Ke Kumu Hawaii, Volume II, Number 6, 16 March 1836 — Page 21

Page PDF (899.88 KB)

KE KUMU HAWAII.

HE PEPA HOIKEIKE I NA MEA E PONO AI KO HAWAII NEI.

"O ka pono ka mea e pomaikai ai ka lahuikanaka; aka, o ka hewa ka mea e hoinoia'i na aina."

Buke 2. HONOLULU, OAHU, MARAKI 16, 1836. Pepa 6.

 

BERELINA.

                He kulanakauhale ia o Perusia ma Europa. He kulanakauhale nui a me ka nani. E noho ana ke alii nui ma ia wahi. He hale nui kona. Eia ka nui, 460 kapuai ka loa, 276 ka laula, 101 kapuai ke kiekie.

 

O na alanui holo papa 37

O na hale i ka makahiki 1817 7,133
O na kanaka i ka makahiki l825,220,000
Kekahi o lakou he poe Iudaio 3,700
He poe Pope kekahi 4,000

 

                Nui ko laila kula - elua haneri paha a me kanalima. Eha lau a me kanaha hookahi mau haumana ma ke kula nui loa malaila.

                He nui ke kalepa a me ka hana ma Berelina. He hale dala no ke alii; he wahi kuai huluhipa; 300 a keu kaa mea hilo hulu hipa, a me ka pulupulu, a he 27,000 lope ka lakou e hilo ai i ka manawa hookahi. He 4834 ulana lole, he kilika, he huluhipa, he pulupulu, he olona, a me na moena huluhipa, ia mea aku ia mea aku. He nui hoi na hale ribina; 326 kanaka hana lohe lahilahi; 44 hooluu a me ke kuku lole; 66 hale hana wai hooluu; 5 hale hooaeae ko; 4 hale hana kiahi tini i pena maikai ia; - he mau hale hana ipu lepo, a me na hale hana keleawe no ko alii. He mau hale nui kahi e hana ai i na mea gula a me na mea kala, na pahu laau
maikai, i na papale mauu, i na mea hulu manu, a me na loi. He 25 hale paipalapala ma ua kulanakauhale la kahi o pai iho ai i na palapala a me na buke hoolaha ike na na kanaka; 8 ko laila mau hale hana pauda, a me ia hana aku ia hana aku.

 

NO KO BORABORA.

Lahaina, Ian. 13, 1836.

                Aloha oe e ko'u hoahanau aloha, he wahi manao ko'u e hoakaka hou aku ia oukou a me kanaka o Hawaii nei a pau; he manao i na kanaka o na pae moku ma ka hema o keia moana; i ko lakou emi a me ko lakou emi ole

                I kuu launa pu ana me na misionari o Tahiti a me na moku e o kela mau pae aina ninau aku au ia lakou a pau i ka emi a me ka emi ole o ko laila kanaka, a hai ma lakou ia'u penei. I kekahi manawa mamua aku nei, ua heluia na kanaka o Tahiti Ewalu tausani lakou, ia manawa, ma ka helu ana. I keia manawa e noho nei, aole manao lakou, ua nui aku kanaka ia helu ana, aole nae i emi iho lakou. Manao no lakou, he oia mau no kanaka, i keia mau makahiki e noho nei. Pela mai na kumu o Tahiti ia'u. A ua like no pela ka manao o na kumu o Moorea, Huahine ame Raiatea i ko lakou mau moku e noho ana. I ka wa mamua loa, mamua aku no o ka holo ana o kekahi moku haole malaila, ua manao ia, he lehulehu kanaka ma ia mau aina a pau; a mailaila mai ko lakou emi ana a uuku loa. O ka umikeiki, a me ka nui o na kanaka i mohaiia i na 'kua wahahee, a me ko kaua pinepine, kaualokoino, kaua luku wale aku, oia kekahi mau mea i emi ai kanaka. A hiki na moku haole malaila, loaa i na kamaaina kekahi maii mai ino loa i emi hou aku ai lakou. Ua hoolaha koke ia 'ku ia mau ino, ma ka moekalohe; a nui loa hoi na mea ino i pili pu me ua hewa hookahi la. He mau ino e make wale ai no. A mahope mai, kokua nui ka rama a me na mea ona a pau ma ka hooneoneo lea i ka aina. Ike no na misionari i ka emi ana, i kinohou o ko lakou noho ana malaila; a o ka moekolohe a me ka rama na kumu o ka emi ana a lakou i ike ai. 8,000 kanaka paha ma Tahiti i keia wa e noho nei; a he 10,000 ma na moku e o Borabora. Oia na wahi kanaka e oia mau ana, ma ia mau aina, i keia manawa e noho nei. No ka lanakila iki o ka olelo a ke Akua, pau ka emi ana o lakou; aole nae i hoonuiia 'ku lakou a mahuahua. Oia kuu manao hoakaka no na kanaka o na aina o Borabora.

KO RAROTONA.

                I ka loaa ana mai O Mika Pitimana ia'u no Rarotona mai, (he paeaina ia, 700 milo paha, ma ko komohana hema aku o Tahiti), hai mai la oia ia'u i na kanaka olaila: Ewalu tausani kanaka ma Rarotona wale no; a ewalu tausani ma na moku e o ia pae moku. He umi paha aa moku puni malaila. Atiu, Aitutake, Mauti, a me Manaia, na inoa o kekahi mau moku. Ua kokoke like pu ka lakou olelo me ka kakou, ma Hawaii nei. Ewalu makahiki ka noho pu ana o na misionari me lakou, aka, ua huli o mai mamua lakou ma ka olelo a ke Akua, i ka lohe i kekahi mau kumu maoli, no Tahiti aku. Pau na marae (o ko lakou heiau ia) i ke ahi. Eia hou hoi kekahi mea o Mika Pitimana i hai mai la - he mea kupanaha loa no – he mea kamahao la, ea, akahi no o loheia e kakou, ma keia moana o Pakifika nei. Eia no ua mea kupanaha la. I keia mau makahiki e noho pu ana la na misionari me lakou, ma Rarotona, e hoonuiia'na kanaka olaila, a mahuahua; a ua hoonuiia mamua hoi paha o ka hiki ana o na kumu malaila; aka, i keia mau makahiki, ka ike ana o na kumu i ko lakou hoonuiia. I ka makahiki 1830, ewalu tausani kanaka ma Rarotona. Ia makahiki no, loaa mai la ia lakou he mai ahulau ino a ikaika loa hoi. Make emo ole kanaka. He kuni ka mai, wela loa me ke kuli. Loaa i kanaka i ko kakahiaka, a, i kekahi manawa, aole e po ka la, a make io no. Hookahi tausani i make ma Rarotona wale no. Ehiku tausani ka i koe e ola ana. Aneane mehameha ka aina i ka nui o ka poe i kanuia. Aka, i keia manawa e noho nei, aole kawalawala iki kanaka i ka make ana o ua tasani hookahi la. Ua lilo na kamalii i kanaka makua; a ua like no ka paapu o ka aina i kanaka me ka paapu o lakou, i ka makahiki 1830. Ewalu tausani no, ma ka lakou helu ana, i keia manawa.

                I keia mau makahiki e noho pu ana na misionari malaila, ua helu pono ia na mea i make, a me na keiki i hanau mai. Ma na malama eha e hoakaka mai ai na 'lii a me ka poe nana e kokua ma ka helu ana. Ma kela aoao o Rarotona i noho ai Mika Pilimana, i kekahi mau malama eha, ua hoakakaia mai eha paha, elima paha na mea i make, a he kanaonokumamaono na keiki i hanau. Ua hoakaka pinepine ia pela; a pela no ma kahi i noho ai o Mika Buzacota; he misionari okoa no ia, ma kahi aoao o ia mokupuni hookahi. Ma kahi aoao o Rarotona, he aina mahuahua iki - hookahi tausani kanaka malaila. Ua like pu ko lakou nui me ko Lanai; a penei ka lakou hoakaka ana mai, i kekahi manawa, hookahi wale no i make, a he kanaha na keiki hanau, ia mau malama ehu. Manao na misionari, he papaono paha na keiki hanau i ka poe make ma ia mau aina a pau; a nui loa aku paha na keiki hanau. He nui loa na kamalii ma ia aina. Hookahi tausani a me na haneri elima, (kokoke hiki aku i na lau eha,) ka poe