Ke Kumu Hawaii, Volume II, Number 5, 2 March 1836 — Page 17
KE KUMU HAWAII.
HE PEPA HOIKEIKE I NA MEA E PONO AI KO HAWAII NEI.
"O ka pono ka mea e pomaikai ai ka lahuikanaka; aka, o ka hewa ka mea e hoinoia'i na aina."
Buke 2. HONOLULU, OAHU, MARAKI 2, 1836. Pepa 5.
O PARISA.
He kulanakauhale nui loa o Parisa. Ma Farani no ia. Aia no ia ma kapa o ka muliwai o Seine. Ua mahaloia ia wahi e na kanaka no ka maikai loa o na hale. Ua nui, ua kiekie, a hanohano no hoi na hale. Ua maikai ka hana ana i na alanui.
O na alanui o ia kulanakauhale, 1,142.
O na alanui holopapa maluna o ka muliwai, 19
O na kanaka i ka makahiki 1827. 890,451
O ka poe hanau, i ka makahiki 1828. 29,601
O ka poe make, 1828, 24,557
Ua aiia e lakou i ka makahiki hookahi, na bipikane, 72,590
O na bipiwahine, 14,500
O na bipi keiki, 66,580
O na hipa, 380,730
O na puaa, 85,180
O na mea ai e ae he nui loa.
Ua kakauia e ko laila kanaka na palapala lima, hookahi kanaha tausani i kela la i keia la, e hoouna aku i keia wahi kela wahi. Eha tausani haumana iloko o na kula nui. He nui ka poe naauao, a me ka poe akamai. He nui no ka hana a ko Parisa.
NO KO BORABORA.
LAHAINA, Ian. 8, 1836.
Eia hoi kekahi mau mea a'u i manao ai e hoakaka aku ia oukou, ma ke Kumu Hawaii; o kekahi hana ana a na alii ma na aina o Borabora.
NO KA AUHAU.
Ma Tahiti a me Moorea a me na moku liilii e pili pu ana me laua, i aupuni hookahi, eia ke ano o ka lakou auhau ana.
1. O ke alii nui ia ia ke aupuni, a oia wale no ka mea auhau maoli i na kanaka.
2. Hookahi wale no auhau ana i ka makahiki hookahi. Ua akaka ka manawa auhau; aole e hiki i ke alii ke auhau aku i kekahi manawa okoa; aole e hiki ke auhau pinepine ma kona makemake iho.
3. Ma na kane kanaka makua wale no, e auhau ai lakou. Aole i auhau na wahine a me na kamalii. Aole e hookupu ke kane i kekahi waiwai no lakou.
4. Eia hoi ka nui o ka waiwai ma ka auhau hookahi. I kekahi makahiki, o ka manoi wale no oia ka aila o ka niu, o ka waiwai hookupu ia. O na ohe elua, piha i ka manoi, oia ka waiwai e hookupu ai ke kanaka hookahi.
I ka lua o ka makahiki, o ka pia wale no ka waiwai hookupu. Eono pouna pia ka ke kanaka hookahi.
I ke kolu o ka makahiki, he kapa ka waiwai hookupu. Pakahi ke kapa i na kane kanaka makua; a ekolu anana ka loa o ua kapa la. Aka, o na kane wahine ole, aole lakou i hookupu i ke kapa. I ka makahiki i auhauia ai ma ke kapa, aole i auhau ia lakou; no na mea, aole a lakou wahine nana e kuku ke kapa.
I ka ha o ka makahiki, he puaa ka waiwai hookupu. Hookahi puaa no ke kanaka hookahi. A i ka makahiki mahope iho, hoi lakou i ka aila niu. A pela e hana mau ai lakou. Ma ka waiwai hookahi wale no e auhau ai; aole nae he waiwai nui e luhi ai kanaka.
Ua lilo kekahi mau aina, ma ia mau mokupuni, i ke alii nui. Malaila mai paha kana ai, a me ka ai na kona poe ohua. Aka, o ka nui o na aina liilii, no na kanaka e noho ana no, aole no ke alii. Loaa no ia lakou mai ko lakou kupuna mai; aole no ke alii mai.
Oia ke ano o ka auhau ana ma Tahiti. He alii okoa mamua ke alii, ia ia Huhine a me Maupiti. Aka, ua like loa ko laila auhau ana me ko Tahiti. No ka make ana o ko laila alii, i keia manawa ua kokoke lilo ia mau moku i kona hoahanau, i ke alii o Tahiti.
He alii okoa ka mea, ia ia Raiatea a me Tahaa, a he mau alii ekolu paha, ia lakou Borabora a me Maurua. Aohe auhau maoli ma ia mau moku a pau. Aohe hiki i na alii o laila ke auhau aku i na kanaka. Ina makemake ke alii ia lakou e lawe mai i kekahi mau kapa paha, e kanu i kahi mala, paha nana, ua kokoke like pu kana hana me ka hoolimalima. Eia kana e hana'i. E kalua oia i ka puaa nui, a e hoomakaukau i ai hoi, he nui loa; alaila, e kono aku i na kanaka e hele mai. A oluolu kanaka i ka ai pu me ke alii, e olelo aku oia, i ke kapa paha a i ka mala paha; a e ae oluolu mai lakou i kona manao a e hana i kana hana. Oia wale no ko laila auhau. Ina ae ole mai kanaka aohe auhau.
NO KO RAROTONA.
Ua loaa ia'u, ma Tahiti, Mika Pitimana, kekahi kumu, no Rarotona mai; he pae aina ia, ma kahi