Ke Kumu Hawaii, Volume III, Number 11, 25 October 1837 — NO KA ILIO. [ARTICLE+ILLUSTRATION]

NO KA ILIO.

lle mea nui kokahi ilio, hc uuku kekahi ilio, ua like (»le loa lakou. 0 kekahi ilio, aole i oi aku kona nui inamua 0 ko ka popoki, ao kekalii ht>i, ua like iiie ka iliohae ka nui. Aole ma ka nni o ke kino waje.no ka l,ke ole ana. Ile eleele kekahi, he keokeo kekahi, he Ulaula kekahi, he ahinahiua kekal»i, he olenalena kekahi, he onionio kekahi. a kikokiko kekahi. Aole no hoi i like ka huluhulu o keknhi ilio me ko kekahi. Ile loihi ka huluhuln o kek;ihi, lie pokole ko kekahi, p:iapu ko kek;ihi. he lahilahi ko kekahi: Jve pololei maikai ko kekahi, pii wale uo ko kekahi, a o liekaiii hoi, he ili wale no, uuku l*'a ka lnilu. Ile iwakalua uilio ko ka i!it) nia ka i,via luna, he kumainnlua nia ka iwia lalo. O kona uiau wawae mua, elima nn inanainana, a e'aa lioi koau wawae liope. lle inaiuu ikaika no 111.1 kela mana keia mana: aole e liiki ia ia ke hoihoi na inaiuu iloko, a hoopuka hou iw.ilio e like me ka popoki. ... O ka io ka ka ilio mea" ai nui, aka, inapololi, ai no lioi ia i ka ai moa a ''V) ka llio ka mea koa loa ona Jvoloholona a pau. Ina i kauohaia e kona kalvu, e kii aku no ia i na mea hihm hae a pau l«a, a nve ke kanaka no. Aole holoholona i alolia nui 1 kc kahu e like me ka ilio maoli. Aole loa īa 1 kumakaia ia ia, aole no hoi e haalele ia ia, aole loa. Aole haalele ke hana maikai ia, aole ke m, haalele a make wale ī ka hahai ana

mamnli o ke kahu. E hiki.no. i ke kanaka ke haaiele i kona hoa maloko o ka hune a mekapoino. Aka, oka Ilio,aole loa ia e haalele i kona kahu i kona wa e ola ana, a make ia, alaila, make pu no kekahi ilio no kona aloha i ke kahu. E malama no ia i kona kahu me kona ikaika a pau, a me ka makaala, e like me kona malama ana ia ia iho. A ua like no hni kona aloha i kona kahu ine kona aloha ia ia iho. Ina kauoha ke kahu ia ia <• inalama i kona lole, a i kekahi mea <■ ;>?iha, malaina no ua holoholona pono nei. ine ka moiowa ole a me ka haalele ole, a hakaka no iai me ka inea nana e kii aku, a make iio i ka ikaika o kona manao e malaiua i ka kona kahu. Ua oleloia, e hiki no i ka ilio kiai ke hoomaopopo i ke kanaka ailiue, a ine ke kanaka pono, ma ke ano o ko laua iiele ana, no ka mea, he hele pee, a he hele hilahila, ko ka aihue. Ilele polo'ei. kanalua ole ke kanaka pono, aole ona inakau no ka niea ua pono ia. Aka, o ka aihue; ua hilahila ia, a he hele wiwo kona hele ana.. lke ka ilio i keia ano luu o laua a kuu wale; aku no i ke kanaka pono, aole nahu aku, aka, o ka aihue, p:va no ia ia, a inanao ia e liele nahu no ka iiio ia ia. Ike no ka ilio i ke ano o ka lole a ha kanaka e krnm ni. fna i aoia kai)ip j pela, makuna inaikai ao ia i kamalihi-j ni i hele niai ine ka io!e maikai a me kal liana inaikai. aole nahu i'ku ia ia. Akn, ina lieie ke kanaka ilio, kiai uo ka iiio nia o ka pa, aole hookomo ia ia iloko o 'ka pa. Ma na wahi a pau loa, lie makainaka, a he hoanoho ka ilio, no ke kanaka. \ole ia e makeinake e noho ina kahi e, ine ke kanaka no e noho ai. Nolaila, noho no ia ina na aina a pau i nohoia e kanaka, īna na aina anu a ma na aina wela. , ... Ua like na helehelena o ka īlio maoh, me ko kailiohae; aka, Hia ka hana ana, ualike ole loa. He huhu ka īhohae, hihiu loa, aka, o ilio, ua lokomaikai, a ua hoolohe. He oiaio, hookamani ole kona aloha, aka, o ka iliohae, ina lokomaikai oia i

kekahi, haalele hala ole oia. O ka ilio maoli, ina i ao pono ia a pono, waiwai loa ia: aka, o ka iii?>hae, he mea ia e pau wale ai ka waiwai, elike hoi me na ilio maoli o keia aina. No ka mea, makeia aina, o ka ilio maoli ka iliphae, pau na kao, a me ha hipa a me na pelehu, a me na moa ia ia, aole malama iki ia i ka 'ke kahu-, he kolohe wale no ia. He mea pono ke hana aku ia lakou e like me ka hana ana i na iliohae, e luku loa aku hoi. Aole like iki ka ilio me ka popoki.— Manao nui ka popoki i ka hale, manao ka.ilio i kanaka o ka hale. lna hele na kanaka o ka hale, aole hele ka popoki no ka mea manao oia! i ka hale. Aka, 0 ka ilio, ina hele na kanaka, hele pu no ka a noho pu me ke kahu wale no. Ina i hele ke kaliu a hoi mai, olioli loa ka ilio, aka,o ka popoki, ua oolea loa kona naau, aole manao i ka mea i heie aku, aole hoi i ka mea hele mai. Ina loaa ia ia ka hale, aole ona manao ikanieae. | Ina eha ka popoki i ke kanaka; nahu mai no ia a kuha mai. Ina i eha ka ilio, uwe no ia, a hikil<jle, a hele me ka onioni o ka huelo no ka olioli mai i ke kanaka i hoeha aku iai ia. He nui wale ke ano o na ilio, he ano okoa loa ko kekahi, okoa loa ko kekahi. Aole i>ae 1 heluia ko lakou anola pau He okoa ma knhi aina , okoa ma kahi aiua, aole elua iiio i like ioa ko laua ano. ■ ; : : j : ; Waimf.a, Sepatemaba 18,1837. Auhea oe, e Ke Kuinu Hawaii; ī\!ai manao oe, ua make au no ka'u palapala ole nna i keia mau la. Eia no wau, ke noho nei ma Waimea nei. I ko'u hoi ana maima keia aina maikai, loaa ia'u ka oluolu a me ka ikaika, a nui ka'u hana ana. I ko'u hoi ana mai, ninau aku la au, "Pehea ka hulawai, a me ke kula kamalii? i I mai la ke kahi, 4l Ua maikai no ka halawai a ine ke kula, nui na kanaka, nui na kamalii, aole emi, oia mau no." A lohe au ia, olioli kuu naau. Pela no ko'u ike ana. Hele au ike kula kamalii, ma ka Sabati, nui loa na hau-maAa-lakou a pau—22o. Hele mai

lakou mai kahi loihi mai, aole makau i keanu, ame ka ua, a me ka loihi. Pela no hoi ke kula kanaka makua, nui na haumana, 250. Ma ka Ai o ka la ka lakou hana ana. Ikaika kekahi a ikaika ole kekahi. A nia ka halawai ma ke kakahiaka o ka Sabati, piha loa ka 4tale, a i kekahi! manawa, koe kekahi nmwaho, no ka ' paapu oloko. A ma ke ahiahi eini, mai Ahea pau ia mea naaupo?— : Eia hoi kekahi. Ua huli mai paha I kekahi p'oe ma ka pono. Ua komo { kekahi poe he 11, iloko o ka ekalesia. A o' ka poe i hoakakaia, he 28 lakou. Ile poe oiaio kekahi. hookamani paha kekahi. Eia hoi kekahi. o ka hoike kamalii.! Eia ka nui o iia kula a me na hau-1 mana. - , ! » Kula. Ilauniana. Poe ike. Waimea 6 197 Hamakua 21 568 : Kohala 49 11>J G(j3 7o 1,971 1 137 3iK» ka poe ku!a ma ke kakaulinia a nve ka Helunaau a nie ka Palapala honua. Hooikaika na kiunu i na kamalii e haaiele i ka baka. a ua kokoke pau lakoi.i i ka haalele ia mea ino la;. nva!e. Kakaikalii koe. • A o kekniii ;ioe. ua haai<-le i ku lei. Poinaikai lako.i. ke haalele i ua lieu a a pi'i a iio'i inai ir.a ka puiio. iue ka r:ia:auta i:i h >n. A •» p ie keiki k;n!e onei. ua ii-e' e i ke k : ! ?ī l;-e -1-0 ■! a-ki-r.-;, a » kekahi. ua he!e i Lahainaiuna. . j Mak»?.make au e hele kekalii keiki e ae. aka. wu aua ka inakuwahine. Kaiimaha ko'u =■' ■: ' ■ 1 Nui na kailīīunaliiiie uiaUemake e lieiei ke kuia Kaikamahine ina W aiiuku. A in;vkauk;iu kekahi poe e liolo; iiio aku ■a i Kawailiae. ua haia e ka! ka inoku. Eia li-»i kekahi. • I a hiki " : :ti n.a'inei na kuniu iiou no K >:rl>'*!ika !aua ine Ce!i a i:ie ka )a:ui :n:iu wahine. makou nie Be!ika ma i Kohala. : e k-ia:.:' > V i ka ain:i awae i kaiii e imho ai i. . Mah:-il.o lakou i ka aina, a kahaha !ak >u i ka nui loa o na kanaka. Lu!umi iv:ai na kane, a me na waliine a ine na ka'ua'ii. Heie mai e makaikai i n;: li.i »ie hou I taai lakou •'Ka! akahi no * niakou a ike i ka poe haole inaikai. I a • ulauia ka papaiiaa.—lie poe ka;iiri'ii| waie iv» lakou. a hele niai maanei e; noho a elemakule.'" j Nani ka lokomaikai o ko Kohala. j Nui loa ka ai a lakou i makana wa!e,

mai, a nui na moa, ua haneri paha, he manii palahu kekahi, a he ia, he ulu, he ipu haoli, he ipu ala, he kulina, he waiu, he akaakai; he ko, he poi, aole o kanamai o ka nui o ko lakou makana. Hai pinepine au i ka ke Akua olelo, a hiki i ka la Sabati, hele mai na kanaka ma ka hale pule i Nunulu, a nui wale lakou, piha loa ka hale, 4000 paha. Lwe makou no ka nui loa o na knnaka e hele ana ika mnke. E hoohuli mai ke Akua ia lakou. A n.»a ka Snbati, hoike makou i nn knmalii a me na kanaka makua, 2.500 lakoU a pau. Olioli na kumu hou i ka nui o na haumana. Kahaha no nne i ka naaupo o kekalii poe. A pau.Ro mnkou nnna ana i ka ninn. hoakaka lielika ina i ko Inua wnlii i mak.emnke ni, Aia no ia niaKapanu a ina Lole nia knhi kokoke i ka puiiawai. He ai:ia nuaikni. nieīiniin, ulu nn īnen kanu. nolo pnu i ke poko. a nie ke a:vu a n>e ka niakani. O kekahi poe. o!i<>ii loa.lakou' n<» kn hiki ana nnui <» na kiiinu lino!e e nolio pu ine Inkoii. Makn'.ikau !nk<>u e k<'kun. kukui'i hn!e. haiihaii uknna a iuna n aku. ia men aku. l'oiiiaikni vvn!e lakou. ke h""!o!ie n malama i %a nu kiimu e no nkn ui in !;:- koii, a p«.i;]o i<ja mie. ke loive-wale-. me ka iiiainni i "!e. l'nu ki; i waiii iMann". Na'u :,a I.ai,vr \.

1 S.«). 0. I>J". Tl E UAHI MA.NAO 110 V K A K A ,\<i Ki; Ki'Kl \. 1 ka la 1(» 1 'a lini.kaa\va!e ia keknhi iiimii lioahauaM, »• in-.i i n:i liwa ī: j»olio al kc ku!a nui .iu:t lhin nei. Aia i kc ahiaino k7Tiii fi<~tT"»rti *t'• >!i>. halawni ihu la iiiakon ma ka h:iii* o Mi. Kuana.ekuiu lakon kuni':, he inui inakoH. Alaiia ln.iko inai la o Laininiia' i kc :t!:o o i:t hal'iwai ana a makou. \ pau ikana lioike un:t mai, i aku la iu-a-ko'i. '• Aiia i!;:ik"!i »• ae a!•:u. e uouim.u iiki!< a i i:•.:.;io;i.i:i!aila ae aku niakou " A kani iu:ii ka oeie no ka halau ai hoahaaau. lu'h' aku la na ku:ivu ia halawai. lioakoak-ia ho i aku !amakoii <• k'.ikakuka h "i i i: io:mi|><i ko makou ao ana. nka ko u hnk- [ualaila ko iiiakou ae iike ana e k<>k• •:i aku. Aiai ka ia II o Sepate:na!)a hoikei:i aku !:: k> - .a kokua i ka }»<it; <• inakeiiiake aua e kukulu i ko lesw aupuni. A lohe ia'koo. ae mai rto lakou a pau. Aole nae ii ikea ka oe io* līa ae io paha kekahi. aole pahn kekahi. Eia tiae ka mea i ikea, o ka like pu ana o ke kukuii. o ka poe waiwai ine

ka poe ilihune. Eia na inea e kokua ai no keia kula. Ma ka ai kekahi, ma ka ia kekahi. ikela mea keia nien, e likenie ka mea i loaa i,kela mea keia mea. Eia nae ke ina o kja mea waiwai. (muhi noe ha?wi aku i inea mahunhna. mai hoohalike pu ine ka ka pne ilihune. K hoomanao knkou i ka wnhine ilihune kane niake i hanwi aku ni i kana wnhi | keneka honkahi. no ka nui o k<*na mnjkcrnake. Un haawi aku ia i kana !nc;i ' uuku me ka ininaiuiiia ole aku. Ein nae ia oukou. ♦• k;i poe ekalesia mai Hilo a hiki akn i Knuai, e noonoo kukou i hana e p<»nn ni k«• ! ke Akua aupuni. Pehen la e hiki k<-ke niai ni kona.aupuni e ike ni kī:k<n:; I nei paha v e haawi aku me ka. innkemn-' :ke a nie ke nlolia; i ka IlnUu n n ka . ininaminn <>!e nku i ka niea i hoohikiaī. ; I mni la ka palapnhi Ileniolel**, 'n <-i !nku kou mnikai ke honhiki «-!<• n:: 0 k"U uinikni ke hoohiki oe, a«-ie ln i i hooko nku.'" ' Ein ko'u mnnno ia -kn'enM. e !ia le.a.imiinu mai i '.ilo niii n Kanai. >i <- w;iiuai pi-nu no !,(•' k<»ki!a ak'! i ku nii-a <• ;;i k<-ia () ka I:;i;:•!:n» • !<l ka pahi !;:u;.*i <_• * ;ik'i I.;ī a trr ka iiOi;Li:;n.a!i.. v*"ai« v I;.; t 5 k 'ūMMia j;a k;:la t;,;v ii<• i ~t l!;c:i <• l }.;i : ;! ■ a..!'' < iiii.i !.(• I><>< V;::;i ; ī '! !\a:. ka ai'i kf■ ia [':.<• ; i: t. . I. a i.a l' iii" ! '•.i <i [:n i.:." t u •» 1 • i :•. i . '.'ii a:.a <> iK-iMi pne a'nia.- i:;'i i- m:i i lv!'ia |>:m' 'ia l;;i miuuao. ;; ! ::.';i ;,i,i ka v. ;>! "v;:i. nlai'a tnāa i'ia !:;u::i\\ ai .; ■> noie lauwiii e lik<t"Ti>c ka h:;:;a āan n kekalii ]mc lini:ikai:::\vai. I 'i iiai a lai u'i i;.c i;a lauwii;. anie akal.a ka.. ha.'.a. | ■ - -"■ . ■ - ." — - N \ 1\ r \: \ II ii' 11. N/:> K •: •, •• ' j\|- v - v : i \ (!>m . )!<•'<• iiiai la iiiak'.ii a »ii!.i i Waiaw:.'. 1 ka ii',ra ai.ahi. •: i.i• • i>;:;i!i;i iho ia. t!,ak"i' Miaiōi'a. a i.a'a ka iioivi a]. ; a. a i ka I)a[ <a!ua o ka ht>:*aa .;i..! i. aI:; i;a.. [n»i 111;i i • •' i'iaa lijki i I K;il.i11;k». ioaa i( i ,a m;ii\ou i h.a iia. jM-iiiai'ri iiiai a i'ih > Ai-a. :: a<- n;;.i i k|-i!:i <• |,;ii ai:a me II;.i;t-\ a. lai!a.eia:;ij- ihi» !a, u l'eii' him i t i;o niak 'ii 11, <-j ku |.t,;:i i. n;j vvaiii !.a;>a koiii-> i kn ua. mai a'«o a hnla loa i ioko o ka ii: ka Ma.'u i ka un. lleie inai la iiiakaM :: ilm i Ualawn. h< !o inai la, a iiiki i Napehn, loau I oit laakou i ka nn. nlailn. nnliu ne !a <» 'l'ineka i ke kapa uinhaiia <mn. a pii mni la makou i ko nln pii. n he'e mni la mnkon me ka ua a hiki i ka Papnkolea» nialie ae la ka ua. a iho mai la niakou i ke ala ilio, a ' ' ' I -■ •■ ' '" V -V.

hele mni la mnkou a hiki i Moanalun, n napou kn la, pii mai la uinkou i keala pii o Knuwalua, a hoi iiini la mnkou a liiki i llonolulu, i ka manawa poeleele. i'a nalowale ka ili o kanaka, hele mai la maua ine 'Piueka, ma ke alnnui a luki i ke alainana, e kokoke mai ana i kalii o l'aki. ;»laila, lioi aku la ia i kona w ulii, a hoi inai la no hoi au i ko'u \va-. hi, a liiki i ko'u hale. I a liolo inalu ilio kuu kaikaiualiiiie. mnloko o ke kulanakauhale, ua haalele i kona makuwa-| liine. ine ka olelo aku ia ia, "11010 wau la," a o ka liolo iho la no ia, a hahai aku l.i ku'.ia makuwahine a hina i ke kuauna o ka loi, a holo loa aku la ia, a pii maluna o ka pa. a komo maloko o IN'U'kane, o ka nalowale no ia, a hiki aku au ua nalowale, o imi ana kona īnaknwahine ia ia maloko o ke kulaiiakaulial»'. Alaila welie ae la au ika noho 0 kuu lio, a me kuu walii lole wawae a kni» iho kalii palule, a pulou iho la au 1 kuu poo i ka liainaka eleele, alaila, :iiirri aku !a nu i ka poe ma ka hale, •lieaha koiia uahi kapa? t)lo|oniaila lakou, i mai la, "Aole wahi Ka;i:i. uookahi no wahi kapa, he walii ki'i'M elu-ele." Alaila, hele aku la au e ir:ii. a loaa aku la ia'u i»a ke alamii e kii aiiM. niuau aku la au ia ia. >wai kfia I niai l i i:i, ••()wau no." Ni'.iau lioii aku la a i, oe no ia e Niho.i" A<* ai'ii !a ia. •• Ae." Aiaiia, ! ii ui aku au i ka liina. a lioi iuai la iu:;ii:i a hiki i ka hale, a moe m ikoii i ka po, me ka pule i ke Akua. N \ 1*1" \III A 01.1".