Ke Kumu Hawaii, Volume II, Number 6, 16 March 1836 — NO KO BORABORA. [ARTICLE]

NO KO BORABORA.

Lahaina, lan. 13, 1836. Aloha oe e ko'u hoahanau aloha, he wahi manao ko'u e hoakaka hou ako ia oukou a nne kanakao Hawaii nei a pau;! he manao i na kanakao na pae moku ma ka hema o keia moana; i ko lakopemi a me ko lakou emi ole. I kuu launa pu ana me na mieionan o Tahiti a me na moku e o kela mau pae aina, ninau aku aii ia lakou a pau i kā emi a me ka%mi oleo ko laila kanaka; a hai mai lakou ia ? u penei. I kekahi manawa mamua aku nei, ua heluia na kanaka o Tahiti. Ewalu tausani lakou, ia manawa, ma ka helu ana. I keia manawa e noho nei, aole manao lakou, ua nui aku kanaka ia helu ana, aole nae i emi iho lakou. Manao no lakou, he oia mau no kanaka, i keia mau makahiki €j noho nei. Pelp mai na kumu 0 Tahiti ia'u. Aua like no pela ka manao ona kumu o Moorea,Huahine ame Raiatea Iko lakou mau moku e noho ana. fka wa mamua loa, mamua aku uo o ka holo ana o kekahi moku haole malaila, ua he lehulehu kanaka ma ia mau aina a pau; a mailaila mai ko iakou emi ana auuku loa. Oka *tkeiki, ame ka nui ona kanaka i mohaiia\ na 'kua wahahee, a me ke kaua pinepine, kaualokoino, kaua luku wale aku, oia kekahimau meaiemi ai kanaka. A hiki na moku haole malaila, loaa i na kamaaina kekahi mau mai ino loa i emi hou aku ai lakou. Ua hoolaha koke ia ? ku ia mau ino, ma ka moekulohe; anui loa hoi na mea ino i pili pu me ua hewa hookahi la. He mau ino e make wale ai no. A mahope mai, kokua nui ka rama a me na mea ona a pau ma ka hooneoneo loa ika aina. Ike nona misionari i ka emi ana, i kinohou o ko lakou noho ana malaila; a o ka moekolohe a me ka rama na kumu o ka emi ana a lakou i ike ai. 8,000 kanaka paha ma Tahiti i keia wa e noho nei; a he 10,000 ma na moku e o Horabora. Oia na wahi kanaka e oia mau ana, ma ia mau,aina, i keia manawa e noho nei. No ka lanakila iki oka olelo ake Akua, pau ka emi ana o lakou; aole nae j hoonuiia 'ku lakou a mahuahua. Oia kuu manao hoakaka no na kanaka o na aina o Borabora. KO RAROTONA. I I ka loaa ana mai o Mika Pitimana ia'u no Rarotona mai, (he paeaina ia, 700 mile paha, ma ke kon*>hana hema aku o Tahiti), hai mai la oia iar'u i na kanaka olaila: Ewalu tausani kanaka ma Rarotona wale no; a ewalu tausani ma na moku e o ia pae moku. He umi paha na moku puni malaila.

Atiu, Aitutake, Mauti, a ine9lanaia 9 na inoa 0 kekahi mau moku. Ua ieokoke Hke pn ka lakou olelo me kaJc#kou, ma Hawaii x»et. Ewalu mgkabiki ka nofid pu ana o na iniaionari me lakou; aka, ua hulfo mai mamua lakou mi ka olelo a ke Akua, i ka lohe i kekal.i n.au kumu maoli, no Tahiti aka. Pau ra pm i mo (o ko lakou heiau ia) i ke ahi. Eia hou hoi kekahi mea o Mika ritimana i hai mai la—he Aiea kupanaha loa no—he mea kamahao la 9 ea f akahi no o loheia e kakou, ma keia moana o Pakifika nei. Eia no ua mea kupanaha la. I kela mau maka* 1 hiki e noho pu ana la na miaionan me lakou, ma Rarotona, e hoonuiia'na kanaka olaila 9 a mahuahua; a ua hoonuiia mamna hoi paha o ka hiki ana o nakumu malaila; aka, i keia mau makahiki, ka ike ana o na kumu i ko lakou hoonuiia. I ka makahiki 1830, ewalu tausani kanaka ma Rarotona. Ia makahiki no, Joaa mai la ia lakou he mai ahulau ino a ikaika loa hoi. Make emo ole kanaka. He kuni ka mai, wela loa me ke kuli. Loaa i kanaka i ke kakahiaka, a, i kokahi man^ya f aole e po ka la, a make io nq* i make ma Rarotona wale no. Ehiku tausani ka i koe e ola ana. Aneane mehameha ka aina i ka nui o ka poe i kanuia. Aka, i keia manawa e noho nei, aole kawalawala iki kanaka i ka make ana 0 ua tausani hookahi la. Ua lilo na kamalii 1 kanaka makua; a ua like no ka paapu o ka aina i kanaka me ka paapu o lakou, i ka makahiki 1830. Ewalu tausani no 9 ma ka lakou helu ana, i keia manawa. I keia niau makahiki e noh&puanana misionari malaila, ua helu pono ia na mea i make, a me na keiki i hanau mai. Ma na malama eha e hoakaka mai ai na iii a me ka poe nana e kokua ma ka helu ana. Ma kela aoao o Rarotoiui i nohO ai Mika Pitimana, i kekahi mau malama eha, ua hoakakaia mai eha paha y elima paha na mea i make, a he kanaonokumamaono nakeiki i hanau. Ua hoakaka ia pela; a pela no ma kahi i noho ai o Mika Buzacota; he misionan okoa no ia, makahi aoao o ia mokupuni hookahi. Ma kahi aoao o Rarotona, he aina mahuahua iki—bookahi tausani kanaka malaUa. Ua like pu ko lakou nui me ko Lanai; a penei ka lakou hoakaka ana mai, i kekahi manawa 9 hookahi wnle no i make, a he kanaha na keiki hanau, ia mau malama eha. Manao na miaionan, he papaono paha na keiki hanao i ka poe make ma ia mau aina a paii; a nui loa aku paha na keiki hanau. nui loa na kamalii ma ia aina. Hookahi tausani a me na haneri elima, (kokoke hiki aku i na lau eha,) ka poe

kamalii i kuU pu im Mika PMimm kini, k ka U kapu, a ma na la Aoa n6 hoi a p*fc, mai ka po akahi a ka po aono. 1 kuu lohe ana i keia mau mea, kahaha nku ko'u naau ia mea kupamha, Niaau aku la au i ka mea naat i olelo mai, Ea, noheamaikaemianaokanaka, ma Hawaii, a me keia hoonuiia o ko Rarotona? I aku la hoi au, He nui no na mea mare, ma Hawaii, a noho keiki ole. He nui hoi na keiki hanau, a make koke aku no. Ma ka houpo, kekahi mai loaa pinepme ia lakou. He mai ikaika, me ke kunu a me ka naenae. I mai la kela, He kakaikahi na mea mare a noho keiki ole, ma Rarotona; a nui hoi na keiki a kekahi poe makua. Aole nui na keiki naake; a o ia mai ma ka houpp, me ke kunu a me ka naenae, aole make pinephie na keiki ia mai. He mea kakaikalii loa no ia. 1 ko lakou wa naaupo, aole am na keiki i make ma ka umikeiki ialjftou; he kakaikahi a no ka huhu wale no o ka makua i make ai lakou. He kakaikahi no hoi na kanaka i mohaiia no na 'kua wahahee o lakou. Ninau hou aku au ia ia, Aole paha nuina mai loaa i kanaka o Rarotona ? I mai keia, He nui no i kekahi manawa. O kela mai ahulau no kekahi i hiki malaila i ka makahiki 1830. A eia hoi kekahi mau mai loaa ia lakou. He tona. He mai poha ma ka ili ia, me aui. Eha na hai o ke kino ia mai. Aole he mai make ia, a hookahi wale no loaa ana ī ke kanaka, i kona ola ana apau. Aola, aole e loaa hou ia ia. He kovi kekahi mai, He Elea ia e pupou ;u na manamana o ka lima a me ka wawae,, me ka aai no. Ile kakaikahi ia malaila, aka, īna loaa i ke kanaka, aole no © ola wawe. lie hokii kekahi mai; a ua loaa no ka makole, i kekahi manawa, i na kanaka makua. Hc aiku no hoi ko kekahi mau kamalii, i keia mau makahiki e noho nei. AoU loaa pinepine ka mai pehu a me ka wawae ntii, ma ia aina. O ka hi, he mea nui ia ia lakou; a o ke kunika mai e make ai kanui. Aole kakio, aole maiao, aole no hoi he | k*ja puu i ike ia malaila. ! He mau kahuna kanaka maoli malaila i h ina ma ka lapaau mamua; aka, i keia man iw.i, manao kanaka, lie naaupo ka lakou l:ana; aole kii pinepine i ka lakou laau; a, noiaila, aole e make lakou i ka lapono ole, e like ine kekahi poe ma Ilawaii nei. Hoakaka mai la o Mika Pitiroana ia'u i na ::iea ano ino a pau, i loaa aku ialakou, ai* !iarotcna; aole nae i olelo iki mai ia i k*t ratr»a a n>e kekahi mea ona e ao. A no\:uUx nuinao au, aole i ike ko laila kanaka i ke puhi rama; a ua ikailia paha na lii i papa aku ia hana ino ana. Aole no i loaa jkt ia lakou ka rama haole; nokamea, he kahakai pali ko lakou. Aohe wahie ku ai ka moku, Ua holo no ka moku malaila, i kekahi manawa, a kalewa wale ae la no mawaho, i loaa kahi ai paha, kahi mea e paha, 0 ka holo koke aku no ia. 1 kekahi manawa mamua, mahuka kekahi

haole holonoku Mlaila, aeho yta me Imkou, t hooili «kn i ha. m«i «MAaMw im Mkw. Ua laha iki;«kn bo hoi ia mai iwaeuou kaoMaiaa. Aol« na« i liuliu, i a aalowale alm noia. &>lei ike kom «o «a mh īm Ib, ■M «• «m» MM mm M kope wudjm kikilomi keia wm e noko nei. Aohe mai pala, aohe mai lole, aohe waiki, a me ka ulehilo, ame ke kohe popo paha, o ia maa mai awilu a pau i poino aikanaka, e keiki ole aihoi, a e make ai na keiki a me na kanaka makua, aole i ikeia ia mau mea, ma ia paemoku. £ na 'lii a me na kanaka a paa o Hawaii nei, mai Hilo a Kauai, e nanaoukou i keia mau mea a'a e palapala aku nei ia oukou, a e noonoo iho hoi oukou.

Ut ak&ka loa ka emi ana o na kaoaka o keia paeaina. He nui loa no na koailona hoike mai i ko lakou emiana. £ nana kakoa i ka nui o na kanaka i mare a noho keiki ole hoi; malaila e loa kekahi hoailona hoike mai. E nana i ka iu* o na keiki make, ma keia wahi, ma kelawahi Aole lakou i hiki aku i kanaka makua, a hanau hou aku, i laha a nui aku hoi kanaka. Auhea ka makua, ua nui kana mau keiki, a make ole kekahi o lakou. Ua make paha ka nui o kaoaka ma keia paemoku, i ka wa keiki uuku. A ina imi kakou i hoailona hou aku e maopopo ai ka emi ana o ko keia mau aina f e nana i ka nui o na kanaka ui a me na wahine houi ua ino ko lakou kino ma ka hana hewa. E nana i ka nui o na keiki, i loaa kfe mai ia lakou no na makua mai. E nana i kekahi poe hiki wawe i ka-elema-kule ku ole o ka lakou hana i ka olelo a ke Akua. A oukou, e na hakuaina. a me na< lii, e helu pono oukou i na kanaka hele e hana ma ka waenā, i ka la koele. Auhea ka aina i emi ole ai lakou. A oukou hoi, e kanaka kahiko noeau, e hoomanao oukou i ka lehulehu o kanaka mamua, a e nana i ke kawalawala o lakou e noho nei; alaiia e kuka oukou i na makahiki koe, a pio loa keia lahuikanaka. I kuu noonoo ana i na mea a v u i iohe ai ia Rarotona t manao iho la au, o ka ona ana a me na mai ino loa ma ka moekolohe, oia na mea nui e emi wawe aku nei kanaka o liawaii. He nui na mai ma Rarotona—he iona, he kovi f he makole, he hi, he aiku, he mai pehu, he hokii a me ke kuni i make pinepine ai lakou. Aka, aole i emi kanaka ma ia mau mea ino—e hoonuiia'na no lakou. A nolaiia, ua akaka, o kekahi mau mea hou aku na mea e emi nui nei ko keia paeaina. Heaha ia mau mea hou aku? O ka ona ana a n)e na mai moekolohe. Oia na ip.o k>aa ole ialakou, maßarotopa; a o ka hooluhi kekalii mea ino loaa ole ia lakou. Aole e hiki i ke tona, i ke kovi, i ka hi, ka mai pehu, ka aiku v ka hokii a me ke kuni, aoleehikiia nwu mea ino wale no ke hooemi iho i na kanaML o onei, ke like wale no ka ikaika o ia mau mai me ka hiki ana ma na aina a pau o ka honua. Aka, ina e huipuia ka ona rama a ua maAnoekolohe me na mai e, e emi nokanaka. Oia nameae hooneoneo ai i ka aina, i lilo ia i kanakaole. Aole loa e hiki i keia lahuikanaka ke ku ola, imua o kela mau ino, e kahe ikaika ana, me

Auhea««kea 4 • •• 'Mi • Hinnii aei. Mai walewale oakou i ka poe mewmalimali md. Aole poao oukou e noho n*toea i keia maaawa. Pom o«k«« • •!•, • pai p« hoi, a e hoakaawale loa aku ia mau mea make, mai keia aina aku, o pau pu aoinei oukou, a lilo ko oukou aina i kaaaka w. Auweoukou, auwe iko oakou poe kanaka a pau, ke lilo oukou i ka imi lealea, a poina ia ou> kou ka pooo o keia aupuni. Ina lilo oukou i keia mau mea iao, ua akaka ka pau koke oko oukou noho aUi aaa. lna Hlo kanaka malaila, pau koke lakou no hoi i ka nalowale. A aolaila, pono oukou e hoomaka • i keia mau meaino, a e kau hoi i kanawai ikaika.mai o a o, o keia paemAu e malu ai ke aupuni. Pooo e hoopaa koke aku i ke puhi rama, a me ke kuai, a me ka inu hoi; a e hoomaloeloe i na kanawai papa i ka moekolohe, i makau kanaka, a hana ole ma ia mea ku e i ke Akua. Pono epapani ikaika loa hoi oukou i ka puka, i komo tnai ai na mai moekolohe i keia paeaiaa. Ia oukou no ia hana. Ina e hooikaika oukou malaila, a e hoomnu hoi, me ka manaka ole, e kokua mai no ke Akua ia oukou—-a e pan paha ia mau mea make iwaena konu o oukou; ako oakou ola no ia. E hoonui hou ia 'ku oukou, e like me kanaka ma na aiaa e. E paapu hou paha keia paeaina i kanaka. Na'u Na B*lviki