elua mau kaikamahine i k.» oili *na mai mailoko mai ok* hale alii o Luukia, a hoopaa ae la ī i kona pau puakai, a na īa mea ī i hoopii pa kauna aku ika ui o | ka ohia noho i ka malu o Waii lua, a nalo aku la īloko o kona ■ hale, a e huli ae kakou a nana i no na pokii o Luukia. • l Iko lakou pae aru no uika o ka aina, ua hoopaa koke ae la o Mailelaulii i kona pa-u » holo koke mai lai ka lihi kahakai a peahi mai la kona hma ī ko Ku(aialii uhane a lakou i pae like mai ai ī ka nalu Na ianei ka peahi, ua hookokoke aku la ko Kuaiain uhane ma kahi a ua kaikamahine nei i peahi mai ai īaia. Ua olelo mai ia o Mailelaulu i ko Kuaialu uhane: J U E pae mai luka nei, a hoi aku i ka hale e ksmau wahi ai

O ka mea apiki nae, aohe he ekemu aku o kekahi i kekahi, a i kekahi manawa *a Kuaiahi e 1 hoi ai i ka, muku, a bui aku la oia me kaikaina o Luukw a hehe ae la'ka lakou akaaka, a pela ihb & lakou t pae at i ka nalu a lakou e hee nei. Ia Kuaialu e heenalu pu nei me na ui o Kauat, aia no ka pu nohu ua hoko ke pio )ho la ma luna o ko i?nei uhane e heenalu J nei, me he kino kanaka maoh la hoi a keia poe kaikamahine hoi a Olopana e manao kuhihewa net, he kmo kanaka maoli no,' eia ka he kmo eepa. J Ua pae aku !a (xbuukia 1 ko- ' na kiowai kapu, a pae no hoi na poku \ ko \akou kiowai kapu, a 0 īa no kela wahi mauka iho o ka uwapo o Wailua i keia wa.' 1 ka wa mamua, he hamaina nut ka waha o ka muliwai o Wailua ia wa, a maluna o ka waa e holo ai a pae ma kekahi j aoao, a he haki loa no ka nalu a pae iloko o ka muliwai o Wailua a pela no i pae loa ai Luu-. , kia iloko o ka muhwai a kokojke i kona kiowai kapu, a 'i kapa | ia keia kiowai o "ke Kiowai Ka« I puoLuuWa." j No ko Kuaialii uhane hoi, ua ( hoolana aku la no oia mawabO| o ka nuku o ka muhwai, a nana akn la i ka iuu ana a Luukia i. ika wai a oili ae la mai loko ae 0 ka wai a pii ae la mahai o ke' klowai, akahi no ko Kuaialii \ihane a ike pono i ka ui o keia kaikamahine, ke hele ala a hke ka ula o kona mau papalina me ka ohia noho i ka malu, noka nani o kona ili, ua like puia me kal memele o ka pua o ka hau e luhe.atiama kela a me keia aoao o ka muliwai o Wailua,' me kona lauuho loloa i- hele a pa i kona mau kapuai wawae, a no kei* ui a kona uh>ne e ike maka aku nei, ua (pii ae !a ke ahi wela o ke aloha a ti\e ka ma kemake iaia e pae no uka o ka aina, ina nae hoi he wahi kunou, a i ole ani peahi mai la hoi ka kona hoa heenalu iaia e pae aku no uka o ka aina, he okiloa ma na ano apau, no ka| mea, ua uhi ja iho la o Luukia e ka manao nunuhn a huahua no kona mau pokii, oiai lakou e pae like mai ana 3 ka nalu, a keia poe Maile i akaaka ae ai i ka wa o lakou i hui ai me ko Kuaialii uhane heenalu, a no ka hehe o ka aka o keia poe Maile 1 ka wa a ko Kuaialu uhane i olelo aku ai īa lakou; "Nunui no ke oukou mau kikala e neia poe kaikamahine heenalu" A ua hlo ia mau akaaka ana a lakou t kumu-no Luukl* e nonoh'ia ai, a o ia iho la ke kumu

ai, a e hooluolu pu hoi 1 kahi pauku kino?" 1 Un pane aku la ka uhane o kahi hookalakupua eueu a kakou ike kaikamaliine- "E ka mea a'u i aie nui ai, e kala mai oe ia\i, oiai, he huakai aukai ka'u no ke kai loa. Ua makemake au 1 lei mokihana no'u me 0 na papahi lei hala o Kaue a'u 1 au mai la i ke kai."' I Ika lohe ana oke kaikamahi ( ne l keia makemake oka uhane 0 Kuaialii i Jei mokihana me o na lei hala, o na hala o Naue, 'ua pane koke mai la oia i ka uhane o Kuaiahi: "Ua loaa ko makemake, a e kali oe pela, e hoi ae au 1 ko'u hale a lawe au īko lei mokihana a me ka lei hala " j He mea oiaio, īna la heenalu apau o keia poe kaikamahme alii, e kui mau la ana na lei mokihana a me ka lei hala oNaue. J Aole 1 emo la mio ana aku o ua kaikamahine*nei, hi>ea ana me na papahi lei mokihana ame ,na lei hala o Naue I ua kaikamahine nei e ku 1 nei ma kapakai, pae aku la ko j Kuaialii uhane no uka o ka | aina, a hoolei mai la o Mailelau lii 1 na papahi lei ma ka a-i o Kuaiahi ana e tke nei ī ka ui a me ka nani ana ī ike ole ai ,ma Kauai apum, a kona haupo e lelele nei, a ke hoholo ala hoi 'na koii koi a kona puuwai' no . ka nani o ka Papalohi o Apua a me ka Papa opiopi o Maukele e ku nei imua o kona alo, paa ae la na papahi Jei i ka nakn ma lea a-i o ka uhane kanaka o Ku aialii, aea ae ]a kona poo īluna « pane ae la ī ke kaikamahine ana i aie nui ai, a olelo aku la* i "Aole au e poina nou, a e hoomanao oe ma ka po o Kane a me kona ao, ma e hiki ole mai au ia po, "alaila, e hiki mai ana au i ka wa e oili ae ai ka La i ka īlikai, wa oe e īke ai ia'u raa keia pohaku no a kaua e ku nei, a e hoomanao nae oe ia'u ma īa po a ao, a mai hai aku oe ī keia mau olelo i ka nui o oukou, a eia au ke hoi nei." I "E hai «naioe īa'u i kou inoa: a me kou wahi i hele tnai nei?" ī nmau mai ai o Mailelauln ī ka uhane o Kuaialu "O kau ninau no ko'u moa, al me ko'u wahi i hele mai nei O' , Ku ko'u inoa, a mai ka atna mai nei au o Kalahiki, alaila, olelo hou aku la." "Aohe a'u waiwai,' a o kona kau hou ae la no ia malunao kona papa- heenalu." i He imo ana na ka maka, ua nalo ahi la oia i kai uh o Ha« , waii Kuaialii ka pahu hopu. Aole i pau