Ke Kumu Hawaii, Volume II, Number 6, 16 March 1836 — Page 22

Page PDF (833.49 KB)

22 KUMU HAWAII. (MARAKI,

kamalii kula pu me Mika Pitimana kane, i ka la kapu, a ma na la noa no hoi a pau, mai ka po akahi a ka po aono.

                I kuu lohe ana i keia mau mea, kahaha aku ko'u naau ia mea kupanaha. Ninau aku la au i ka mea nana i olelo mai, Ea, nohea mai ka emi ana o kanaka, ma Hawaii, a me keia hoonuiia e ko Rarotona? I aku la hoi au, He nui no na mea mare, ma Hawaii, a noho keiki ole. He nui hoi na keiki hanau, a make koke aku no. Ma ka houpo, kekahi mai loaa pinepine ia lakou. He mai ikaika, me ke kunu a me ka naenae. I mai la kela, He kakaikahi na mea mare a noho keiki ole, ma Rarotona; a nui hoi na keiki a kekahi poe makua. Aole nui na keiki make; a o ia mai ma ka houpo, me ke kunu a me ka naenae, aole make pinepine na keiki ia mai. He mea kakaikahi loa no ia. I ko lakou wa naaupo, aole nui na keiki i make ma ka umikeiki ia lakou; he kakaikahi a no ka huhu wale no o ka makua i make ai lakou. He kakaikahi no hoi na kanaka i mohaiia no na 'kua wahahee o lakou.

                Ninau hou aku au ia ia, Aole paha nui na mai loaa i kanaka o Rarotona? I mai kela, He nui no i kekahi manawa. O kela mai ahulau no kekahi i hiki malaila i ka makahiki 1830. A eia hoi kekahi mau mai loaa ia lakou.

                He tona. He mai poha ma ka ili ia, me ka aai. Eha na hai o ke kino ia mai. Aole he mai make ia, a hookahi wale no loaa ana i ke kanaka, i kona ola ana a pau. A ola, aole e loaa hou ia ia.

                He kovi kekahi mai. Ha mea ia e pupuu ai na manamana o ka lima a me ka wawae, me ka aai no. He kakaikahi ia malaila; aka, ina loaa i ke kanaka, aole no e ola wawe.

                He hokii kekahi mai; a ua loaa no ka makole, i kekahi manawa, i na kanaka makua. He aiku no hoi ko kekahi mau kamalii, i keia mau makahiki e noho nei. Aole loaa pinepine ka mai pehu a me ka wawae nui, ma ia aina. O ka hi, he mea nui ia ia lakou; a o ke kunika mai e make ai ka nui.

                Aole kakio, aole maiao, aole no hoi he kua puu i ike ia malaila.

                He mau kahuna kanaka maoli malaila i hana ma ka lapaau mamua; aka, i keia manawa, manao kanaka, he naaupo ka lakou hana; aole kii pinepine i ka lakou laau; a, nolaila, aole e make lakou i ka lapaau pono ole, e like me kekahi poe ma Hawaii nei.

                Hoakaka mai la o Mika Pitimana ia'u i na mea ano ino a pau, i loaa aku ia lakou, ma Rarotona; aole nae i olelo iki mai ia i ka rama a me kekahi mea ona e ae. A nolaila manao au, aole i ike ke laila kanaka i ke puhi rama; a ua ikaika paha na 'lii i papa aku ia hana ino ana. Aole no i loaa iki ia lakou ka rama haole; no ka mea, he kahakai pali ko lakou. Aohe wahi e ku ai ka moku. Ua holo no ka moku malaila, i kekahi manawa, a kalewa wale ae la no mawaho, i loaa kahi ai paha, kahi mea e paha, a o ka holo koke aku no ia.

                I kekahi manawa mamua, mahuka kekahi haole holomoku malaila, noho pu me oe lakou, a hooili aku i ka mai moekolohe ia lakou. Ua laha iki aku no hoi ia mai iwaena o na kamaaina. Aole nae i liuliu, a nalowale aku no ia. Aole i ike hou ia ua mai ino la, ma ia mau aina ma ia hope mai, a hiki loa i keia wa e noho nei. Aohe mai pala, aohe mai lole, aohe waiki, a me ka ulehilo, a me ke kohe popo paha, o ia mau mai awilu a pau i poino ai kanaka, e keiki ole ai hoi, a e make ai na keiki a me na kanaka makua, aole i ikeia ia mau mea, ma ia paemoku.

                E na 'lii a me na kanaka a pau o Hawaii nei, mai Hilo a Kauai, e nana oukou i keia mau mea a'u e palapala aku nei ia oukou, a e noonoo iho hoi oukou.

                Ua akaka loa ka emi ana o na kanaka o keia paeaina. He nui loa no na hoailona hoike mai i ko lakou emi ana. E nana kakou i ka nui e na kanaka i mare a noho keiki ole hoi; malaila e loa kekahi hoailona hoike mai. E nana i ka nui o na keiki make, ma keia wahi, ma kela wahi: Aole lakou i hiki aku i kanaka makua a, e hanau hou aku, i laha a nui aku hoi kanaka. Auhea ka makua, ua nui kana mau keiki, a make ole kekahi e lakou. Ua make paha ka nui o kanaka ma keia paemoku, i ka wa keiki uuku. A ina imi kakou i hoailona hou aku e maopopo ai ka emi ana o ko keia mau aina, e nana i ka nui o na kanaka ui a me na wahine hou, ua ino ko lakou kino ma ka hana hewa. E nana i ka nui o na keiki, i loaa ka mai ia lakou no na makua mai. E nana i kekahi poe hiki wawe i ka elemakule no ke ku ole o ka lakou hana i ka olelo a ke Akua. A oukou, e na hakuaina, a me na 'lii, e helu pono oukou i na kanaka hele e hana ma ka waena, i ka la koele. Auhea ka aina i emi ole ai lakou. A oukou hoi, e kanaka kahiko noeau, e hoomanao oukou i ka lehulehu o kanaka mamua, a e nana i ke kawalawala o lakou e noho nei; alaila e kuka oukou i na makahiki koe, a pio loa keia lahuikanaka.

                I kuu noonoo ana i na mea a'u i lohe ai ia Rarotona, manao iho ia au, e ka ona ana a me na mai ino loa ma ka moekolohe, oia na mea nui e emi wawe aku nei kanaka o Hawaii. He nui na mai ma Rarotona – he tona, he kovi, he makole, he hi, he aiku, he mai pehu, he hokii a me ke kuai i make pinepine ai lakou. Aka, aole i emi kanaka ma ia mau mea ino — e hoonuiia'na no lakou. A nolaila, ua akaka, e kekahi mau mea hou aku na mea e emi nui nei ko keia paeina. Heaha ia mau mea hou aku? O ka ona ana a me na mai moekolohe. Oia na ino loaa ole ia lakou, ma Rarotona; a o ka hooluhi kekahi mea ino loaa ole ia lakou. Aole e hiki i ke tona, i ke kovi, i ka hi, ka mai pehu, ka aika, ka hokii a me ke kuni, aole e hiki ia mau mea ino wale no ke hooemi iho i na kanaka o onei, ke like wale no ka ikaika o ia mau mai me ka hiki ana ma na aina a pau o ka honua. Aka, ina e huipuia ka ona rama a ua mai moekolohe me na mai e, e emi no kanaka. Oia na mea e hooneoneo ai i ka aina, i lilo ia i kanaka ole. Aole loa e hiki i keia lahuikanaka ke ku ola, imua o kela mau ino, e kahe ikaika ana, me he muliwai make la, iwaena konu o oukou, e luku wale ana i kanaka.

                Auhea oukou, e na 'lii o Hawaii nei. Moi walewale oukou i ka poe mea malimali mai. Aole pono oukou e noho nanea i keia manawa. Pono oukou e ala, e pai pu hoi, a e hookaawale loa aku ia mau mea make, mai keia aina aku, o pau pu auanei oukou, a lilo ko oukou aina i kanaka e. Auwe oukou, auwe i ko oukou poe kanaka a pau, ke lilo oukou i ka imi lealea, a poina ia oukou ka pono o keia aupuni. Ina lilo oukou i keia mau mea ino, ua akaka ka pau koke o ko oukou aohe alii ana. Ina lilo kanaka malaila, pau koke lakou no hoi i ka nalowale. A nolaila, pono oukou e hoomaka e i keia mau mea ino, a e kau hoi i kanawai ikaika, mai o a e, e keia paemoku e malu ai ke aupuni. Pono e hoopau koke aku i ke puhi rama, a me ke kuai, a me ka inu hoi; a e hoomaloeloe i na kanawai papa i ka moekolohe, i makau kanaka, a hana ole ma ia mea ku e i ke Akua. Pono e papani ikaika loa hoi oukou i ka puka, i komo mai ai na mai moekolohe i keia paeaina. Ia oukou no ia hana. Ina e hooikaika oukou malaila, a e hoomau hoi, me ka manaka ole, e kokua mai no ke Akua ia oukou - a e pau paha ia mau mea make iwaena konu o oukou; a ko oukou ola no ia. E hoonui hou ia 'ku oukou, e like me kanaka ma na aina e. E paapu hou paha keia paeaina i kanaka.

Na'u Na BALUINA.

 

KA HELU I NA KANAKA O HILO, HE OLAA, A ME PUNA MA HAWAII.

HILO. Na kanaka. Na wahine. Na keiki. Pau loa.

Kaula, 175 163 103 443

Kukuioilianu, 92 90 59 241

Kawala, 153 151 107 411

Nahiku, 269 254 203 726

Namoku, 213 199 103 515

Makea, 267 244 150 661

Manuhelekaomao, 443 448 267 1153

Honolii, 709 676 470 1855

Waiakea, 407 414 256 1077

  2728 2641 1748 7087
  OLAA.

Olaa, | 120 | 120 | 67 | 307

PUNA.

Keaau, |218| 217 | 115 | 550

Ahuakaliloa, | 191 | 183 | 118 | 492

Kokolau, | 379 | 355 | 274 | 1008

Kapenokani, | 312 | 282 | 189 | 783

Makaaiea, | 258 | 240 | 211 | 709

Paakai, | 350 | 331 | 277 | 958

  1708 1608 1184 4500

Na kanaka o Hilo, 7,087

" o Olaa, 307

" o Puna, 4,500

  11,894