Ke Kumu Hawaii, Volume II, Number 12, 8 June 1836 — NO KO MOLOKAI. [ARTICLE]

NO KO MOLOKAI.

Kaloaaha, Mei 1836. Aloha oe,e ka hoahaoau, Ua loaa iho nei .im y u k*kaki onau mea hou. 0 ka'u ia e hoouka aku nei ia oe. Ua pono paha ke paiia roa ke Kumu, aole paha, uia i kou maoao» No KA MALANA APfA O KK AKUA IA MAKOU. Ia makou i holo iho nei maka moana, aole makou i eha iki i ka makani, aole hoi i ka ale o ke kai a hoi mai nei makou, alaila ino hou mai la ka makani he holaa oolea loa, a he ua mau f aole loa i hiki ko o waa k.e holo mai, aole hoi i hiki ko nei waa ke holo aku 1 keia mau hebedoma Aka pomaikai makou i ke Akua i ka loaa ole ka mai* no ka mea ina paha i mai loa makou a kokoke make, aole loa i hiki ke kii aku i ke kahuna lapaau i ka ino o ka makani. No ANA I MOI.OKAI NKI. Ekolumakahiki a keu o ko'u nohoana ma keia ain*f aole nae i pau ia\i i ka ikeia/a t)iki mai ka la walu o Malaki nei emo ole ka manao īloko o'u e holo a puni ka moku. Ilai aku i ko'u munao ia Lakalo ke kiaaina; x mai ia, Okokaua hoio pu ana no ia. Umikumamaono makou. O makWli me Loika ke Alii a me na kanaka lioe waa ke l(>, alio wahi kuke. Holo inai inakou a pae i llooniki. He walii moku aina liilii [Ja kaulana ia no na lua nui elua. He luu kupapau kekahi. Ua iia nui e ka poe niake i lioolei wale ia muloko. Ile lua liohonu loa a me ka pouli. A o kekahi lua lie wahi ai puaa ia. lua i aihue puaa kekahi holo inalu ia maluUo o ua Ina nei kal: a aku aai ilio la. No IIAI.AWA. Ke hou ae la makou i na waa holo i Ilalaxva. Ile awawa hohonu ia aia n)a ka welau hikina akau o Molokai. lie pali loa ma kela aoao ma keia aoao; a mauka ae hoi he kua hiwi okoa. Noluna lilo mai o ia kuahiwi mau wailele elua. Aneane kokoke pololei malalo ka lele ana o ka wai a haule i ka | loko poepoemaikai. He wai uuau kaulana ioa ia. Noloko o laila he muliwai maikai e kahe ana hala loa i kai. lJa hookaheiia ka wai i na loi, O ka nui o ke kalo ka o Halawa. Elimahanen olaila kanaka. He kula malaila. Elua kanoha hauinanaakeu henuikolaila poe i ike i ka heluhelu. No WAILAU A ME NA PALI OLAILA. Aole i pai iuka makou i Halawa holo loa no ma ka moana a huli ilalo ma kela aoao. He maikai ka pali; he kiekie loa, a kokoke pololei iluna, Ua kahikoia nae i na mea

uliuli e ulu ana; ua ooionio kekau wahi i m wailele keokeo. He wai ehu kekahi. Noluna loa ia y aole nae i loaa ia ko lalo 6ka pali y ua puehu eia eka makaai a lilo ia i mahu a pukoa ae la i luna me he uahi la. I kekahi mnu malama uaoleloia aolei ikeia ka la e na makaainana i lalo o ka pali no ke kiekie loa-aole hoi i maloo ke kapa. 11010 ae ia makou a kokoke napoo ka ta pae iuka makou i Wuilau. He awawa maikai no ia. He kahtwai a hala i uka lilo* He maikai ka aina, e ulu ana na mea ar a pau a tae ka wauke. Nana au i koiaila mau pali, haohao iha la, no ka mea, ua pakela ko lakou kiekie i ko na pali a pau au i ike ai mamua. Launa mai la ko laila poe kanaka ia makou. Hookipa mai no ke konohiki. Oluolu no au, manao ae la au he laka iki paha na ka* naka o ia wahi a<»le hihiu loa. Akoakoa koke ae la kekahi poe he hanali paha ma ka hale knla, a pule ihola makou a hai aku la au ia lakoii ika olelomaika. O kekahi poe o lakou aole i lohe e mamua i ka leo o ke*kahuna o lesu. Nolaila la aole i loaa iki ia lakou ke ano. Pau ka pule moe makou, a kakahiaka ae la pule hou, a pau ia pule ana haalele makou ia wahi. Aloha mo lai%ou i ko lakou noho ananm ka pouli a mu ka inalu oka inake. E ake au e loj aa koke iu lakou ke lvutnu e noho pu me : lakou. No Pei.ekc\u \ mr na mp.a i ikeia ma UH V. , I ko m;ikou holo nna'e mahuahua ae lanaj iiiea iiauohono. Ona pali a niakou i ike ai mahope aku, aole ia he pali he mau wahi puu haaiiaa wale no, aka, o na pali e koke ana i Pelekunu he pali io no ia. Ua nalowale na piko o lakou ina ao. Holo makou a i ka lae ma Pelekunu, a loaa ia makou kela aoao o ka lae emo ole ka ikeana o kahi pali me he mea ulu koke ana la ia wa no. ;UXX) paha kapuai kona kiekie. He ku pololei iluna—Ua malu mai ma ke kau wahi. He pohaku wale no mai lalo a hala loa iluna, uole wahi m£a iki e ulu ana. Eia ka. iuoao uapalila: o Keakuakaapohaku. I ko'a nana ana iluna, makau au no ke kieiile loa. Nolaila hoolalelale au ika hoi aku a olokaa mai na pohaku nui e make o makr /U# \ jj Q | a ia wahi kau ae la makou i ke p c |e« kunu. Holei iho !a ina heleu ma iloko oke kai. Ee ae la wau ika waa a pae iukft( mai make nae ika nalu nui' j wa hj. Hikilele no ka naau oko laila poe kanaka i ko lakou ike una ia makou. Aloha nui mai a lulu i ila lima. Komo r makou maloko o ka hale kula. He ha A e maikai, aole pela-

moH uptmm 9 aale *- meke, aole kapuaMyi%a hohola ia m* momm. Ua hoonolioia m kaiiMNi himilii; ka ka* nalima no, a o iakou m iia pākm bo#kahi haneli paha mm kwaliM» Hai akiila ao i ka ke akua olelo ia pan loa lakn i ka haka pono mai, aloha m au ialakou. No ka mea aole manao lakou i ke kiekie o ka pali, pii pinepine lakou a iho mai i Kaluaaha nei i ka pule. A pau ae la ka pule, hoi aku la makaou i kai, na na makaainana makou i alo aku. Poi nui mai ka nalu a aneane ko~ koke make ka waa. Manao ae la au homaikai ke ee hou ae i ka waa nui, aka aole liuliu aee no—o Lakalo ma poho loa nae. Ku pololei ka ihu o kona waa iluna i ka nui 0 ka nalu, a haule lakou ilalo i ke kai aole make loa, lana hou no. No KEKAHI ANA PCKA. Holo ae la makou mai Pelekunu aku ao« le i emi iki ka hanohano o na pali. Aole liuliu ka holo ana a loaa ia makou n* ana ekolu maloko o ka pali. Hahai kekahi nalu i kekahi a komo iloko o ua mau ana la a olokaa hou mai iwaho me ka haalulu nni eli* ke me ka hekili maoli. Holo ike ae makou a hiki i keAnapuhi. He ana puka nui no. Ua hoopukaia kekahi lae kiekie e ua ana la. 1 ko makou hookokoke ana ilaila makau au 0 komo ole ke kia waa, aka komo no aole loa i ku. Komo makou a nana mamua he loihi loa iloko. He kanakolu paha anaiia. 1 ko makou korpo mua ana, aole i ikeia kahi e puka aku ai. I ka hoolo ana'e aia ka! ka puka mamao lilo ma ka lima akau. Holo makou Upko lilo, mea e ka ka nani! Ho honu ke kiekie loa ke kaupaku maluna; umi no anana ke kiekie o ke kau wahi, a ua emi ke kau wahi. Haule mai ka wai. noluna mai nie he ua la. Ua akea no maloko aole loa 1 pilikia na.kau k ahi nui eha ke holo like maloko. Kanaha paha anana ka loa nui a ke ana mai kela puka ai keia puka. Ua penaia mai ka ili o ke kai a hala loa i luna i ke kaupaku. Ua onionio a ua kikokiko —he ulaula k* kau wahi, he keokeo kauwahi he ahinahina uliuli kau Avahi, he ahinahina omaomao kau walii, he melememele kau wahi, he eleele a panopano kau wahi, a he kilohana loa na wahi a pau oluna. Ua paapu ke ana i na noio—-He manu hihiu, he huhu loa aole i oluolu iki la- , kou iko makou komo ana iloko oko lakou j hale. I ko makou puka ana i waho manao* iho la au manomano ka mana, a me ka akamai o ke Akua, o ka mea nana keia wahi i hana! Ilaalele makou ia ana a holo akula a nui no na mea ano e a makou i ike ai aole. e pau iau i ka hoakakaia. 7

m.m,■ m& A *L* v "W v M I ko makou holo ®na «e taut ia makoti M puu-He kiekieīoa,aole hoi kahie ptr#ifato«. Eia kamooolelo o kekahi o u& Mu Ua kapaia he pu kupu. Penei*ke kupu ana. Oleanaka o ua puu nei ua lawe pio aku lakou i kamakuawahine o Kan*. OKiMkainneo ua wahiae la Kauaakuia o Kana i ke «lii o ka pug. Holo aku la laua me kona kaikaina me Niheu a hiki aku i ka puu. Noho iho la o Kana i kt wm. Pii aku la o Niheu e ku i ke I*m «akMwahii*. Leaa ia ia. ka hele a kekoke iftie keol»ti ke, puka ku #e raai m kiai ehieiM** HakaHa lakeua aaeane kokoka • liihiem* kiokiia i ka pali 9 *lai~ la hopu «Miia ka oiMa kelee ia ia ine ka lauoke, keiM a iiaule oia, hUahila iho la; nolaala eki ia ikona io, aUula ilio ahe leilale i konakaikuaana. Niuau mai )a o Kaaa ie id Pehea oo i pii eku eei? 1 mai k kak i pii aku nei eu a ike aku la au i ka makMwahine a kaua, kii aku nei au ia ia e lawe mai, peau i na kanaka ma ka puka, hakahaka wau a eha, a hoi mai nei au. I aku la o Kana ia ia. E noho oe, owau ke pii. Ku ae laaoiailunama kona wawae, inaloko o ka waa, kupu ae la kona kino a like ke kiekie me ko ka pun, alaila kupu ae la hoi ka puu a kiekie, kupu hou no ua Kana nei a like pu. Pii hou ae la ka puu, a pela no o Kana-a pela hou aku ka puu a pela hou aku no hoi o Kana Kupu pu ae laua o Kana me ka puu a punaweliweli kona kino A ike o Niheu kona punaweliweli anakahea aku la oia i kona kaikuaana 1 aku la, E moe ae oe i Kona i Ouli la i kou kupunawahine O aku la o Kana i kona liaia i kona kupunawahine, hoouka mai o Ouli i ka ai iloko 0 kona lima a nui. Hoi mai la ia i kona lima, a ai iho la ta a nui kona kino a me kona wawae. Ike aku la o Niheu ua nui.ku wawae o kona kaikuaaaa; oki aku i ka pahi a pii ae la kahuihui o k >na eha a l au ia maluna lalau na liina ona i ke kaupaku o ka hale. Ike na kanaka o 1 >ko, I aku la kona inakuawahine tt O Kana M ! alaila kupu pu ae la laua o Kana me ka i*ac kona lima ma ke kaupaku—!%upu ffokapuu—a kupu no o Kana a kiekie loae kokoke no e ku i ka lani, o ka hiolo no ia o ka puu apau na kanaka i ka make. \Ja nahaha l ilii ka puu, a haule kekahi apana ma ke kauwahi, a o kekahi apana ma ke kauwahi oia na puu 1 ike pinepineia ma ka moana e kokoke mai ana, aka, 1 >aa ia Kana kona makuawahine a hoi aku la. O ka olelo no ua.puu nei he wahahee ia mauao o na kanaka a paii I oa. No KO MAKOU Pll AW I K \ r\TI A ME KA 1101 A VA l K A M**A A H V, l'a nui ka mea kupanaha i ikeia e makou i keia holo ana, aole e pau ia'u i ka palapalaia i keia wa; moe makou ia po ma Kalaunapa —He ainakanaka ia—hemaikai keawa. M&laila paha e noho ana ka misionari hou ke hiki mai. Ala ae la makou i kakaliiaka nana mawaho he makani ka! ua mannoia aole au e pono ke holo hou i ka waa. Nolaila haalele au i ka waa a pii mai i ka pali 9 na kanaka ekolu ehapa pu rae au—He ino

HalJ|i, ■ pakika 'kakflJb |u iVa kamaA piHih, aole au tlßuitflAfM sitt b po>) a liaule ifeo. Pii no m&kou a hiki i kekalii pohaku c ku pololei aua iluna. He liaiki toa kah{ e af W x iAm h«>i kahi pono e kaleie ai na liina, aoū loa i hilu owau \vulf no ia wahi Paulele i\o way i na kanaua i maa i ka hele ma ia wahi a hikf no, ma ko'u pii ana ma ia wahi ino, loaa ia'u keia aoonoo. Ua like pu *u iti# ki mea 4 makemake ana e pii ika lani. Ina i manao pia e hiki ia ia wale iho no, o kona haule i ka po 110 ia, aka ina i Kianao oia aole" i hiki ia la wale no ke pii i Wa lani, a paulele fm leau, oka hiki iho la no ia. Loaa ia'a ko l\ina iho ttoke no i kai i Kalamaula, malneioe no—moe malaila, kokahiaka ae biki i Kaluaaha nei. No II ¥VLB 1100MAU. Nui na mea au e makemake ke palapala aku ia aole ka hoi a 9 u manawa i keia wa e pone ai, aia e ike kaua he maka % he moka. Oka pule hoomnu iho nei o makou, o ka\i ia e hoike aku nei ia oe, mai ka hoomaka ana a i ka liopena oka pule, ehiku no la,aui inai na kanaka—piha loa kah*le i na laehiku a pau, aka, ma ka la Sabali 9 ua piha kn makou mau hale pule nui elua. Oko kaua hoahanau o Gelina kekahi pu me la ia kekahi hale, ia'uJioi kekahi. Ika 'wa poeleele kakahiaka nui, ua paa pu ka hale. Haka pono mai na kanaka—a ua loaa rio i kekahi poe ka makau o make ko lakou uhane ike Akua. Manao maua he maikai keia pule hoomau—he hua mai no—aoi£ioa i akaka 1 keia manawa na hua a |>au o keia pule hoomau aia i kela ao mahope mai paha 0 ka nui. No KE KLLA SaBATI O NA KAMALII. Elima haneli me kanalima haumana ka ma'ii oko makou kula Sahati. Eiua paha lianeli «. iakou, ua hai pololei mai i na pauku okaai oka la. Ika pau ana oke kula hele mai lakou i ka luakiiii, aole nau e hiki ke komo i Ka piiia e ana o ka hale i kanaka alaila noho mawaho na kamalii a kokoke i ka puka makani. No KE KI'LA KAMALII. Aole emi iki kuu kula, mahuahua no. Elimaomakou mau la e kula ai i ka hebakoma hookahi. 270 na iiaumana—ma ua hale elua ke kula—a ika pau ana oke kula hui no ua kamalii a pau i ka hale liookahi-a pau ka pule iioi no. No KA POE MAKK A ME KA POE HANAU. Aole p?iu |oa ka poe make i ka loaa ia'u, a me ka poe hanau, o ka poe o ke kahi mau aina wale no ka i loaa'i ia'u. Iwakalua kanak» i make i keia malama ekolu, a me na kanaka keu eha—a oka poe i hanau ma keia mau malama iho nei ekolu, ma ia mau aina no, kanakolu lakou ame kumamawalu—ua 01 ka poe hanau i ka poe make i 14 Nolaila ua maopopo «a'u ka mahuahua ana o na kanaka o Molokai nei i keia mau makahiki. Alohaoe. H. R H.

Wailuku, Maui, Mei 10 1866. Aloha oc e ko'u hoahanaa, Ke ma-

If° ni im inei no 10 «» miuu ana 1 keia • imm :H><l i fili«M i Waimalama o Aperiln, Imlo ma«a, a me ka maua.po* Kelkil Kaluaaha nta Mololwi. -^f» < mi | ho oluoln p« mak»u me ko makow p«»e honhanau maiaila. lie pule hooiliaii nialaUn ia iuati la la. U.i lohe no oe ia Mi 'llikekoke. Pomaikai paha ko Molokai poe i ua pule la. I k& maiik 1 m»» rnanao, oa Miihi pon» kekahH poe ia mana«a. Ke iiiniiAo i*«i an ua makaukau lakon wa Kahianha e noho pomaikai. Ua loaa 1a lakon Jta hale pnle maikai. a me ka hale Khta, fi oie na kumn iknika ma ka Imna. Ua ae mai pahn ke Akna i ka pule • maua a me Aoevu i pule i ke Akua i ko maua hde ann a puni o Molukai i ka makaluki o ka Haku 1828. 2. Eia kekahi mea a'u e honkakn. I ka mua o keia malama, nui ka haunaele mn Wniluku nei. Eia ka mea r haunaele ni: * ka holoholo ana a kokahi poe i na lio i ka po. Nui kh poe hihia i keia hewa. M.'ii make na iio <> ke alii, a o Kawailepolepo, a o Kaauwai, a me Mikahaln. Manomano ka pankiki o keia poe. Ua hoohewaia uuii īakpu e ivi lii a ua nkoin nuy no hoi. Penei ka ukn ana. i.'a hahauia iakon ina ke kua e like me ka nni o ko lakon hewa. Paliina kaula ko kekahi, pauini ko kekahi, paiwakalua ko kēkalii, pa kanaha ko kekahi, a pakannono ko kekalii. Eia kn mra e pau palia keia lu - wa, aole palia. Aloha iuo ka noho liuliu ann o kanaka ina kn hnna kololu'. Awaawa loa ka hua o ka liewn. N<> ke nlia lai i haalele <»le na kannka? 3. Ua hoike ko inakou kula knmalii i keia po akahi. Olioli au i keia hoike ana. Maliuahua ka nnauno o kamalii. Nui ko'u makeinake i na kula kamalii. Eia ka mea e pono ai kei pae aina E huli nui kakou. e na hoahanau, malaila. 4. I keia la, hoi mai o Batimea mm kona hele ana a puni o Maui hikino. Penei koni hele ana Hookahi Sabati ma Hamakua. Elua Sabati ma Kolau, elua ma Hana, hookahi ma Kahipahulu, elua ma Kaupo, a hookahi nia Honunula. Pomaikai na kanaka i ko lakou lohe pinepine ana i ka oleloa ke Akua i keia mau la. I ko'u manao, nni ka hua i luluia a puni keia aina. 0 ka Uhane Hemolele wale no i koe, oia ka inea e kupu iho, a e ulu nui ka hua o ka ke Akua olelo. Ke manao nei an e kaohe ia B*timea e nohoina Wailuku nei,« hoi >111« makou maiOahu mai, ke hok» makou ilaila i kā ahaolelo. i ko'a manao, Eia no

•ka Uhana iicmo)«l* « Mt»ke aaa ma V« puks oka nuki »k«Mfw«. E piile uui uo HwktM e Ha hmUmnma, i k>he nn kauaka, a wehe i ka piikn, i kOMo mai ia u e n«ihu pu a»e lukou, i ola itMiu loe lakou i:i ia. Auliea hoahanmi? Uwe aku in iu, a uie na houhiinau a pa« loa. Owauaokmi Ikoolianan. • J. 8/<SfeLII«A.