Ke Kumu Hawaii, Volume II, Number 22, 29 March 1837 — NO KA BIPI. [ARTICLE+ILLUSTRATION]
NO KA BIPI.
110 holuholoua laka ka I3i|>i. I'\v«lu • iiia niho 111:1. ka iwia lalo, a«)le nihu inaluiia. ho kui walo m>. Ti<» mua inai ki>ua inau |>(vpciaoh'H>, aole manninaiia. I a maholoia /koii.i maii inaimi, a e hoolualuai a nau hou i ka ai. l : a loihi kona huolo, aua loilii ka oho tna ka welau. Oia 110 ka holoholo'ia nuiikai o na iioloholona a pail a ke Akua i haawi loniaikai ai ike kaiiaka. » Ma kokahi aina, anle >ln ka poo huno ko loaa ole ia lakou ka waiu o ka l)i|>i; aolo hoi e oluohi ke ola ana o ka poe waiwai ke loaa ole ia lakou ka waiu hi|»i paa, a ino ka I afa. I a lianaia ka ili o ka hipi i inoa kamaa, ano na mea e, he nui h»a. I a hanaia kona mau pepoiaohao'i inoa kahi, n i kui piwe, a i ao pahi. < Ile 'ono loa koua io; o koiia aila, liai lianaia i kukui keoket>. Ao ka ili o kona wawae, ua hanaia i inea |>ilali, e paa ai ka laau. l : a laka loa ka Bipi, aua lokoiiiaikai, 110 ka ineaua inalaina ponoia oia ana hanaiia e knnaka. : lua i liana ino iia, a hahauia palia, a hae ia paha e na ilio, alaila hihiu 110 ia a kolohe no, a c huli mai no n hakaka, a o mai i kona pepoiaohao, n lele no ke kanaka iluna. Ina e inakemake kakou, e hana maikai mai na holoholona ia ka-
kou, he inoa pono ia kakou ke hana lukoiuaikai i.i lakou. Ma "kekalii n'ina holo liiliiu ka Bipi nm kn nlulhau elike meka Hipikuapuu ina na ululaau o Ina kiiia na bipi liiliiu e kanaka, alaila, hae l(»a lakou. pinnaikai ke kanaka ke pake!e. ' K liae uiai no ka lakou keiki liilii, ke hole akil ke kanaka ako"koke. Aole i like ka nui o ka bipi nia kvkahi aina nieiko kekalii aina. O ke anu, 0 ka wela, a me ka ai, oia na mea i like o!e :;i. Ma kauwahi o Asia kahi, aole 1 wela, aolo hoi lie anu, a ua nm.toa.ka inauu. inahiila. he hipi nui wale no. I ole e kikoo ka liina o ke kanaka ihina, nole pa aku i ke kua o ka bipi. Ma Aferika, ina kahi wela loa, a un uuku )oa ka ai, inalailn, uuku loa ka bipi, aneane like me ke kao, a eha wale.no sri!a waiu ona i-ka la hookahi. Okoa loa na helehelena o ka hipi nia kekahi aina, okoa loa ma kekahi aina. Ma Peresia, nia kekahi aoao o Inia, he bipi ano e, he puunui ma kona poohiwi. Ua kapaia oiahe Zebu. Ua malamaia ia bipi, i niea atno ukana, u i mea kauo kaa. Aia nia l'plani kekahi bipi okoa, ua kapaia, he Urusa. Ua like kona nui ine na hipi niaoli ulua. Ua eleele ia, a ua keokeo tna ke kua, ms(l ke poo a hiki i ka huelo. Ua like kekahi ano o ka bipikuāpuu, a me ka
Bufalo, me ko ka b|pi maoli. A no ka noho ana ma nā aina ano e, ua ano okoa lakou; aole lokomaikai e like me ka bipi maoli, a ua kapaia he inoa okoa. He mea e ka maikai o kahipi, a nie kona lokomaikai, ke hoolakaia oia; a e ol'a 110 ia ma na aina anu, a ma ua aina wela, he kakaikahi ka aina i pono ole ia ia. Ina noonoo kakou i keia mau mea, he mea pono ia kakou ke mahalo aku i ke akamai, a me ke aloha o ke Akua, i kana hana ana i ka bipi, i mea e pomaikai ai na kanaka he nui loa. | iMina līawaii. NO KE KU ANA MAI 0 LOSO, (KAPĒN'A Ki'KE.) Ma Waimea i Kauai ke ku mua ana mai o Lono. I ka malama o lanuari ke ku ana inai, a i ka makahiki o ko kakou Haku, 1778. 0 Kaneoneo ma laua o Keawe na'iii o Kauai ia manawa. I ka po ke ku ana mai i Waim£a; a ao ae, ike aku la na kanaka mauka i kc ku ana mai o keia mea kamahao, a kahaha iho la lakou mp ka uwa nui. I ae la kekahi i kekahi. Heaha la kela mea nui "nianamana? I mai la kekahi, He ululaau, \jta ri>je ae la iloko o ke kai. A nui loa ae la ke pioloke ana. Alaila, kena ae la na'lii i kekalii mau kanaka e holo ma ka waa e nana, i ike pono ia kela mea kamahao. Holo aku
la Ukotf inoMiM&kalH lako^i%atae^i*M^w^oS moku, olioU iho la lakou i kt mii o lm hao. No ka mea, ua ikeia mamm ka l*ao» no na laau hao i pae mua mai, a uauuku ia, ua nui akukeia. A.pii aku la lakou iluna a ike aku la lakou i kanaka, ua keokeo ka lae, ua alohilohi na maka, a na alualu ke kapa, ua kihikihi ke poo, a ua namu ka alelo. Alaila, inanao iho la lakou he wahine wale no kanaka, o ka like pu meke l>oo oka wahine oia manawa. lke iho la lakou ua nui ka hao maluna, makahahi iho la. A hoi akn laiakou a hai i na'lii i na mea a lakou i ike ai, a me ka nui oka hao. Lohe ae la kekahi koa oke alii, i ae la ia; £ kii au e hao i kela waiwai, no ka mea, o ko'u aina no o ka hao walc aku. | Ae mai la na'lii. Alaila holo aku la ua koa nei a pii i ka moku, lawe wale ae la i ka hao maluna, a kiia mai la oia i ka pu, a make iho la ua koa nei, o Kapupuu kona iuoa, Auhee mai la ka nuwaa, a hai mai, ua make o Kapupuu i ka waiki. A ia po iho, ki mai ka'pu, a lele ke :.]ii i'una; manao ae la lakou, ke akua, kapa aku la lakou i kona inoa o Lonoinakua, manao iho la na knnnka e kana. I niai la kekahi alii wahine o Kamakahelei kona inoa, o ko Kanmualii makuwuhine ia, Aole e kaua nku i ko kakou akua, e liooluolu akn ka pono i oluolu mai ke akua. haawi aku !a o Kanuikahelei i kana knikauiahine ponoi, i wahine na Lono, o Lelemaho- • ii.uii ka iuoa q ia wahiue, oia ko Ivaumua'ii ni'ia Moe ilio la o Lono iua • ahine la a moe iho la no hoi na haole i na wahine u Kauni uia ka ho;»\;!makaina i ka h.io. Maliope iho ;> ivi ■l i iri wahiue i k:i pala, a iiiahope i!io, :.:iu iho na k ine i k i pīila, ai• *?i I>a i*v» ! i kei.i mni iuo ina nei. Oia I: i l'i ipau o keia pae aiii'i! () ka hewa a nie ka m vke ka i hoolnha inun ia inai i'»:i Ilawaii nej. Hilahiia ino ka?poe i ho«»!ah:i mai! —IIui? lii. I)eke!iiaba 2>, 1533. Ke hoakaka aku nei au i.io'ukou ena iioalianau, a me na iiii.-iioiiari a pau 'loa, a ine nsfTii. " Mni ko"u hanau ana, a hiki i ka makahiki .nmikuniaiiialua, malaila mal ka hoomaka ana o ko'u malama ana i ke Akua. I-'hiku o'u inakahiki i noho ai iloko o ka ekalesia; aole nae k.* Ilaku i hoeha niai ia'u, aole i haalele mai; liana lokomaikai inai no ia ia'u f na inakahiki ehiku: owau no ka i haalele aku i ka Ilaku.
l* 1« hoow*lewr«l« iU»lto6 ko'u n«aa; hi|c i mai la ka nanea a me ka palaka, pat) ae la ka mnnao ann i ke Ajnm; t1 kai wa o ka makahiki, kiekie loa ka hewa iloko o ko'u naau; lanakila o S«iana iloko o ko'u naau. Alailn nul ko'u ku e aku i ka Haku; inanao iho la au, pcr ei; Aole au e hui hou i ka pouo, ke; kii mai na hoahanau ia'u, a me na ku> niu: no ka mea, ua paa ko'u manao i ka hewa. A i kn makahiki aiwa no,haawi ia j ma|[ ke kane na'u, a moe au i ke kane, I haawi ia. inai i keiki na'u; na ke Akua. no i haani mai keia mau mea elua, noho no makou ma Maui ahiki i kuu wa i kokoke ai ehanau, holo makou i Oahuj a nialaila au i hanau ai; i ka malama|Sepatenmba, i ka la umi kumamakahi no o ia niaiaina. IVla ka hale kauila kuu hanau ana i ke keiki, oia ka hooinaka ana mai o ko'u mai. Pau ka nohō ahā ma ka hule kaui!a; hoi aku lamakou iukai Kaopuaua, nio ka nni 110 o ko'u mai, a malnila lana ae la ko'u mauao e pule i ka Haku ( no ko'u mai: i aku la au ia Laahili, E pule oe i ke Akua no ko'u uhaue. Alaila pule aku la inaua i ke Aktia; a| mahope oia niahao ana i ko Akua; ola ae la ko'ti niai, a i'ka wa i ola'i. |>;ui aei le ka manao ana i ke Akua; liii\i mai ka lealea, a me ka uianao nn i na liewa he nui; alaila liele koke aku la au e nana i kuu mea i lealea ai i ka hula a ka Noweke.. A mahope o ia le ilea ajia, haawi hou niai no tke Akua i ka inai; inai hou 110 au, ma ia mai hou ana o'u. Maop'>po loa iho la ka niai ma ko'u kino. a nui loa ilio Ia ka nawaliwali a nie ka elia iiuio ko'u kino. Alaila, hoomanao liou ae la au i ke Akua; i aku la au ia lloapili e pule i ke Akua, a me ko'u ai ana, a me ko'u moe ana. () ka lua ia o ko'u hoomanao ana i ke Akua; alaila hoomauia nela ke Akua ; i kona liina; malia iki ae la ko'u inai, I a i ko'u inaha hou ana, poina hou no j ka mauno i'ke Akua; lana hou 110 kuu I manao i ka hewa. Alaila lioopai !iou ke .Akuu ia'u i ka hewa. l'>ha o'u malama i kaa'i i ka mai, a i ka la uiiiikuniamaono o Dekemaba, hoi aku Ta au i ka haleuluhe; a malaila loaa ia'u kekahi palnpala; na na ekalesia ma Maui, ina Lahainalalo, ua lokalii ko lakou manao, p noi mai ia'u; 110 ko lakou aloha i ko'u uhane; no ka mea, owau no. kekahi hua mua o ka ekalesia ma Lahainalalo, a i ko'u ike ana i ko lakou manao; ae aku me ke aloha i ko lakou manao. Oia
A OēkemaW, hoonw6popo iho 1 ko'» manao mihi; i k«'ur %u « aun aku i ka Maku, a oui lua ka hc«a a r u j hana aku ai ia ia me ka pono ote. Aika la iwakahia no o ua malama /rei, hoike aku la au i ko'u manao ia Kekauonohi. I āku la au, 1 ka wa mamua, aole i maopopo mai ko'u hewa ia'u, a i keia manawa, hele īuai nei ia'u kuu heA? he akaka wale la no kuu hewa ia'u e noho nei, a i ka aui ana o ka Ia r olelo aku la au i ko'u hoahanau, m lialeiopapa. Uo hele niai nei kun hewa ia'u akaka, a manao mai nei au i ka hiia a kuu knmu i olelo mai ai ia'u. "Peliea iho la ko'u hoaliannu, Pqhea'' I aku laau,' l Eikeoeauaneiikaehanui. Kau pule ana a me ka noi ana aku, e haawi ia mai ananonau." Na ke kumu ia. Ua hooko ia niai no kaunoi nna »ku, ua haawi ia Uiai no ke kane na'u, a mahope haawi ia mai ke keiki. O ka hookuinu ana no ia <> ko'u eha, ua ko no ka olelo o kuu kuinu, aole ke keiki i wai- . ho ia mai na'u. | L T a lawe ia aku no ia. Ua nui kuu hewa, me he inea i kar kaia la i l;e kaula kuu hewa, a akaka iinua o kun inaka e uwelu mai.nei. I'a hoike ia. mai r.<j>i e ke Akua ka hewa a'u i hana'i, a .-ika'.ia loa. Ua «e la au i kuu kaikunane, Ea! eia nei, ua huli au la. Ua makau au i ka mea a kaua i ohumu ni, nole e luili i ka pono, nole o'u inea e huli ni ina e kii mai kekahi mau hoahanaii, ame na kumu e hoi aku i ka pono; aole loa ai,i e lioike aku i ka pono, aole loa. | Pela ko'u nianao ana, aka, ua hoole in.'ii ke Akua i ko'u inanao paa,ma ka hewn. Kia kn! ka hoailona e hoi ai au| i ka pono: Auhea »jc, e luili mai kana.i Ae mai la oia, u Ae." () nolio oe auanei a hiki i ka ra e pilikia'i, alaila huli; aole e liiki; e huli mai oe, i ike aku au i kou nialania ana i ka Ilaku. Ke m>i aku ne» nu i ka Ilaku, me ka uiilii. nui i ko'u hewa, malaf.< o kono niaii wnwae,"nrc: k:i lioo-he-Aa nui no ia'ii iho; a ine ka mahalo nui. aku i ke Akua, a'me kona ahonitl mai ia'u. Na. lIj\RILTA KīIOPUOI.ANI. Lahainalalo, Maui, Deke«naba3o,lB37. No KA MAKE AXA O HARIETA KeOPI'OUa make t> HiiitCTA Keopuolam i ka makahiki o ka fr&Vu 18SG j|4(ftmalama o Dekemaba, i ka la kan4dtolu, i ka hora umikumamakahi o ke ao.
Hc 'IU opiopio ao ia* he iwald4iU hiau makahiki a me kutnamatn«, * niake iha la oia, m£ ki aloha nui ia aku. Aloha ino oia. Nui ko'u aloha ia ia, mc ke kaumaha o ka naau, no kona make ana. Aiihea oukou, e na kanaka o ke 'Hi, a ine na wahine, a me naohua a pau loa,. t*a make ko kakou alii, a pehea kakou?. Eia paha, e k«>Jio kakou ia lesu i alii nō kakou, penoi kakou e koho ai, e pule nku kakou ia i i, me ka miiii i ko kakou hewa, a me ka haalele nui i na mea ano ino a pau, i na mea a lesu i lioopnilua ai. i \ : l*a uuike opiopio no oia nole i liuliu kona ola ana, ma keia ao. Aole no e--1110 loaa aku no ia kakou, aloha ino no hoi ke 'lii. i N\ Aki'la Moku.