Ke Kumu Hawaii, Volume IV, Number 16, 2 January 1839 — MOKU ILI OLE. [ARTICLE]

MOKU ILI OLE.

Auhea oe, e ke K. H. ke hoakaka wale aku nei keia mea ia oe, e hiki paha ke hoikeia'e e oe ke kuhi hewa ana o kekahi poe, a me ka luhi hewa ana hoi o kekahi poe, a me kekahi poe haole. I ka po hoomalolo, ka la ewalu paha o Det. nei i ka makahiki hookahi tausani ewalu haneri kanakolukumamawalu, i ka hora eiwa paha o ua la la. Hiki mai kekahi kanaka mai Waikiki mai a ka Papu, i mai la ia ia Kinau ma, "He kanaka wau no Alapai mai Waikiki mai, he manao hoi e hoike aku ia olua. He moku ua ili, aia ma Waikiki ma kahi no ili ai ka moku mamua." Olelo aku na'lii ia ia, pehea ka ili ana? Olelo mai la ia, "I holo mai no a ili no ilaila, elua ki ana o ka pu, alaila huli lakou, ua paa na pea i ka pua, nolaila koʻu mea i hoounaia mai e hoike ia olua." Makaua koke iho la na 'lii no keia mea, alaila ninau hou aku la i ua kanaka la. Heaha ka moku, he Beritania paha, he Amerika? I mai oia, "aole i akaka." Hoouna koke mai o Kekuanaoa ia'u e hele e hoike koke aku i na Kanikele no keia mea, a hoounaia 'ku hoi ia Kaluawahinenui i Waikiki e ike i na moku la i ka ili io ana. Imi aku la wau a loaa ia'u kekahi Kanikele ma ka hale o kahi haole, o Kapena Uuku paha, hoike aku la wau i na olelo a Kekuanaoa ia ia, a lohe na haole i ka Ranai olelo hoike ana ia lakou i keia mea, akoakoa mai la ma ka puka o ua hale la kekahi poe haole o lakou, aole nae au i ike i ke ano o ka lakou hana malaila. Kauoha koke mai la ua Kanikele Amerika nei ia'u, E hoi oe ia Kekuanaoa e holo koke aku kekahi maluna o ka lio e nana a hoi mai, e noho au ma ko'u hale me ka hiamoe ole a hoike mai i lohe pono. * mai la wau mai laila mai, loaa ia'u ke Kanikele Beritania ma ke alo iho o kahi o Mi. Pele, hoike aku au ia ia i ka Kekuanaoa olelo. A lohe ia i keia, manao ia e holo pu me Kekuanaoa i ua moku la. Nolaila iho pu mai la ia me a'u a hiki i ka Papu, e hoouna kaukau ana e Kekuanaoa; a kuikahi ko laua manao i ka holo, a pela no hoi ko Mi. Pete, a me kekahi poe haole e ae, akoakoa mai lakou a kahi o na waa e pahe ana a me ka waapa nui. Ia wa no lohe mai la ua poe haole la a me Kekuanaoa, ua

hala 'ku la o Ranai ma ka waapa, a no ka hakalia iki o na waa, holo aku la kekahi poe haole o lakou nei me kekahi poe e ae mauka ma na lio a ma ka wawae paha kekahi, no ia hukai haole paha kekahi haole i kipa io Binamu la. A i ka wa i hele aku ai o Kekuanaoa i ka Wapo e holo, hiki mai ke Kanikele mai ka Wapo mai, i mai ia Kekuanaoa e noho iki iho, a akaka lea mai, no ka mea, ua kanalua keia a me kekahi poe haole i ka hiki koke ole mai o kekahi no ka moku mai. Alaila noho iho la, hookahi paha hora. Hiki mai la kekahi mau kanaka, ma na lio, o Kulu a me Kekuapanio, olelo mai laua, "Ua ili kn moku, ua paa loa mai hope no a ka ihu, aia ma kai iho kahi o kela moku ili ai i ke kipukaone." Hoouna hou aku la o Kekuanaoa ia laua e holo hou e nana pono i ka i i io ana e like me ka laua olelo mai: alaila holo aku la laua, a hiki mai ke Kanikele mai ko Mi. Garaima wahi mai a ka Papu, i kiiia 'ku. I aku la o Kekuanaoa, Olelo mai nei na kanaka ua ili ka moku ua paa loa. I mai ke Kanikele, Pono e holo kakou ano. Alaila holo aku la lakou mai ka Wapo ae, o ka waapa nui a me na kaulua, hookahi kaukahi. Elua haole i holo pu aku me Kekuanaoa laua o Paki o ke Kanikele a me Mi Pete, elua pu kaupoohiwi i lawe puia i mea kahea a me na kahei elua, i ke Kanikele paha ke ki o ua mau pu la. A i ka ha paha i kana ki ana, oaka koke ae la ke ahi ma ke alo pono o ua Kanikele nei, ma ke kua iho o Kekuanaoa; he hunahuna pauda helelei iho no kapuahi paha, pakele ae la hoi ke Kanikele ia mea. A hiki lakou i ua moku la he kia pa, o Kolumehia ka inoa o Humepele ke kapena mai Kolumehia mai a holo ma Beritania. Ike aku la lakou aole ili ka moku, ua ku malie no, he umikumamahiku anana kona wahi i ku ai, aole i punia na pea e kali ana lakou malaila no ka makani, no ka mea, ua pahu aohe makani, no ke koia e ke au a ikaika iuka ko lakou mea i ku ai me ka pihoihoi ole no. Noho iho la Kekuanaoa ma iluna o ua moku la hookahi hora, alaila hoi mai lakou, lohe ae la nae o Kekuanaoa he Farani kekahi kanaka malama, i aku la ia i ke Kanikele. Ina he kahuna pule oia, aohe pono ke lele mauka. Olelo koke mai ua Kanikele la ia ia. Aole, he kanaka *** e like me ke kanaka i make ai mauka o Waimea i ka luabipi. No keia mea luhi hewa ana o kekahi poe, ke manao nei no hoi a'u, i na ili io ua moku la, ina ua lilo keia luhi ana i mea ole. Aka, aole hoi ili ua moku la, oia hoi ka mea e lilo ai paha he luhi hewa io keia. A ina he luhi hewa io keia i ka manao paha o kekahi poe, e

like me ko'u manao nei, he pono i na mea a pau ma kahi mamao aku i na 'lii, ke ike i kekahi mea nui, he moku haole paha, he moku Hawaii paha, a he mea nui e ae paha, ua ili a e poino ana, he pono ia lakou e kokua pono aku a e hoomalu pono aku i na mea pio a pau e pio ana me ka malama pono ia. Ina maopopo ka pilikia ana, alaila e hoike koke i na'lii. Ina paha pela, aole hoi lakou e luhi hewa a me kekahi poe e ae i ke kokua ana. Na'u na I. Ii.