Ke Kumu Hawaii, Volume III, Number 13, 22 November 1837 — NO KEKAHI KEIKI O KE KULA SABATI. [ARTICLE+ILLUSTRATION]

NO KEKAHI KEIKI O KE KULA SABATI.

Heaha ka hana a kela keiki? E helu ana ika palapala. E hoopaa naau ana ika haawina. Heaha ka palapalo ana e heluhelu nei? E heluheiu ana ia i ka buke maikai h>a, oka Baibala. Henha ka iuea e hoopaa naau ai ia i kana ha iwina? K hoop.iu luiau aua no ia i kana haawina e hoike aku ina ke kula Sabati, ke hiki mai ka la o ka Haku. Ke inakemake anei oia e hele i ke kula Sobati ? Ae, niakeniake no ia i ke knla. Aole loa ia e noho aku ke hiki mai ka inanawa e kula ni. Olioli no iake hiki inai ka la kula. Hoopaa naau no ia i kau wahi iki o kana haawina i kela la i keia la; a pela i ike inaopopo ai i kana haawina niainua 6 ka hiki ana niai oka Subati. Ua kokua auei kekahi ia ia? Ae, no ka niea, ua pohihihi ia ia kekahi mau mea nia|oko o ka huke, aole ia i ike uiaopopo ike auo. Alaila ninau aku no ia i kona inakuwahine, a i kona kaikuaana, a i kona kaikuwahine paha. O Wllaiua lone ka iuoa o keia keiUi. Ile keiki maikai.

kana haawina. Ua aloha no ke kumu ia Wilama, no ka mea, ua ike hiaopopo no ia i kana haawina, a ua maemae no hoi ia. I ka manawa i noho ai o Wilama iloko o ke kula, ua hoolohe ia i na mea a pau i oleloia mai. Ua hawanawana anei ia me na kamalii e ae? Aole,' ua ike no ia, he mea hewa ke hawanawana. Ua like konanoho ana make kula, me kona noho ana maloko o ka hale pule. Ika manawa e pule ai lakou, ua noonoo nui no ia. Ika manawa e mele ni, oia kekahi e mele pu nie lakou. Olioli no ia i ka hoolea i ke Akua; a ua paa naau ia ia kekahi himeni i kela hebedonia, keia hebedoina. A ike na kamalii ia ia e hana pono ana, a e noho pono ana hoao no lakou e hoohalike nie ia. Ano ua pau ke kula. E nana i na kamalii kane a nie na kamalii wahine e puke ana iwaho oka hale kula. O kekahi e akaaka ana, a e paani ana. Ua paani anei o Wil?ima Ione? Aole o Wilama no kela mamua o lakou. Aia maloko o kona lima kana mau bukē. Mahea la ia e hele ai i keia manawa? E hoi aua no ia i kona wahi i kahi nianawa; alaila hele aku no ia i ka hale pule. Ua noho ia i kekahi manawa e malama i kona makuwahine maiinai. Aka, heluhelu no ia i kona makuwahine ina na palapala maikai, a hiineni pulnua. Ke nianao nei au, a nui o Wilama, elilo no ia i kanaka maikai.

Kia ua Wilnma «niku la E l»c!c:uia oia ihea? Kt* inanao noi au, c liele !iiui ia'i ke kula S:*bati. Aia kanainnn buke inahilo o kona lima. () ka Baibala kekahi, a o kn hiineni kekahi. Ilc|e no ia inainua o ka manawa ki]la, n<» kona makemnke ole e komo uiahopeloa iloko o ke kula. l'a paani anei ia inn ke ala? Aole loa! o na keiki poiio, aole loa lakon e paani ina ke ala. Noomanao no o Wilama, o ka la: Snbati no ia, a lie inea pono nana e hoauo ia la. lua halawai ia me na kamalii liilii, olelo oluolu aku no ia ia lakon, a noho malie loa no ia. Hele pololei ia ina kona noho maloko o ka hale kula. Ua ikeoukou ano ia Wilama maloko o ke kula Sabati. Oia kela e ku ana iluna, e hoike aku ana i

lloN(»i.iHr, Oahu, Okatob'a 5, 1831. 1101.0 ANA MAI MAUI I OAHU. Auhea oWkou e ka poe i ike oie ia Oahu nei. 1 ko'u holo ana i Oahu nei mai Lahainaluna aku; ee e au ma ka uioku me Kauka Lapona ma, lohe au i ka leo o ka poe kahu moku e olelo ana ma ka olelo haole, kela kahumoku keia kahumoku, kulou iho la wau noonoo i ka lakou olelo ana pela, /'Aloha iho la wau i ka kakou olelo i ka nalo wale paha ma keia hope aku, ka me«, he makemake nui kekahi poe i ka olelo haole, nolaila, eia ko'u manaoia ouko» e ka poe makemake i ka oiek> haole, Mai hoolilo oukou i ka oleio haole i mea e nalowale ai ka kakou olelo. E kapoe

ui r a me na keiki, e ae£ukou i keiama nao. A huki ia ae la ka heleuma a me na pea, aka lewa iho la ka moku o makoii, pnkele o Dibela mai hiki ole i Honolulu no ka lohi a me ka holo e o ka moku, a liuliu iki, kSkt mai la o Dibela, a holo aku la makou; i ka po ko makon holo ana, oia ka la 21, o Sepatemaba, pa iho la ka makani nia ka aoao akau 0 ka moku, holo nui loa aku la ka moku; mamua aku o ka loaa ana o makou 1 ka makani, pule aku la o Dibela- i ke Akua a me ka hoomaikai aku, a olelo aku la no hoi, e malama mai ia makou. Huli iho ka moku o inakou i ka makani a me ke kuaale, nolaila, aneane e haule o Kauka ma i kc kai no ka huii o ka moku, a no ka haahaa o kekahi aoao o ko laua moe kekahi, nolaila, hoololiia ka aoao kiekie ma ka pale kai, u moe pono iho la laua, holo aku la makou: a hiki i ka pohu o Kaunakakai, alaila, holo akahele aku la ka moku o makou; hooiho pono aku la ka moku i ke komohana paha, pa iho ka makani inahope o ka moku, a hiki aku la makou i Kaiaeokalaau, puka mai !a ka Huihui, a mai hope mai, puka mai la ka Lalani, a ina lalo mai o ka lae o Kalaau pohu loa iho, a luli iho ka moku i ka makani ole, a hala kekahi mau hora ia makou me ka hakalia; 'alaila pa ikaika iho la ka makani ma ka aoao akau o ka moku o makou, a holo nui aku la, a wanaao ike aku la niakou ia Makapuu, a owakawaka loa ike aku la makoti ia.>l<eahi, oia kahi i kapaia'i e ka haole o -Kaimanahila (o kaiinana puu tna ka olelo Hawaii,) alaila nana aku la wau i na helehelena o ka aoao hikina Oahu, he kunihoniho, ma Waialae, he nui loa ka niu. A hiki inakou ma waho pono ae o Waialae, pule iho la kekahi hoahanau kauaka maoli i ke Akua, a pau ka pule, hiki aku >a makou ma ka aoao hema o Leahi a kalan a ae la makou malalo o Kahiahole, olelo mai la kekahi kamaaina ia'u, aia o Honolulu, alaHa nana akit la wau >a Honolulu, he likeiho 1» o Hoaohilu me kaKnea i puhiia i ke ahr, ka ulam&i o a o, o Honoluh», aole kekahl mea olkilia** i ike ak» ai, o mi aiu n* |e no, Akila, maa pooo aktr ia wa«t ia Oahu, aol» ī Mke meMau», he ■alkal

ho ka moe aku ko'nhu kuahiwi, a he paapu no hoi. Hc kiekie lon paha o Lihau a me Eke, ko Maui komohana mau kuahiwi. Honolulu. Hookomo makou i ka hora' ewalu, a i ka hora 9 i kauhale, panpu loa na liale o Honohilu, a helii au i ka lepo o Honolulu. Aole he like nie Lahainalnlo ka pilau loa, he maemae o llonolulu a lie pilau olena alanui, aka o na pa he ino no, he pelapela na halee like no me ko Maui, a o na- hale haole ame na hale alii he maemae no. He hale pule nahaha kolaiia ia manawa, he maikai 1-w» na hale kula ma Honolulu, he mau puka makani. aniani, ua uliauia i ka papa o lalo a me na papapnlapala a me na noho. I ka wa e ao ai na haumaiia i kela mea ao keia mea ao a kokoke e pau, inu wai ilio la aa haumana,, a ma ia hope iho p:iu ke kula. A i ka la Sabati, he poe kane a me na waliine, e hiuien'i ana i ke.Akua; he maikai ka i»ilaeni ana a he oluolu ka pepeiao i ka hoolohe ana. A i ka poaha oia ka hiku o ko , u mau,l-a i llonohilu, hele aku la mukou mai lionolulu aku a hiki i Ēwa. E»va. Ile ili'mne o laila i ka hale kula ole, ua nahaha knlii aoio o ko laila hale kula he mau uoho-lepo e moe ana; he ninikai ka liale pule, lie hnlelepo, ua uhauia a maikai, e hooniakaukau ana na' kanaka i ka lepo i me hale kula, a po k » makou la, nioe iho makou. Mai ia iho ja wāu; he li a me ke kuni, a mni hiki ole au i Waiahia no ka mai; a wanaao. pnu iho la ka mai; hele aku la makou i Waialua. W t U.\LU.\. Elu i kamaaina eha malihini; a hala ka aina awakea a mahope mai hiki ii.akou i kau ha!e, -nmnap iiio la wau o Paukealio ka inoa oia walii. 11e ku'a loihi loa kela kiiia <•::ia inea i ioilii loa ai; o ke k-'kee o ke a!a uui kahi p o ke kiekie kekalii; a linla na po ekolu i:oi 'iiai la makou. () na hauaiana kamalii ma Iloiiohilu 230. Ekoiu kumu haoie elua kunu no Lnhaiiialuna elua kuiu'i wahine. huipu aiiiku kumu ma keia kula. O na kumu liaole-, he ikaika loa i ke ao ao!e molou a. I! na makua keiki inai Kauri a Ilawaii, he pono e haawi aku i kekahi waiwai no na kuinu ao i na keiki, no ka mea he poinaikai nui loa aku ke keiki i ke kumu kula ke akamai ua keiki la, na ke akamai o ua keiki la e hoopakele ia ia ilio i ka poino o kona kino, i kela mea kaumaha keia mea kauiuaha keia mea poino kela mea poino, a na ke akamai o ua keiki la e hoowaiwai ia ia iho; C like meka Wai*

wai ua 0 ka hauman* hulA i ka va e paipunaheie ai i kekt mes keia meau Pela ho ba haumana kalaiwaa, pela no kela haumana keia haumana kahiko o ka mamua i hala aku nei. 0 na kanaka a pau o Hawaii nei, ua hana, a ua ikpika 110 hoi, aka, ua nele oloko i ka noonoo n me ke nkamai, nolaila ua lilo wale na mea a lnna i hana'i, a ilihune no hoi ke kino a kauniaha no hoi. Aole e pomoikai ioa ke kanaka ke ikaika i ka liana wale no, a noonoo ole ka naan, e like n»e ko kakou noho nna, aole pono. Oka hana, ame ka ikaikn, ā ine ke akamai o ke kanaka, ka mea e poniaikai loii'i ke kanaka. No ka noonoo inai ka ike ana o ke kanaka i ke Akna. Ka, i?a lohe paha oukou ia Waawaaiki naaupo. ua lohe au, he kanuka hana i.o i.n he mnliiai, he hanaipuaa a he lawaia no lioi. aka, he kanaka naaupo, aole no»>noo. Nolaila ua puni ua kannka la ia W'aawaaikinaauao i k:i hoopniiipuniia, pela 110 ka lilo wala ntia o ka oukou uaiwai i na konohiki, e na kanaka mai Mawaii a Niihau. Pela ion<», no-ka naanpo a tne ka inakau wale, ka lilo wale ana o ka oukou waiwai. a me ke kauinaha a me ka ilihune. K tia kanaka a pau.a ine ua'lii, e noon')o kakmi i na mea pono e like ai kakou. a e iiiliune ole ai inakou a ine oukou: a i kn malaina o Pekemaha, e liaawi kela meakeia nea i k<<na noonoo iiio i ke k'uiniiliau'aii: Aloha oukoue ka poe e iioonoo ana. Nin'i.a.

KOLOA, Kauai, Novemaba 10, 1837 Aloha oe e kuu kaikaina e Tineka, Ua lohe paha oe i ka holo ana mai o Kauka Lapona a me kana wahine. Pae mai la laua ma Okatoba ka la 12. A ma ka la 17 i holo aku makou i Waimea, e halawai ai me na hoahanau misionari o Kauai nei. O Kauka ma maluna o ke kaulua o Mi. Wini. Ma ka lio au. Maikai ka makani; a hiki wawe laua. Elua wale no hora, a me ka hapaha o ke kolu, a pae iuka laua ma Waimea. Ekolu hora o'u a me ka hapalua, ma ke alanui. Kiki e mai la Mi Alekanedero, laua me Ioane. A pau ka ainaawakea i halawai ai makou e kukakuka pu i ka hoonoho ana o Kauka Lapona ma. Ua ae like na hoahanau a pau. e noho pu laua me maua, ma Koloa nei. Nolaila, olioli maua; i ka loaa ana ia maua, i mau kookoolua. He lehulehu no hoi ka poe e hauoli pu me maua, i ka loaa ana ia makou ke kahuna lapaau; e lapaau mai i na mai o ko makou mau kino. Eia ke kumu o ka ae like o na hoahanau, e noho laua maanei. O ka pa-

lupalu o mau o kuu kino, me ka nele o Puna i ke kumu ole; a me ka maopopo ia wahi, noho makaukau Kauka, e hiki wawe aku, i Waioli; a ia wahi aku. A pau ka halawai, ia la ae, hoi aku la na hoahanau, o Alekanedero, laua me Ioane. Ma na kuahiwi, laua i hoi ai. Pii aku la laua ma ke ahiahi, a Puuokapele, malaila laua i moe ai. A kakahiaka ae, pii aku la laua i Maunahina. A ahiahi, ihoiho la laua i Waianiha. A loaa ia laua malaila, na lio elua, a hiki wawe aku i Waioli. I mai la laua, 'Me ka luhi no.' Hoi mai makou i Koloa ma ka la 1@. Ma kapa makou a pau ma na lio. Hele pii no hoi kahi mau kanaka me kahi noho no Mi Lapona wahine o luhi paha oia, i ka holo lio. Holo pu makou a pau a hiki i Hanapepei. Malaila i hoomaha iki makou. He Wenede no ia. A no ka halawai ia ahiahi ma Koloa hoi e au; a mahope mai laua. Ua kaikaiia Mi Lapona wahine mai Hanapepei mai i Wahiawa; ekolu paha mile wale no. He .45 mile mai Waimea mai i Koloa nei. Ma ka hora eha o ke ahiahi, hiki mai laua. A mai ia manawa mai, i hele mai ai ka poe mai ia Kauka. O ka makapo, ka makole, ka oopa, ka puhikaokao, ka lou, a me na mai a pau. He mau mai ano hilahila o Hawaii nei kekahi. Holo pu no hoi maua me Kauka i Wailua, e lapaau mai i kahi poe mai malaila; a e hoike aku i kolaila poe i ka laau e lapaau mai ka mai, o ka naau ehaeha.

Aka o ka hapa nui o kanaka, aohe maopopo ia lakou ka ehaeha o ka naau i ka hewa; nolaila aole kuko nui lakou i laau, o ka Olelomaikai no ia. Eia hoi keia. Kokoke paa ko makou hale pule hou. He hale pohakulepo; a manao makou he hale maikai. O ka loa he 16 anana a me na kapuai 4. O ka laula 7 anana a me ka iwilei no ia Ua paa ke pili. Ua hamoia i ka puna maluna, a me na na aoao maloko. Ua kau na puka komo a me na puka makani: ua paa ka awai. Ua hoomaka no hoi, ka poe hana a hamo i ka puna mawaho. O ka hoopau ana o keia, a me ka hooponopono maloko, ma kahi e noho ai kanaka, oia wale no ka hana i koe. Ke ake nei maua e hoolilo koke no Iehova. Pono e holo mai oe, e kokua pu ma ia hana; a e hoike aku i kanaka i ka mai o ka naau, a me ka laau a ke Akua i hoomakaukau no ia mai. Aloha e kuu kaikaina. NA'U KULIKA. Novemaba 9. 1837 Aloha oe e Binamu a me Binamuwahine. Ua ike iho nei maua i kau pala-

pala i kekahi kanaka mai ua haoia e ko inuua kanaka e Kaanaana. Aule pela ka u ulelo ia Kaluahiuenui. Menoi ka'u ulelo ia Kalualiineuui, Ina i liiki i na la piiahao, o kc kaiiaka mai aole ia e Hele i ka 'haim, a nie kc k-uiaka t?lern ikule, aole ia e liele i ka haua; o ke kauaka ui, ka'u i i aku ia Kalualiinniui e liele inai i ka liaiia uo na la p'nhao oke alii. Aole ' niaua i i aku iiui i noho ke kanaka m li a loaa i ka liale c uoho ana i ka i: ile e hao, aole lUM ia i i akii e hao: nol.ula aole c kaunni ke kau;u;i!m nmluna o kakou.. I a h<M)niiM koke aku nei au i kekahi kanaka o*u e kii ia Kaanaana e hele koke inai, a na'u e hi)(»|)uiio[)ouo koke ae; ina ua hewao Kaanaana, maluna ona ia liewa; ina ■maluiia o Kaluahinenui., maluna .ona ia hewa; ina inaluua o Kai,);iaa keia hewa, maluiia oua keia hewa. N.i M.vkaio,